Το αέναο δράμα της Παιδείας

Β) Ευρισκόμεθα τώρα στο έτος 1999. Ο ήδη δεκαοκτάχρονος γιος μου είναι στην τελευταία τάξη πασίγνωστου δημόσιου σχολείου και προετοιμάζεται για τις εισαγωγικές εξετάσεις στα ΑΕΙ. Ξαφνικά, ένα ανοιξιάτικο πρωινό, επιστρέφοντας στο σπίτι πολύ νωρίτερα από το σύνηθες, τον βλέπω μεγαλοπρεπώς “αραγμένο” σε πολυθρόνα να διαβάζει κόμικ. “

-Τι τρέχει; τον ρωτώ. Έκανες κοπάνα;

-Όχι, μου απαντάει αυτός. Έχουμε κατάληψη!

-Και τι δουλειά έχεις εσύ με την κατάληψη; ξαναρωτάω. Τι διεκδικείς;

-Εγώ τίποτα μου λέει. Μας κάλεσε όμως η διευθύντρια του Σχολείου και μας είπε είτε να συμμετάσχουμε στην κατάληψη ή να φύγουμε!

Τη εν λόγω διευθύντρια την ήξερα, διότι ήμασταν συμφοιτητές κατά τα έτη 1970-1974. Δεν ήταν τύπος ανθρώπου με τάσεις επαναστατικές/στασιαστικές. Κάθε άλλο! Άρα, για να προτρέπει τους μαθητές σε κατάληψη, είχε, εμμέσως ή στα φανερά, την άνωθεν υποστήριξη ή, μάλλον, προτροπή.

Μη τα ξαναλέμε… Η ροπή προς υποβάθμιση του εκπαιδευτικού μας συστήματος άρχισε το 1981. Θυμάστε τους “βερυβάκηδες”; Ήταν αυτοί που είχανε μείνει μετεξεταστέοι σε ελληνικά σχολεία στις εξετάσεις του Ιουνίου 1981, αλλά ο Λευτέρης Βερυβάκης (1935-2012), με το που έγινε υπουργός Παιδείας, τους επέτρεψε, χωρίς επαναληπτικώς να εξεταστούν, να εγγραφούν στην επόμενη τάξη. Συμπαθέστατος ο Λευτέρης Βερυβάκης!] Είχα την ευκαιρία να συνεργαστώ μαζί του, στα πλαίσια εκδήλωσης για τη “Δίκη των Οκτώ του 1922” και σχεδόν αμέσως είχα εκτιμήσει την οξύνοια, οξυδέρκεια και οργανωτική του ικανότητα. Ανάλογη συμπάθεια μού είχε εκδηλώσει και αυτός. Έτσι, παρά το χάσμα που ιδεολογικώς μάς χώριζε, είχαμε αλλεπάλληλες και καρποφόρες επαφές μεταξύ μας, στις οποίες έβαλε τέλος ο αιφνίδιος θάνατός του. Κρίμα… ήταν γενναίος άνθρωπος… αλλά τη ζημιά στην Παιδεία την έκανε. Και η εν λόγω ζημιά οιονεί θεσμοθετήθηκε με τον νόμο 1268/1982 τον σχετικό με την αναμόρφωση της Ανώτατης Εκπαίδευσης.

Πολλοί ακόμη και τώρα αγνοούν το ότι πηγή έμπνευσης του συγκεκριμένου νομοθετήματος υπήρξε το πανεπιστήμιο Γυορκ/York, στο Τορόντο του Καναδά. Το συγκεκριμένο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα, όμως, είναι γνωστό κυρίως για το “φιλελεύθερο/liberal” πνεύμα που διέπει τη λειτουργία του. Και πρέπει εν προκειμένω να τονιστεί ότι αυτό που καλείται “φιλελεύθερο” στη Βόρεια Αμερική είναι εκείνο που στην Ευρώπη θεωρείται σε πολιτικό επίπεδο ως “αριστερό” και σε φιλοσοφικό ως “δικαιωματιστικό”.

Ευρωπαϊκή πραγματικότητα

Αυτά δεν σημαίνουν, βέβαια, πως το προηγούμενο πανεπιστημιακό μας σύστημα, με τις “άμισθες” και “εντεταλμένες” υφηγεσίες, το οποίο βασιζόταν σε γερμανικά πρότυπα, ήτανε άριστο. Κάθε άλλο! Υπήρχαν όμως “θεσπισμένες κρισάρες” (κατά την προσφυά έκφραση του Παναγιώτη Χριστόπουλου, παλαιού διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Βουλής) μέσω των οποίων ελέγχονταν οι γνώσεις και, ευρύτερα, η παιδεία των όποιων υποψηφίων.

Σήμερα όμως υπάρχουν καθηγητές ΑΕΙ, των οποίων η διδακτορική διατριβή διαχρονικώς παραμένει απρόσιτη, και άλλοι που επαίρονται για τους πολύ χαμηλούς βαθμούς που έπαιρναν κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής τους – χωρίς να εξηγούν πώς τελικώς κατάφεραν να γίνουνε μέλη ΔΕΠ. Επιπλέον, μέσω αυτού ακριβώς του νόμου 1268/1982 έγινε η άδηλη, βαθμιαία αλλά καταλυτική σε συνέπειες διόγκωση της έννοιας του “πανεπιστημιακού ασύλου”. Αυτό είχε -τυπικώς ή ατύπως- καθιερωθεί σε γερμανικά πανεπιστήμια στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Και αυτό, διότι τότε είχε αναζωπυρωθεί ο εθνικισμός των Γερμανών και συνακολούθως γινόταν προσπάθεια ένωσής τους σε Κράτος ενιαίο – το περίφημο Ράιχ/Reich.

Πώς όμως ήταν δυνατόν να επιτευχθεί αυτή η ένωση, εφόσον οι μεν Πρώσοι ήταν Διαμαρτυρόμενοι, ενώ οι Βαυαροί και οι Αυστριακοί Ρωμαιοκαθολικοί; Έτσι, επειδή τότε συχνά το πτυχίο αντιστοιχούσε στο τωρινό διδακτορικό δίπλωμα και δεδομένου ότι τον διδάκτορα (Herr Doktor) περιέβαλλε μεγάλο κοινωνικό γόητρο, οι φοιτητές αφήνονταν ελεύθεροι να επιδίδονται, μέσα στα πανεπιστήμια, και σε συζητήσεις συχνά ταραχώδεις αλλά πάντοτε επωφελείς στον Γερμανικό Λαό. Πάνω στο πρότυπο αυτό άλλωστε, στις αρχές της δεκαετίας του 1860 συγκροτήθηκε στην Αθήνα ένοπλη μονάδα φοιτητών, η “Πανεπιστημιακή Φάλαγξ”, η οποία είχε σημαντικό ρόλο στις μετά την ανατροπή του Όθωνα πολιτικές εξελίξεις.

Σήμερα όμως, ιδίως στη χώρα μας, ποιες ιδέες κοινωνικώς ευεγερτικές είναι δυνατόν να κυοφορηθούν μέσα στα πανεπιστημιακά μας κτήρια τα κατάστικτα από χωρίς νόημα γιγαντιαίες επιγραφές-συνθήματα; Πώς είναι δυνατόν, μέσα σε διαρκή ατμόσφαιρα “φοιτητικής αυθαιρεσίας”, ο χθεσινός μαθητής του Λυκείου να εξελιχθεί σε -όπως έλεγε ο Νικόλαος Κοντολέων (1910-1975)- αρχικώς σε “λόγιο” και τελικώς σε επιστήμονα; Να γιατί το πανεπιστημιακό άσυλο σχεδόν σε όλα τα μεγάλα/σοβαρά πανεπιστήμια της Ευρώπης και των ΗΠΑ έχει συρρικνωθεί δραστικώς. Ακόμη και στα πολιτειακά (= δημόσια) πανεπιστημιακά ιδρύματα της βόρειας Αμερικής υπάρχει μορφή αστυνομικής επιτήρησης μέσω της οποίας ελέγχονται περίπου τα πάντα. Και όσον αφορά το Καίμπριτζ και την Οξφόρδη της Αγγλίας, το παραδοσιακό έθος παραμένει σε τέτοιο βαθμό ισχυρό, ώστε φοιτητής που πατάει το γρασίδι πάνω στο οποίο δικαιούνται να βαδίζουν μόνο καθηγητές, εμμέσως έρχεται αντιμέτωπος με ποινή ακόμη και αποβολής!

Ορισμένες βασικές αρχές

Η κατάσταση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευσή μας είναι σήμερα ακόμα χειρότερη. Και προκειμένου να γίνει αυτό αντιληπτό, ας ανακεφαλαιωθούν τα βασικά γνωρίσματα της σωστής, δίκαιης και λογικής Παιδείας:

• Σκοπός βασικός του όλου εκπαιδευτικού συστήματος είναι η διάπλαση χαρακτήρων. Και αυτό, διότι μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα θα είναι σε θέση να αντεπεξέλθει σχεδόν σε όλα τα προβλήματα που η ζωή (“γενέτειρα προβλημάτων”, κατά τον Κωσταντίνο Καραμανλή) θα τού παρουσιάζει. Αντίθετα, η εκπαίδευση που στοχεύει στη διαμόρφωση ατόμων απλώς “επιτυχημένων στην αγορά εργασίας” καταλήγει στη διάπλαση προσώπων που, επειδή η γνωστική τους ικανότητα είναι εκ προοιμίου περιορισμένη, καταρρέουν, ευθύς μόλις το “εργασιακό περιβάλλον” για το οποίο έχουν “προοριστεί” διαλυθεί.
• Η σωστή Παιδεία διέπεται από πατερναλιστικού χαρακτήρα αυταρχισμό. Ο “μαθητής” πάει στο σχολείο, για να μάθει. Το ποια δικαιώματα θα έχει εκεί θα το κρίνει όχι ο ίδιος αλλά ο Δάσκαλος. Και μέγιστο κατόρθωμα του Δασκάλου αποτελεί το να κάνει το Σχολείο χώρο και περιβάλλον όπου τα παιδιά θα αισθάνονται το ίδιο άνετα με το σπίτι τους. Αυτό σποραδικώς επιτυγχανόταν στα “χρόνια τα παλιά”. Αρκεί να αναδιφήσει κανείς τη βιογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, που ξεκινώντας πάμφτωχος κατόρθωσε να γράψει αριστουργήματα σε μια αστραφτερή καθαρεύουσα, για να το καταλάβει.
• Συνακολούθως, ο Δάσκαλος πρέπει να τείνει προς την επιείκεια, αλλά ταυτόχρονα να εμπνέει σεβασμό. Εάν δεν υπάρχουν αυτά τα δύο, η προσωπικότητά του μεταβάλλεται σε “κύμβαλον αλαλάζον”.
• Σωστό είναι η Παιδεία να παρέχεται δωρεάν και χωρίς κοινωνικές προκαταλήψεις. “Το μήλο από τη μηλιά θα πέσει” αφενός αλλά και “από ρόδο βγαίνει αγκάθι” αφετέρου. Το ορθό εκπαιδευτικό σύστημα, κατά συνέπεια, αποτελεί τη μόνη δίκαιη και λογική βάση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Από τα πολύ παλιά χρόνια, πράγματι, έχει διαπιστωθεί ότι τόσο η οικογενειοκρατία όσο και η -συχνά πλαισιωμένη από “αγραμματοσύνη”- υβριστική αυθαιρεσία επιφέρουν κοινωνική κατάρρευση.

Η κότα και το αυγό της

Και τώρα, έχοντας υπόψη αυτά, ας θυμηθούμε τον Μεγάλο Φώτιο, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως κατά τον 9ο αιώνα. Αυτός συνέγραψε δοκίμιο που τιτλοφορείται “Ο Ηγεμών”. Δυστυχώς – και σε θλιβερή αντίθεση με το ομώνυμο έργο του Μακιαβέλλι- αυτό το έργο του Πατριάρχη μας παραμένει σχεδόν άγνωστο στο ελληνικό κοινό.

Στον “Ηγεμόνα” του ο Φώτιος επισήμανε τη βασική αιτία αυτών που σήμερα συμβαίνουν στα περισσότερα σχολεία της Πατρίδας μας : “Οι υπήκοοι μιμούνται τους ηγέτες τους.” Στις μέρες μας, πράγματι, πασιφανώς επιτελείται το bellum omnium contra omnes (= πόλεμος όλων εναντίον όλων) και θεαματικώς επαληθεύεται το homo homini lupus (= ο άνθρωπος για τον συνάνθρωπό του είναι λύκος).

Έτσι, όταν τα παιδιά ακούνε συνεχώς για φόνους λίγο-πολύ φρικιαστικούς, όταν διαπιστώνουν ότι η κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη έχουν εκμηδενιστεί, όταν πλήρως κυριαρχεί στον εργασιακό τομέα όχι το “τι ξέρεις;” αλλά το “ποιον ξέρεις;” και όταν προκλητικώς όλα αυτά επιστέφονται από βάναυση ατιμωρησία, τα παιδιά απλώς μιμούνται τα “πρότυπά τους”. Και τον βίαιο χαρακτήρα αυτής της μίμησης δραστικώς επιτείνει η σχεδόν πλήρης έλλειψη επαγγελματικής/κοινωνικής προοπτικής, όπως λέγαμε παλιά, ή οράματος, όπως λέγεται σήμερα. Επιπλέον, οι Δάσκαλοι και εν προκειμένω οι “δευτεροβάθμιοι” καθηγητές: Όταν πένονται σε βαθμό εξευτελιστικό, όταν συχνά αντιμετωπίζουν το φάσμα της ανεργίας και -το κυριότερο!- όταν βλέπουν τους μαθητές τους ειδεχθώς να βιαιοπραγούν ο ένας σε βάρος του άλλου, ενώ οι ίδιοι φοβούνται να παρέμβουν, πώς μπορούν να επιτελέσουν έργο διαπλαστικό της Νέας Γενεάς;

Τί δέον γενέσθαι; Να φτιάξει η κοινωνία, για να φτιάξουν τα σχολεία ή, αντιστρόφως, να φτιάξουνε τα σχολεία, για να φτιάξει η κοινωνία; Το ερώτημα θυμίζει το πανάρχαιο: “Η κότα από το αυγό ή το αυγό από την κότα;” Δυστυχώς, εάν συνεχιστεί η τωρινή κατάσταση, σε περίπτωση που αναληφθεί προσπάθεια ανόρθωσης, αυτό θα επιχειρηθεί πολιτικώς και όχι επιστημονικώς. Οπότε, όπως προ πολλού μάς επισήμανε ο Πλάτων, δεν πρόκειται να επέλθει η τῶν δεινῶν παῦλα. Άρα, ό,τι επιβάλλεται είναι η σε όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο λήψη της αναγκαίας πρωτοβουλίας.