Η διαχρονική ιδέα της ελευθερίας στον Ελληνισμό

Σ’ αυτήν την ”Ελευθεριά” του Διονύσιου Σολωμού, θαρρώ, εγκιβωτίζονται όλες οι μορφές της ελευθερίας μαζί: η ατομική (της σκέψης, της συνείδησης, της έκφρασης κλπ), η κοινωνική, η οικονομική, η νομική, η πολιτική, η πνευματική, η ψυχολογική και, πάνω απ’ όλα, η ηθική και η εθνική ελευθερία, που είναι ταυτόσημες με το χρέος για την υπεράσπιση των αδύναμων και των οσίων και ιερών της πατρίδας.

Ταυτόσημες και με την ευθύνη, γιατί «Όλα χαώδη, ώσπου ο νους σπίθισε και έβαλε μια τάξη», όπως λέει ο προσωκρατικός φιλόσοφος Αναξαγόρας (5ος αι.) μιλώντας για την αξία της υπευθυνότητας στον άνθρωπο. Ταυτόσημες και με την αντίσταση σε κάθε μορφή πνευματικής δουλείας που υπονομεύει την ελευθερία και εξανδραποδίζει τον άνθρωπο. Τον εξανδραποδίζει και τον ευτελίζει διδάσκοντάς του την αμάθεια, την ανευθυνότητα, τη δειλία και την ανανδρία.

Στοιχεία που κάνουν να ξεχωρίζει ο ελεύθερος από τον δούλο, ο ανυπότακτος από τον υποτακτικό, ο υψηλόφρων με συναισθηματική νοημοσύνη από εκείνον που έχει ανάπηρη ψυχή και αρνείται να δραπετεύσει από το ”κλουβί” της δουλοφροσύνης. Κάνουν να ξεχωρίζει ο ανεξάρτητος και αταλάντευτος στα ιδανικά του άνθρωπος από τον μαζοποιημένο που βρίσκεται σε ιδεολογική σύγχυση και συνεξάρτηση με τους καθοδηγητές του χωρίς ελπίδα διεκδίκησης της ελεύθερης συνείδησης και της ποδοπατημένης ελευθερίας του.

«Όποιος δεν είναι ελεύθερος, δεν είναι άνθρωπος • όποιος δεν είναι ελεύθερος, δε βλέπει, δεν ξέρει, δε διακρίνει, δεν αναπτύσσεται, δεν καταλαβαίνει, δε θέλει, δεν πιστεύει, δεν αγαπάει…, δεν υπάρχει», λέει ο Βίκτωρ Ουγκώ και μας οδηγεί επαγωγικά σε πολλαπλά συμπεράσματα. Μας οδηγεί στην απλούστερη αρχικά σημασία της ελευθερίας, που έχει να κάνει με το δικαίωμα του καθένα μας ”να κάνει αυτό που θέλει αυτός και όχι αυτό που θέλει ο άλλος”. Είναι και η αιτία, άλλωστε, που διακρίνει τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα όντα: η ύπαρξη έλλογης βούλησης η οποία τον προτρέπει κατά του ετεροκαθορισμού του.

Οι περισσότεροι από μας, ασφαλώς, προσδιορίζουν αποφατικά την ελευθερία θεωρώντας την μια ιδέα (και όχι μια πραγματικότητα) «παρούσα, όταν είναι απών ο καταναγκασμός» (Άγγελος Τερζάκης). Αυτός είναι ο λόγος, άλλωστε, που η εξωτερική της έκφραση εκδηλώνεται κυρίως σε χώρες όπου υπάρχει τυραννία, δικτατορία. Ωστόσο η ελευθερία, πέρα από αρνητικά, ορίζεται και θετικά με βάση το ίδιο το περιεχόμενό της που προσδιορίζει στην πράξη (κι όχι στη θεωρία) τη συνείδηση. ”Η ελεύθερη συνείδηση προσδιορίζεται από ιδέες…, δηλαδή από λόγο”, λέει ο Κωνσταντίνος Τσάτσος.

Η ιδέα της ελευθερίας

Και ελεύθερος είναι ”ο έχων ιδίαν βούλησιν”. Αυτός, δηλαδή, που αυτοκαθορίζεται. Δεν εξαρτάται από άλλον. Αυτός ο οποίος υποτάσσει την εξωτερική ελευθερία του (που συμβαδίζει με τα ”θέλω” του κόσμου) στην εσωτερική (τα ”θέλω” της ψυχής του), γιατί η αυθεντική ελευθερία έχει τη ρίζα της στον εσωτερικό κόσμο. Κατά τον χριστιανό θεολόγο και φιλόσοφο Ιερό Αυγουστίνο (354 – 427), μάλιστα: «Η νόηση της αλήθειας είναι η αρχή της ουσιαστικής Ελευθερίας του ανθρώπου» (”De veritate religionis 39, 78)–βλ. Εκκλησιαστική Γραμματεία με έμφαση στους Λατίνους: Ευχαριστήριες επιστολές, Εξομολογήσεις κλπ).

Στην ουσιαστική, αυθεντική ελευθερία του ανθρώπου — την ηθική, την πνευματική (ελεύθερη έκφραση γνώμης, παρρησία), την ψυχική — εντάσσεται και η εθνική ελευθερία του Σολωμού και του Καζαντζάκη, ο οποίος δραματοποίησε με μοναδική παραστατικότητα (”Καπετάν Μιχάλης”) την τραγικότητα της μοίρας του σκλάβου Έλληνα Κρητικού στο πρόσωπο του ομώνυμου πρωταγωνιστή της ελευθερίας.

Έτσι οδηγούμαστε λογικά σε ένα συμπέρασμα που έχει ιδιαίτερη σημασία. Στο συμπέρασμα ότι, αν η ψυχή παραμένει αδούλωτη από πάθη και εξαρτήσεις (με πρώτη αυτή του χρήματος), τότε μπορεί να σπάσει τις αλυσίδες της σκλαβιάς και να κερδίσει την εθνική ελευθερία. Κι αυτό αποδείχθηκε θριαμβικά στην Ελληνική Επανάσταση του 1821…

«[…] Κατάλαβες, αφεντικό; Αυτό θα πει ελευτερία! Σηκώθηκα, ανέβηκα στη γέφυρα να με χτυπήσει ο καθαρός αγέρας ‘Αυτό θα πει ελευτερία’, συλλογιζόμουν. ‘Να ‘χεις ένα πάθος, να μαζεύεις χρυσές λίρες, και ξαφνικά να νικάς το πάθος και να σκορπάς όλο το έχει σου στον αγέρα! Να λευτερωθείς από ένα πάθος, υπακούοντας σ’ ένα άλλο υψηλότερο’…», λέει στον μονολεκτικό διάλογό του με τον συγγραφέα ο ήρωας του Καζαντζάκη στο έργο του ”Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά”) και με βρίσκει απόλυτα σύμφωνη.

Απόλυτα σύμφωνη χωρίς να χρειάζεται να μπω στον πειρασμό των… ερωτηματικών ενδοιασμών του («Μα μήπως κι αυτό δεν είναι σκλαβιά; Να θυσιάζεσαι για μιαν ιδέα, για τη ράτσα σου, για το Θεό; Ή μήπως όσο πιο αψηλά στέκεται ο αφέντης τόσο και πιο μακραίνει το σκοινί της σκλαβιάς μας, πηδούμε τότε και παίζουμε σε πολύ πλατύχωρο αλώνι, πεθαίνουμε χωρίς να βρούμε την άκρα του, κι αυτό το λέμε ελευθερία;»).

Η ψυχική ελευθερία

Η φύση της ψυχικής ελευθερίας είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση και η εξάρτησή της από την εθνική είναι αυταπόδεικτη, όπως αυταπόδεικτη είναι η συνεξάρτησή της με τη βαθύτερη ουσία της ανθρωπιάς του ανθρώπου. Ας μην ξεχνάμε ότι όσοι επιβίωσαν από μακροχρόνια κατοχή και υποδούλωση (βλ. 400-500 χρόνια σκλαβιάς των Ελλήνων στους Τούρκους), από στρατόπεδα συγκέντρωσης (πχ, Ναζιστικά), από ομηρίες και φυσικές καταστροφές — πέρα από τύχη — είχαν έντονη την αίσθηση της ελευθερίας, που τους έκανε πιο δυνατούς και ανθεκτικούς στις ψυχικές και σωματικές δοκιμασίες που βίωναν.

Αυτή η ψυχική ελευθερία είναι σύμφυτη από αιώνες με την ελληνική ελευθερία, την βγαλμένη απ’ τα κόκαλα τα ιερά των Ελλήνων, όπως λέει ο Εθνικός ποιητής μας. Την ελευθερία που ξύπνησε στον ελληνικό ιστορικό χωροχρόνο σαν αίτημα-αξίωση των αρχαίων προγόνων μας απέναντι σε εξωτερικούς και εσωτερικούς καταναγκασμούς.

Μέσα απ’ αυτήν — την μη αλλοτριωμένη, αλλά δίκαιη ελευθερία, της διεκδίκησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ατομικό, συλλογικό, εθνικό και πολιτικό επίπεδο (γιατί ”Δεν υπάρχει ελεύθερο πολίτευμα χωρίς ελεύθερους ανθρώπους”, όπως λέει ο Κ. Τσάτσος) — καταξιώθηκαν οι Έλληνες στο διάβα του χρόνου. Καταξιώθηκαν κάνοντάς την σύνθημα στα χείλη τους (”Ή ταν ή επί τας” — ”Ελευθερία ή Θάνατος” — ”Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία” (σύνθημα που παραπέμπει στη σύνδεση της Παιδείας με την πνευματική ελευθερία).

Την ελευθερία, όπου εγκιβωτίζεται η ελληνική ιδέα «Αφήστε το άτομο ελεύθερο και να έχετε εμπιστοσύνη ότι θα κάνει συνειδητά το καθήκον του». Το καθήκον του σε ατομικό, κοινωνικό και εθνικό επίπεδο, ώστε να αναδειχθεί περίλαμπρη η ελευθερία από τη σύζευξη της αρετής με την τόλμη, σύμφωνα με τον λόγο του ποιητή (βλ. Ανδρέας Κάλβος: ”Εις Σάμον”):

«… Όσοι το χάλκεον χέρι // βαρύ του φόβου αισθάνονται // ζυγόν δουλείας ας έχωσι • // θέλει αρετήν και τόλμην // η ελευθερία…».