Η Ιλιάδα μιλάει για φτιαγμένα από τον Ήφαιστο ρομπότ

Στην Ιλιάδα (Σ 369 κ.ε.) η Θέτις, μητέρα τού Αχιλλέα, επισκέπτεται τον Ήφαιστο στην Ολύμπια κατοικία του, παρακαλώντας τον να της φτιάξει μία καινούρια πανοπλία για τον γιο της προκειμένου να ξαναβγεί αυτός στον πόλεμο και να εκδικηθεί τον θάνατο του φίλου του Πατρόκλου. Η παλαιά πανοπλία του Αχιλλέα βρίσκεται τώρα στα χέρια του Έκτορα, ο οποίος με τη βοήθεια του θεού Απόλλωνα έχει σκοτώσει τον Πάτροκλο. Μόλις ο Ήφαιστος πληροφορείται από τη γυναίκα του την επίσκεψη της Θέτιδας, αφήνει αμέσως το εργαστήριό του όπου δούλευε και σπεύδει να τη συναντήσει. Έχει μεγάλη υποχρέωση στη Θέτιδα και ίσως έφτασε η ώρα να της την ξεπληρώσει.

Η ομηρική περιγραφή του μεταλλουργού θεού είναι εντυπωσιακή (Σ 410 κ.ε.): ο τεράστιος γίγαντας με τις καχεκτικές κνήμες σηκώνεται από το αμόνι, κουτσαίνοντας· απομακρύνει τα φυσερά από τη φωτιά και τοποθετεί τα σύνεργά του σε μία ασημένια κασέλα. Με σφουγγάρι καθαρίζει το πρόσωπο, τα χέρια, τον στιβαρό αυχένα και το δασύτριχο στήθος του από τον ιδρώτα και την κάπνα.

Φοράει καθαρό χιτώνα, παίρνει ένα χοντρό ραβδί και προχωρεί χωλαίνοντας κατά την πόρτα. Αμέσως τρέχουν κοντά του για να το βοηθήσουν δύο υπηρέτριες κατασκευασμένες από τον θεό, όμοιες με ζωντανές κοπέλες. Είναι φτιαγμένες από χρυσό· διαθέτουν νου, μιλιά και δύναμη. Ο Ήφαιστος και οι υπόλοιποι αθάνατοι τις έχουν διδάξει (ή προγραμματίσει, όπως θα λέγαμε σήμερα) ώστε να γνωρίζουν όλες τις δουλειές. Υποβαστάζουν με προθυμία τον βασιλιά θεό τους, φέρνοντάς τον όσο γίνεται πιο γρήγορα και άνετα στον χώρο όπου τον περιμένει η Θέτις.

H περιγραφή του Ηφαίστου

Ο ποιητής περιγράφει τον Ήφαιστο ως έναν γίγαντα που βαριανασαίνει· ο πελώριος κορμός και τα δυνατά, ευμεγέθη του χέρια έρχονται σε αντίθεση με τα χωλά και καχεκτικά πόδια του. Ένας χαλκουργός, αναγκασμένος να στέκει όλη μέρα μπροστά στο αμόνι, δουλεύοντας με τη βαριά το ζεστό μέταλλο, είναι εύλογο να έχει ρωμαλέα μπράτσα και ισχνά πόδια. Επιπλέον, σε αρχαιότερες πολεμικές κοινωνίες οι αρτιμελείς απασχολούνταν κατεξοχήν στον πόλεμο, ενώ στις τέχνες επιδίδονταν οι πιο αδύναμοι και άτομα με αναπηρίες. Σε μύθους διαφόρων λαών εμφανίζονται κουτσοί, νάνοι ή γενικά άτομα με δυσμορφίες με μαγική δύναμη στις τέχνες.

Τα φυσερά του σοφού θεού είναι αυτόματα και υπακούν στις εντολές του· όπως οι ρομπότ-υπηρέτριες που έχει κατασκευάσει και οι είκοσι τρίποδες που προς το παρόν φιλοτεχνεί. Οι τρίποδες διαθέτουν ρόδες για να κυλούν μόνοι τους στη μεγάλη αίθουσα του Ολύμπου όπου συγκεντρώνονται όλοι οι θεοί και να τους εξυπηρετούν όποτε οι αθάνατοι το επιθυμήσουν. Τα είκοσι φυσερά αρχίζουν να δουλεύουν και να βγάζουν λογής-λογής αέρα, όποτε και όπως ο θεός τα προστάξει (Σ 373 κ.ε., 468 κ.ε.).

Τα κατασκευασμένα έμψυχα αυτόματα από τον Ήφαιστο

Άλλα έμψυχα αυτόματα, κατασκευασμένα από τον Ήφαιστο (ἡφαιστότευκτα) ήταν: ένας χρυσός σκύλος που φύλαγε τον ναό του Δία στην Κρήτη και ο χάλκινος γίγαντας Τάλως, που ο θεός είχε χαρίσει στον γιο του Δία Μίνωα, για να φυλάει το νησί. Ο Τάλως γύριζε τρεις φορές τη μέρα όλη την Κρήτη και εκσφενδόνιζε βράχους σε όποιο απρόσκλητο ξένο πλοίο προσπαθούσε να αγκυροβολήσει σ’ αυτήν. Επιπλέον, έκαιγε ζωντανούς τους εχθρούς του νησιού, σφίγγοντάς τους με τα μπράτσα του πάνω στο πυρωμένο χάλκινο στήθος του. Όλη η ζωτική ενέργεια του Τάλω βρισκόταν κλεισμένη σε μία φλέβα, η οποία διέτρεχε το σώμα του από τον αυχένα μέχρι τους αστραγάλους των ποδιών. Το άκρο της φλέβας κρατούσε σφαλιστό ένα χάλκινο καρφί (Σχόλιο εις Οδ. τ 518, Απολλόδωρος 1.140-141).

Για τον Αιήτη, γιο του Ήλιου και βασιλιά της Κολχίδας, ο Ήφαιστος έφτιαξε ένα ζευγάρι ταύρους με χάλκινα πόδια και στόματα, ενώ φλόγες έβγαιναν από τα ρουθούνια τους. Αυτούς κατάφερε ο Ιάσων να δαμάσει και να ζέψει σε ατσαλένιο άροτρο με τις οδηγίες και τα μαγικά φάρμακα της Μήδειας (Απολλώνιος Ρόδιος 3.230-233, Απολλόδωρος 1.127-131). Και για το παλάτι του Αλκινόου στο νησί των Φαιάκων ο Ήφαιστος είχε φτιάξει αθάνατα σκυλιά από χρυσό και ασήμι, τα οποία έστεκαν ως άγρυπνοι φύλακες από τη μία και από την άλλη πλευρά της κεντρικής εισόδου (Οδ. η 91-94).

Αυτόματα στην υπηρεσία του δημιουργού τους

Το ανάκτορο του Αλκινόου μοιάζει με τα Ολύμπια δώματα των θεών και ανήκει περισσότερο στον κόσμο του παραμυθιού παρά της πραγματικότητας. Παρ’ όλα αυτά οι χρυσοί και αργυροί σκύλοι πρέπει να εννοηθούν μάλλον ως αγάλματα και όχι ως ρομπότ, όπως υποδεικνύουν τα ανατολικά παράλληλά τους. Σε παλάτια Χετταίων και Ασσυρίων του 9ου και 8ου αι. π.Χ. συναντά κανείς υπερμεγέθεις λίθινες φιγούρες να στολίζουν την είσοδο, λειτουργώντας ως φύλακες και προστάτες του οίκου (π.χ. φτερωτοί δαίμονες, ανθρωπόμορφοι ταύροι, λιοντάρια, γρύπες, σφίγγες, τρίτωνες, άνδρες-σκορπιοί, κ.ά.). Μνημειώδεις λίθινοι σκύλοι εμφανίζονται στην Αίγυπτο τον 8ο αι. π.Χ. και στην Περσία γύρω στα μέσα του 6ου αι. π.Χ.

Στην αρχαϊκή Ελλάδα έχουν βρεθεί ζευγάρια σκύλων που λειτουργούσαν ως φύλακες δημοσίων χώρων ή τάφων (π.χ. έχει βρεθεί ένα ζεύγος λίθινων σκύλων φυσικού μεγέθους στην Ακρόπολη των Αθηνών, το οποίο χρονολογείται γύρω στα τέλη του 6ου αι. π.Χ.). Τα ανωτέρω ζωόμορφα αγάλματα έχουν κυρίως αποτρεπτικό χαρακτήρα· ο ρόλος τους δηλ. είναι να κρατούν σε απόσταση τα κακά πνεύματα και να βλάπτουν όποιον επιχειρήσει να εισέλθει στο ανάκτορο με εχθρική διάθεση. Προϋποθέτουν τόσο την ύπαρξη πολιτικής και οικονομικής δύναμης, οι οποίες ευνοούσαν την κατασκευή δημιουργημάτων μεγάλης κλίμακας, όσο και ανεπτυγμένες τεχνικές δεξιότητες.

Η ομηρική εικόνα για τον Ήφαιστο

Διάφορες παραδόσεις γύρω από τα ηφαιστότευκτα έχουν σίγουρα την αφετηρία τους σε υπαρκτά λατρευτικά ή άλλα ομοιώματα, αναθήματα και κειμήλια φημισμένων ιερών ή ανακτόρων. Ορισμένα εξαιρετικά προϊόντα τεχνολογίας ενός μακρινού παρελθόντος ήταν εύλογο να αποδοθούν μέσω των μύθων σε προσωπικά δημιουργήματα ενός θεού που προστάτευε τους χειρώνακτες τεχνίτες.

Η ομηρική εικόνα του Ηφαίστου αποπνέει την εκτίμηση και τον θαυμασμό που απολάμβανε ένας ευφυής, επινοητικός και επιδέξιος μεταλλουργός στις αρχαϊκές κοινωνίες. Ακόμη και αν κάποια στιγμή οι επαγγελματικές του ικανότητες προξενούσαν έναν αδιόρατο φόβο, σε καμία περίπτωση όμως δεν έπρεπε αυτές να υποτιμηθούν. Το μήνυμα που περνούν τα προαναφερθέντα ιλιαδικά χωρία είναι ότι η αξία των αυτομάτων έγκειται στο να υπηρετούν τον δημιουργό τους και όχι να τον διαφεντεύουν. Σε περίπτωση που τυχόν ″θεϊκά″ αυτόματα είναι κουρδισμένα ώστε να λειτουργούν επικίνδυνα για κοινούς θνητούς, τότε απαιτούνται γνώσεις, πονηριά και ευστροφία, όπως διέθετε η Μήδεια, προκειμένου αυτά να υποταχθούν στο γενικό καλό ή να εξουδετερωθούν.