Η διακίνηση κρυπτογραφημένων μηνυμάτων στην Αρχαιότητα

Η μεταφορά προφορικών και γραπτών μηνυμάτων στις χώρες της Ανατολής γινόταν μέσω αγγελιαφόρων. Ο γενικευμένος όρος «μηνύματα» περιλαμβάνει: i. τη διακρατική διπλωματική αλληλογραφία, ii. τη διαβίβαση πληροφοριών πολιτικού-στρατιωτικού περιεχομένου μέσω κατασκόπων, iii. την εσωτερική, διοικητική επικοινωνία ενός κράτους και iv. τη μετάδοση πληροφοριών μεταξύ ιδιωτών, κυρίως εμπόρων.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι περίφημες επιστολές της Αμάρνα (περ. 1360-1332 π.Χ.) που περιέχουν κυρίως τη διπλωματική αλληλογραφία της Αιγύπτου με τη Συροπαλαιστίνη, Κύπρο (Αλασία/Alashiya), βασίλειο των Χετταίων, των Μιτάννι, Ασσυρίων, Βαβυλωνίων και Ελάμ.

Σε περιοχές της Μεσοποταμίας τα καραβάνια αναλάμβαναν τη διακίνηση μηνυμάτων τα οποία ήταν χαραγμένα σε πήλινες πινακίδες. Το 2100 π.Χ. στην πόλη Ουρ (βρισκόταν κοντά στον Περσικό κόλπο) λειτουργούσε ένα καλά οργανωμένο σύστημα με αγγελιαφόρους που μετέφεραν μηνύματα προς τις επαρχίες αλλά και σε περιοχές εκτός συνόρων. Και τα βασιλικά αρχεία στην πόλη Μάρι (19/18ος αι. π.Χ.) μαρτυρούν ένα εκτεταμένο δίκτυο μεταφοράς μηνυμάτων, κυρίως πολιτικού-στρατιωτικού περιεχομένου. Η χρήση γαϊδουριών και η ύπαρξη ενός οδικού δικτύου με σταθμούς για την ξεκούραση ή αλλαγή των αγγελιαφόρων, καθιστούσαν τη διακίνηση μηνυμάτων πιο αποτελεσματική.

Αρχαία Ελλάδα και Ρώμη

Για την επικοινωνία μεταξύ των ελληνικών πόλεων χρησιμοποιούσαν τους ημεροδρόμους, οι οποίοι μπορούσαν να διανύουν καθημερινώς μεγάλες αποστάσεις, και τους δρομοκήρυκες (‘δρομείς, ταχυδρόμους’, Ηρόδοτος 6.105, Αινείας Τακτικός 22.3). Οι αρχαίοι ταχυδρόμοι συνήθως πήγαιναν με τα πόδια. Για γρηγορότερη μεταφορά μηνυμάτων, χρημάτων και πρεσβευτών (ιδίως όταν επρόκειτο για πολύ μεγάλες αποστάσεις ή μεσολαβούσε θάλασσα) χρησιμοποιούσαν στην Αθήνα συγκεκριμένες τριήρεις από τον κρατικό στόλο, όπως ήταν τα «ιερά» πλοία Σαλαμινία και Πάραλος (Θουκυδίδης 3.77.3, 8.74.1).

Στη Ρώμη τον καιρό της Δημοκρατίας, υπήρχαν εκτός από τους κρατικούς αγγελιαφόρους και ιδιώτες, οι οποίοι προέρχονταν είτε από τους οικόσιτους υπηρέτες των Ρωμαίων αξιωματούχων είτε από εταιρείες μίσθωσης. Από την εποχή του Αυγούστου και μετά, υπάγονταν στους κρατικούς ταχυδρόμους οι αυτοκρατορικοί αγγελιαφόροι, οι επίσημοι απεσταλμένοι επαρχιακών διοικητών, διαφόρων αρχών ή ιερατικών σωματείων, διάφοροι μεταφορείς και γραμματοκομιστές (tabellarii, statores, viatores, geruli, cursores)· τον 4ο αι. μ.Χ. η διακίνηση μηνυμάτων πέρασε στα χέρια των λεγομένων «γενικών πρακτόρων» (ουσιαστικά επρόκειτο για πράκτορες μυστικών υπηρεσιών, agentes in rebus).

Τα καλύτερα οργανωμένα κρατικά συστήματα μεταφοράς μηνυμάτων ήταν το περσικό, το πτολεμαϊκό (όπως αποδεικνύουν παπυρικές επιστολές του 3ου και 2ου αι. π.Χ.) και το ρωμαϊκό της αυτοκρατορικής εποχής.

Ένας επαγγελματίας αγγελιαφόρος μπορούσε να διανύσει την ημέρα περ. 60 χλμ. με τα πόδια (πρβλ. τις μαρτυρίες του Κικέρωνα και του Οβίδιου για 52 και 59 χλμ. αντιστοίχως, Epistula ad Atticum 12.39.1, Ex Ponto 4.5.7). Εάν χρησιμοποιούσε άλογα ή μουλάρια, τότε οι αποστάσεις που διήνυε ήταν σαφώς μεγαλύτερες· σύμφωνα με τη μαρτυρία του Λιβάνιου (Λόγος 21.12-16) ένας αγγελιαφόρος με άμαξα έκανε την απόσταση Αντιόχεια–Κων/λη (1088 χλμ.) σε 6 ημέρες, δηλ. περ. 181 χλμ. την ημέρα. Εάν μάλιστα επρόκειτο για καβαλάρη που καθ’ οδόν άλλαζε συχνά τα άλογα, τότε μπορούσε να διατρέξει και 300 χλμ. την ημέρα (Προκοπίου Ανέκδoτα 30.3-5).

Τα μηνύματα μεταφέρονταν με ακουστικά ή οπτικά σινιάλα (όπως φρυκτωρίες, άναμμα πυρσού), προφορικώς ή γραπτώς. Μπορούσαν να σταλούν και με εκτόξευση βέλους ή ακόντιου, με χρήση ζώου (σκύλου, περιστεριού ή χελιδονιού). Χρησιμοποιούσαν τα πουλιά όχι μόνον ως μεταφορείς μηνύματος αλλά και ως προάγγελους ενός αγγελιαφόρου.

Τα μηνύματα διακρίνονταν σε φανερά και κρυφά. Τις διεξοδικότερες πληροφορίες για μεθόδους κατασκευής και παράδοσης μυστικών μηνυμάτων, παραδίδει ο στρατιωτικός συγγραφέας Αινείας Τακτικός, ο οποίος έδρασε γύρω στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. (Πολιορκητικά, 31.1-35).

Οι κώδικες αποκρυπτογράφησης

Για να λειτουργήσει σωστά η αποκωδικοποίηση ενός μυστικού μηνύματος, είναι απαραίτητο να έχουν εκ των προτέρων συμφωνήσει ο αποστολέας και ο παραλήπτης ως προς το σύστημα που θα τηρήσουν. Σύμφωνα με τον Αινεία Τακτικό, άλλοι έστελναν το μήνυμα τρυπώντας ή σημαδεύοντας κάποια γράμματα της πρώτης, δεύτερης ή τρίτης σειράς ενός βιβλίου ή μιας επιστολής. Τα σημάδια έπρεπε να ήταν όσο το δυνατόν πιο δυσδιάκριτα ή τα συγκεκριμένα γράμματα να είχαν γραφεί λίγο πιο μεγάλα από τα υπόλοιπα.

Ακόμη, ένας αγγελιαφόρος μπορούσε να μεταφέρει εν αγνοία του κάποιο κρυφό μήνυμα, ραμμένο ανάμεσα στα φύλλα της σόλας των παπουτσιών του, ενώ φανερά παρέδιδε μία διαφορετική προφορική ή γραπτή πληροφορία. Το μήνυμα έπρεπε να ήταν γραμμένο πάνω σε λεπτό φύλλο κασσιτέρου ώστε να μη βραχεί το κείμενο και σβηστεί, εάν ο αγγελιαφόρος πατούσε σε νερά ή λάσπες. Όταν ο μαντατοφόρος έφτανε στον παραλήπτη, παρέδιδε το φανερό μήνυμα· όμως τη νύχτα που ξάπλωνε για να κοιμηθεί, ο παραλήπτης έβρισκε την ευκαιρία να ανοίξει τις ραφές των παπουτσιών, να πάρει το πραγματικό μήνυμα και στη συνέχεια να γράψει την απάντηση με τον ίδιο τρόπο. Μόλις ξυπνούσε ο αγγελιαφόρος, τού παρέδιδε κάποια άσχετη πληροφορία η αντικείμενο για να το στείλει πίσω στα φανερά. Έτσι, ο μαντατοφόρος δεν αντιλαμβανόταν τι πραγματικά μετέφερε, αρκεί οι ραφές των παπουτσιών του να ήταν καλά ραμμένες.

Άλλοι τρόποι αποστολής κρυφών μηνυμάτων ήταν να είναι γραμμένα: i. σε φύλλα δέντρου δεμένα με επίδεσμο πάνω σε πληγή που έφερε ο αγγελιαφόρος στο πόδι του, ii. σε λεπτά, τυλιχτά μολύβδινα φύλλα που φορούσαν οι γυναίκες στα αυτιά τους ως σκουλαρίκια, iii. σε χαλινάρι αλόγου ή περιλαίμιο σκυλιού. Το μήνυμα μπορούσε ακόμη να είναι χαραγμένο σε μία ξύλινη πινακίδα επικαλυμμένη με κερί και πάνω στο κερί να εμφανιζόταν άλλο κείμενο. Σε πινακίδα από πυξάρι γραφόταν το κρυφό μήνυμα με μελάνι και όταν αυτό στέγνωνε, η επιφάνεια της πινακίδας καλυπτόταν με άσπρο χρώμα. Ο παραλήπτης βουτούσε την πινακίδα στο νερό, οπότε το μήνυμα εμφανιζόταν ολοκάθαρο.

Άλλοι άνοιγαν σε ένα μεγάλο κότσι ή κομμάτι ξύλου είκοσι τέσσερεις τρύπες, όσα δηλ. ήταν τα γράμματα της αλφαβήτου· στο κότσι άνοιγαν έξι τρύπες σε κάθε πλευρά. Κάθε τρύπα αντιστοιχούσε σε ένα ξεχωριστό γράμμα. Για να σχηματίσουν τη λέξη που ήθελαν, περνούσαν την κλωστή ενός νήματος μέσα από εκείνες τις τρύπες που ισοδυναμούσαν με τα γράμματα της λέξης.

Τον 5ο αι. π.Χ., ο Ιστιαίος, πρώην τύραννος της Μιλήτου, σκαρφίστηκε το εξής τέχνασμα για να δώσει στον Αρισταγόρα (τον τότε ενεργό τύραννο της πόλης) το σύνθημα της εξέγερσης: ο Ιστιαίος ξύρισε το κεφάλι του πιο πιστού δούλου του και επάνω χάραξε το μήνυμα με δερματοστιξία. Μόλις ξαναφύτρωσαν οι τρίχες της κεφαλής του δούλου, τον έστειλε στη Μίλητο με την εντολή να παρουσιαστεί στον Αρισταγόρα και να ζητήσει να του ξυρίσει το κεφάλι· το τατουάζ υποδείκνυε στον Αρισταγόρα τί έπρεπε να κάνει. Μία άλλη μέθοδος ήταν η χρήση ενός συγκεκριμένου αριθμού στιγμών ή τελειών στη θέση κάθε φωνήεντος (π.χ. μία τελεία για το α, δύο για το ε, κ.ο.κ.)· έτσι, το όνομα ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ κρυπτογραφείται ως εξής: Δ:: :.: Ν ::: Σ :: :.: Σ.

Μία άλλη κρυπτογραφική μέθοδος αποτελούσε η σπαρτιατική σκυτάλη επρόκειτο για μία ξύλινη ράβδο, ορισμένου πάχους, γύρω από την οποία τύλιγαν ελικοειδώς μία λωρίδα περγαμηνής. Έγραφαν το κείμενο σε στήλες, με ένα γράμμα σε κάθε έλικα. Η ξετυλιγμένη λωρίδα εμφάνιζε ένα ακατανόητο κείμενο λόγω της αναδιάταξης των γραμμάτων. Ο παραλήπτης έπρεπε να τυλίξει ξανά τη λωρίδα σε μία σκυτάλη ιδίου πάχους για να μπορέσει να διαβάσει το μήνυμα.

Ο Ιούλιος Καίσαρας και ο Αύγουστος είχαν επινοήσει μυστικούς κώδικες όπου αντικαθιστούσαν κάποια γράμματα με άλλα γράμματα ή σύμβολα· χρησιμοποιούσαν ακόμη ξένο αλφάβητο (π.χ. ελληνικό) αντί για το λατινικό. Σε μαγικά κείμενα το αλφάβητο έχει συχνά αντικατασταθεί από αστρολογικά ή αλχημιστικά σύμβολα. Σε κείμενα Πυθαγορείων το Υ συμβόλιζε την υγεία, ενώ σε χριστιανικά κείμενα το Τ συμβόλιζε τον σταυρικό θάνατο του Χριστού.