Διαβάζοντας την Ιστορία χωρίς φτιασίδια του Éric Vuillard

Είναι πολύ σημαντικός γιατί η θεματική του είναι μεν ιστορική, αλλά με τρόπο που φωτίζει τις κρυφές πτυχές της μεγάλης, επίσημης ιστορίας των νικητών, για να την αποκαταστήσει σε ένα άλλο επίπεδο, βιωματικό, διεγερτικό, ταξικό, πολιτικό, αποκαλυπτικό. Ο Vuillard βγάζει στη φόρα τις λεπτομέρειες της Ιστορίας, αυτές που παραλείπει η ακαδημαϊκή ιστοριογραφία αποκαλύπτοντας έτσι ένα άλλο βαθύ πλαίσιο αναφοράς των γεγονότων. Φιλοτεχνεί τα κοινωνικο-ψυχολογικά πορτραίτα των πρωταγωνιστών του παρασκηνίου της Ιστορίας. Αποκαλύπτει την “σατανική” εμπλοκή τους, τον ακραίο κυνισμό τους, την απάνθρωπη αριθμητική τους. Η γραφή του είναι συναρπαστική…

Διάβασα απνευστί τρία βιβλία του που έχουν κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ (“Ημερήσια διάταξη” 2018, “14η Ιουλίου” 2019 και “Μια αξιοπρεπής έξοδος” 2024). Είναι τόσο απολαυστική και ευρηματική η μετάφραση του Πιμπλή με μπόλικους ελληνισμούς που αναρωτιέται κανείς πόσο αποδίδει και πόσο μεταφράζει. Σε κάθε περίπτωση η απόδοση είναι καταπληκτική διότι ο μεταφραστής άγεται στο ύψος μιας ιδιαίτερης και σπουδαίας λογοτεχνίας.

Διαβάζοντας πρόσφατα το “Μία αξιοπρεπής έξοδος” από τον ενθουσιασμό μου πήγα και πήρα τα άλλα δύο βιβλία του συγγραφέα που είχα χάσει, το “Κονγκό” (2018) και “Ο πόλεμος των φτωχών” (2021), όπου έκπληκτος διάβασα πως τη μετάφραση και στα δύο έχει κάνει ο Καθηγητής φιλοσοφίας Γιώργος Φαράκλας. Είχα ένα εύλογο κράτημα που δεν ήταν ο Πιμπλής. Τα διάβασα και η μετάφραση του Φαράκλα είναι επίσης συγκλονιστική. Οπότε, μου ετέθη το ερώτημα πως δύο διαφορετικοί μεταφραστές εκφράζονται με το ίδιο στιλ.

Η απάντηση που έδωσα είναι ότι ο καλός ο συγγραφέας μεταφράζεται από δύο καλούς μεταφραστές που καταφέρνουν να πιάσουν το ύφος του σε υψηλό επίπεδο. Για να σιγουρευτώ πρέπει να διαβάσω ένα βιβλίο του Vuillard στο πρωτότυπο και να ανακαλέσω τα γαλλικά του Sorbone I, γιατί το ΙΙ, ενώ το είχα στην τσέπη μου, άφησα τις εξετάσεις και πήγα για μπάνιο με μία ωραία που τελικά πήγε με άλλον! Πρέπει να παραγγείλω το La Bataille d’ Occident…

Στο μεδούλι της απληστίας

Η απληστία της Δύσης δεν έχει όρια και δεν ανέχεται καμία κριτική, το απέδειξε με την επιβολή της πολιτικής ορθότητας. Ο Vuillard βρήκε ένα τρόπο να την “ξεβρακώσει”. Έχει σπουδάσει νομικά, πολιτικές επιστήμες και φιλοσοφία με τον Ζακ Ντεριντά –κρατήστε το αυτό– είναι και σκηνοθέτης και όλα αυτά έχουν σημασία. Επίσης, σε δύο από τα πέντε ελληνικά εξώφυλλα υπάρχει η διευκρίνιση πως πρόκειται για “αφήγημα”. Αυτό είναι κρίσιμο, υπάρχει μια δήλωση απόστασης από το μυθιστόρημα, αλλά και από την ιστορία αυτή καθαυτή.

Και σωστά γιατί ο Vuillard δεν γράφει ιστορικά μυθιστορήματα, γράφει ιστορία αλλά με πρωτόγνωρο τρόπο, όχι ως ιστορικός αλλά ως κοινωνικός ψυχαναλυτής και πολιτικός επιστήμων, ως investigative journalist για τα πρόσωπα του ιστορικού δράματος. Πιάνει τους ηθικούς αυτουργούς μιας ιστορικής φάσης, τους σχεδιαστές της, τους illuminati των αποφάσεων και τους κατακρεουργεί, τους αποδομεί, αποκαλύπτοντας τα κίνητρά τους, τα πακέτα των μετοχών που έχουν, τις πλάκες χρυσού, τα ακίνητα, τις ερωμένες, τα βίτσια, όλα με ονοματεπώνυμο, όλα χαρτί και καλαμάρι.

Κι αυτό για να ξέρουμε πως λαμβάνονται οι αποφάσεις και με τι κριτήρια, ποιοι κάνουν κουμάντο στις ζωές μας και ποιοι μας σκοτώνουν. Και φυσικά το ίδιο κάνει και με τους φυσικούς δράστες των εγκλημάτων του κλαμπ των εξουσιαστών, αυτούς που κάνουν το dirty job. Και κυρίως δεν ξεχνά τα θύματα, τις παράπλευρες απώλειες των μεγάλων σχεδίων που είναι χιλιάδες ζωές, κομμένα χέρια, βιασμοί και κλοπές. Στην ουσία ο Vuillard κάνει μια ανελέητη αυτοκριτική της Δύσης, ή μάλλον καλύτερα της Ευρώπης.

“Ο πόλεμος των φτωχών” είναι η ιστορία του ξεσηκωμού των αγροτών στη Γερμανία το 1524 που εξαπλώθηκε από το νότο στην Ελβετία και την Αλσατία, με φόντο τις θρησκευτικές διαμάχες και κεντρικό πρόσωπο τον ανυπότακτο Τόμας Μύντσερ. Θεωρούσε πως Θεός και λαός μιλούν την ίδια γλώσσα, τον ζώντα λόγο που δεν πηγάζει από τα βιβλία αλλά από την καρδιά. Η εξέγερση είναι ενάντια στην εξουσία και στα προνόμια. Ο Μύνστερ γίνεται ένας Τσε της εποχής, γυρίζει με τον φλεγόμενο λόγο του παντού και ανάβει φωτιές στις ψυχές. Για όσους έχουμε διαβάσει τον “Εκκλησιαστή” της ομάδας Luther Blisse ένας ογκώδες έργο για το ίδιο θέμα που αποτελεί τη σκακιέρα πάνω στην οποία λειτουργεί η πολιτική τέχνη, το μικρό αφήγημα του Vuillard εντοπίζει τα ψυχοκίνητρα του ήρωα και την τραγικότητά του, καθώς και τη σημασία των προσώπων στην Ιστορία ειδικά όσων χάνουν και αποκεφαλίζονται, αλλά παραμένουν ζωντανοί…

Στο μυαλό των ανθρώπων που γράφουν Ιστορία

Στο “14 Ιουλίου”, ο και σκηνοθέτης Vuillard γυρίζει την κάμερα του λόγου του πάνω στην ιστορία ενός 24ώρου, εκείνου της πτώσης της Βαστίλης. Μόνο που η κάμερα είναι ειδική, λειτουργεί ως κάμερα-μικροσκόπιο και καταγράφει το έσχατο υποκείμενο της Ιστορίας, το άτομο. Ο Vuillard μπαίνει στη μάζα και ιστορεί τις συνθήκες εμπλοκής του καθενός. «Δεν άφησε πιο πολλά ίχνη από τα ίχνη που αφήνει μία μύγα». Κατορθώνει μέσα από μια εξαντλητική μελέτη των μαρτυριών να ξεχωρίσει μέσα στο ποτάμι της λαϊκής εξέγερσης, τον κάθε εξεγερμένο Παριζιάνο ξεχωριστά, την οργή του, τα κίνητρά του, την απρόσμενη θυσία του. Λειτουργικός ανθρωπισμός(;), ο κυβισμός ως σκηνοθεσία της Ιστορίας.

Το “Κονγκό” είναι η μικρογραφία της αποικιοκρατίας. Το βρήκε στο χάρτη ο τυχοδιώκτης βασιλιάς Λεοπόλδος Β’ του Βελγίου και το κατέλαβε για λογαριασμό του ένας άθλιος ιχνηλάτης, ο Σαρλ Λεμαίρ. Το 1884, στο Συνέδριο του Βερολίνου, όταν οι μεγάλες δυνάμεις μοιράζουν μεταξύ τους την Αφρική, ιδρύουν μια εμπορική επιχείρηση: το ανεξάρτητο κράτος του Κονγκό. Όμως, «κόστιζε ακριβά. Έπρεπε λοιπόν να του αποσπάσουν το ελεφαντόδοντο και το καουτσούκ, για να αυτοχρηματοδοτείται». Όσοι μαύροι δεν δούλευαν γι΄ αυτό τους έκοβαν τα χέρια, χιλιάδες χέρια…

“Η ημερήσια διάταξη” στις 20 Φεβρουαρίου 1933 αφορούσε τη μυστική σύσκεψη 24 βαρόνων της γερμανικής βιομηχανίας με υψηλόβαθμους αξιωματούχους του ναζιστικού καθεστώτος στα άνετα σαλόνια του Ράιχσταγκ, όπου έγινε το deal της σύμπραξης. Στις 12 Μαρτίου 1938 στην ημερήσια διάταξη βρίσκεται η προσάρτηση της Αυστρίας, το Anschluss, η πιο κωμική φάση της επέκτασης του Γ’ Ράιχ και η παραισθητική πολιτική του κατευνασμού που την παρακολουθούσε.

Το “Μια αξιοπρεπής έξοδος” ήταν το πρόβλημα μιας σειράς άθλιων Γάλλων πολιτικών, τραπεζιτών, επιχειρηματιών και κάποιων ηλίθιων στρατηγών γραφείου που μέσα στην ανικανότητά τους για άμεσες κρίσιμες αποφάσεις θυσίασαν χιλιάδες ανθρώπινες ζωές στα δάση της Ινδοκίνας που είχαν αποικήσει. Είναι ένα θανατηφόρο μίγμα απληστίας, κυνισμού, αμοραλισμού, αλαζονείας αυτών που έχουν τα συμφέροντα και που ψάχνουν μια αξιοπρεπή διέξοδο από την ήττα, στην οποία τους οδήγησαν οι ξυπόλητοι Βιετναμέζοι. Θα ακολουθήσουν οι Αμερικανοί… Οι περιγραφές του Vuillard είναι συγκλονιστικές, κόβουν την ανάσα. Η ονοματολογία του σχεδόν ποιητική. Η δημιουργική μετάφραση εξαιρετική, γάργαρη, λαϊκή, ευρηματική, απολαυστική μας παραδίδει τον “σκηνοθέτη” της μικροϊστορίας Vuillard, το νικητή του λόγου έναντι της εικόνας. Και επιβεβαιώνει το θεώρημα “1000 λέξεις είναι σαφώς πιο αποκαλυπτικές από μία εικόνα”.

Γιατί έχουμε ανάγκη την Ιστορία

Η Ιστορία είναι ενδεχομένως από τις πλέον περίπλοκες διαστάσεις του ανθρώπινου πολιτισμού. Είναι απότοκο μιας αρχέγονης ανάγκης του ατόμου αρχικά και των ομάδων-κοινωνιών αργότερα να αφήσουν ένα ίχνος στο χρόνο που να καταγράφει το πέρασμά τους. Άφησαν αποτυπώματα στις σπηλιές, χαραγμένα ονόματα στα μάρμαρα, ύψωσαν αειθαλή κτίρια, έγραψαν έπη και εν τέλει έγραψαν Ιστορία. Γράφουμε λοιπόν Ιστορία γιατί το έχουμε ανάγκη. Η χρησιμότητά της δεν είναι κάθε εποχή η ίδια, αλλά υπάρχει και χρησιμότητα πέρα από την κάθε συγκυρία. Η ιστορία-μνήμη είναι μάλλον μια βαθιά και πολυδιάστατη ψυχική ανάγκη, τόσο σε κοινωνικό επίπεδο, όσο και σε ατομικό. Κάθε ανθρώπινη επινόηση έγινε για να καλυφθεί μια πραγματική ανάγκη.

Ως εκ τούτου, η Ιστορία ήταν και παραμένει αναγκαία, καθώς επιτελεί κάποιες σημαντικές λειτουργίες στην πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών στον χρόνο, προφανώς σε αναλογία με τον ρόλο της μνήμης στο άτομο. Η κατανόηση της λειτουργίας της Ιστορίας στο ανθρώπινο γίγνεσθαι είναι δύσκολη, καθώς, όπως η ζωή, έτσι και η Ιστορία είναι περίπλοκη, πολυπαραγοντική και απαιτεί προπαίδευση, τόσο από τους ιστορικούς, όσο και από τους αναγνώστες.

Υπάρχει και το κρίσιμο ζήτημα ποιος γράφει ιστορία και σε τι αποβλέπει. Πόσο αντικειμενική είναι η ιστορία; Είναι όλα τα συμβάντα απόρροια κάποιων αιτίων ή υπάρχει και το τυχαίο; Υπάρχουν νόμοι στο ιστορικό γίγνεσθαι, ή κάποια πρόσωπα παίζουν καταλυτικό ρόλο; Επαναλαμβάνεται η ιστορία ή όχι; Υπάρχει άραγε έσχατο νόημα στην ιστορία; Για τα περισσότερα από αυτά τα ερωτήματα έχουν δοθεί πολλές απαντήσεις και συνήθως αντιδιαμετρικά αντίθετες.

Ιστορία είναι ό,τι έγινε στο παρελθόν. Την Ιστορία την γράφουν οι ιστορικοί με βάση τα διαθέσιμα τεκμήρια, είτε την γράφουν ως αφήγηση, δηλαδή ως μια πιο ελεύθερη υποκειμενική εξιστόρηση με τα πρόσωπα και τις καταστάσεις να κυριαρχούν και να διαμορφώνουν την αντίληψη για την επισκοπούμενη περίοδο που μπορεί να εξυπηρετεί πολιτικό σκοπό. Αλλά και η επιστημονική ιστορία φέρει εν σπέρματι τις πολιτικές οπτικές-επιλογές του ιστορικού.

Η ανάλυση, ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων και η κριτική της Ιστορίας είναι κάτι παντελώς διαφορετικό. Με αυτά τα πεδία ασχολούνται δύο διαφορετικοί κλάδοι, η Θεωρία της Ιστορίας που διερευνά τους νόμους της ιστορικής διαδικασίας και κυρίως αναζητά το νόημα και η Φιλοσοφία της Ιστορίας που διερευνά την εγκυρότητα και τη μεθοδολογία της ιστορικής έρευνας. Όλα αυτά είναι για τους επαγγελματίες ιστορικούς, αυτούς δηλαδή που γράφουν Ιστορία, η οποία εν τέλει δεν διδάσκει. Ο Vuillard γράφει ιστορία σαν λογοτέχνης για να την κάνει λειτουργική, πιο διδακτική. Απλώς πετάει κάτω τον μανδύα του ακαδημαϊκού καθωσπρεπισμού. Σε κάθε περίπτωση, άλλωστε, η Ιστορία παραμένει ανοιχτή.