Οι ποιητές είδαν έγκαιρα την παρακμή της ιστορικής Αριστεράς

Είναι ιστορικά πλέον καταγεγραμμένο και από συντηρητικούς πολιτικούς και ιστορικούς, ότι το κυρίαρχο κλίμα, τουλάχιστον την δεκαετία 1950-60 ήταν ιδιαιτέρως ζοφερό για τους ηττημένους. Περιθωριοποίηση, ωμοί διαχωρισμοί, στιγματισμοί, ανηλεές κυνηγητό, στρατοδικεία, εξορίες, καταθέσεις, καθημερινή ή περιοδική παρακολούθηση των υπόπτων του συστήματος, με δύο λόγια μια καταιγιστική τρομοκρατία.

Μιαν εικόνα, μερική, της όλης τρομοκρατίας, περιοριζόμενος στην πνευματική σφαίρα, περιέγραφα σαράντα χρόνια πριν επισημαίνοντας: «Αυτή η ολοκληρωτική, θα έλεγα, τρομοκρατία δεν αποτελούσε μια στιγμιαία εκτροπή, αλλά μια κατάσταση σχεδόν καθολική που διαπότιζε και διαπερνούσε όλο το κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό σώμα, διαχωρίζοντας κάθετα τα στρατόπεδα και διαμορφώνοντας το πολιτικό εκείνο πλαίσιο που επικράτησε όλα τα επόμενα χρόνια μοιράζοντας τον ελληνικό λαό σε πολίτη πρώτης και δεύτερης κατηγορίας, σε δεξιούς και αριστερούς.

»Σήμερα, η κατάσταση αυτή συνηθίζεται να ξεχνιέται ή να υποβαθμίζεται. Όμως, η πραγματικότητα δεν ήταν άλλη από αυτή που μας περιγράφει ο Κώστας Βάρναλης απαντώντας σε ερώτηση που του έκαναν το 1957 για τα καθημερινά κρούσματα λογοκρισίας. Έλεγε, λοιπόν, ότι “δεν εννοείται καθεστώς βίας, και μάλιστα ξενικής, χωρίς λογοκρισία, στρατόπεδα συγκεντρώσεως και κατοχικούς νόμους. Από την 4η Αυγούστου δεν έπαψε μια στιγμή ν’ ασκείται η λογοκρισία με διάφορους τρόπους. Κι αν ακόμα καταργηθεί ο κατοχικός νόμος που της παρέχει τυπική νομιμότητα, αυτό δε σημαίνει, πως θα καταργηθεί κι αυτή – θ’ ασκείται παρά τον νόμον!” Σ’ αυτή, λοιπόν, την αυλή των θαυμάτων, που –παρ’ όλα αυτά– οι κάτοικοί της αγωνίζονταν να σταθούν στα πόδια τους, το βιβλίο και ο κόσμος του αποτελούσαν μιαν απρόσιτη, σχεδόν μυθική Κολχίδα».

Φαντάζει περίεργο και ίσως αντιφατικό με μιαν εξωτερική ματιά, πως με τέτοιο καθεστώς και συνθήκες, ένα σημαντικό, ίσως και το μεγαλύτερο, κομμάτι του υπό την ευρεία έννοια κόσμου της Αριστεράς, που είχε διαμορφωθεί από τα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης υπό την ομπρέλα του ΕΑΜ, αναζητούσε διεξόδους όχι εκτός ή σε ανταγωνισμό με το σύστημα, αλλά με όρους συνεύρεσης, συνύπαρξης και τελικά ενσωμάτωσης σε αυτό.

Αυτό ως μια πλευρά της όλης εικόνας. Γεγονός όμως αποτελεί από την άλλη, ότι δεν ήταν καθόλου λίγοι και εκείνοι που δημόσια ή εσωκομματικά εξέφρασαν ποικιλοτρόπως, τους φόβους, τους ενδοιασμούς, τις διαφωνίες ,αλλά και τις ενστάσεις τους για την αλλαγή ρότας σε μεγάλα τμήματα παλιών συντρόφων τους, οι οποίοι, κατ’ αυτούς, μαγνητίζονταν από την “κρυφή γοητεία της μπουρζουαζίας”.

Τί έλεγαν οι ποιητές της Αριστεράς

Προσεγγίζοντας κάπως ανορθόδοξα το ζήτημα θα καταφύγω στις αγωνιώδεις κραυγές αυτών, που αποτελώντας, κατά την γνώμη μου, την καρδιά της Αριστεράς, των αριστερών ποιητών μας δηλαδή, που από πολύ νωρίς εντόπισαν και στιγμάτισαν την κοινωνική και ιδεολογικοπολιτική μετάλλαξη της μεταπολεμικής Αριστεράς, φωτίζοντας με δυνατό φακό τις ουσιαστικές μετατοπίσεις που είχαν συντελεστεί στο εσωτερικό της, πριν ακόμη πάρουν την κατακλυσμιαία μορφή που έλαβαν από τα χρόνια της δεκαετίας του 1980 και εντεύθεν.

Ας δούμε όμως κάποιες από τις παρεμβάσεις αυτές σε χρόνους αρκετά πλέον μακρινούς και ας τις κρίνουμε ως προς την ορθότητά τους με βάση το προκύψαν σημερινό αποτέλεσμα. Από την δεκαετία του 1950 ο Τίτος Πατρίκιος εντόπισε αυτό που στην σφαίρα της κοινωνικής καθημερινότητας ήταν εμφανές:

Η Άνοδος

Παλιέ μου φίλε

σύντροφε των μεγάλων ημερών

συγχώρα με που χτες, όταν καμάρωνες

για τα καινούργια σου έπιπλα,

εγώ σκεφτόμουν πως το καθένα

έκρυβε κάποιαν υποχώρηση,

ένα χιλιάρικο περίπου εκπορνευμένης σκέψης

που πια την πούλαγες

χωρίς να νιώθεις την ανάγκη

έστω να παραστήσεις τραγωδία.

 

αλλά και πώς το ερμηνεύει:

 

Αλλαγές

                                        Στον Αστέρη Στάγκο

Την ώρα που εμείς ανταλλάσσουμε

τις μόνιμες καθημερινές κουβέντες μας,

την ώρα που τρώμε το συνηθισμένο φαγητό μας,

την ώρα που τα νύχια του έρωτα

μπήγονται μες στα σπλάχνα μας και τα ξεσκίζουν,

κάτω απ’ το χώμα, κάτω από μας,

βουβά κι αναπότρεπτα,

ετοιμάζονται οι μεγάλες αλλαγές.

Οι αλλαγές που περιμένουμε.

Οι αλλαγές που δεν περιμένουμε.

“Κραυγές της Νύχτας”

Για όσους έζησαν την περίοδο εκείνη, αλλά και για τους μεταγενέστερους που έδρεψαν τις συνέπειές της, γεγονός παραμένουν οι καθημερινές προσπάθειες για μεταπήδηση στη νομιμότητα, πολλών  σε έντονη κρίση ευρισκόμενων αριστερών, συνοδευόμενη από ποικίλου είδους αναθεωρήσεις απόψεων και στάσεων που κρατούσαν έστω και αντιφατικά μέχρι τότε. Το 1960 ο Κλείτος Κύρου πραγματοποιεί το μεγάλο άλμα, εντοπίζοντας και καταγγέλλοντας με τον πιο ουσιαστικό και ευθύ τρόπο τον συντελούμενο μεταμορφισμό της ιστορικής Αριστεράς. Παραθέτω ολόκληρη την “Κραυγή δεκάτη εβδόμη” από την πρωτοπόρα ποιητική του συλλογή “Κραυγές της Νύχτας”.

 

Κραυγή δεκάτη εβδόμη

Απευθύνομαι πάλι σε σας ζητώ να μ’ ακούσετε

Για τελευταία φορά το ζητώ δε χωρεί αναβολή

Τώρα που είναι ακόμη καιρός τώρα που η μέρα

Αρχίζει πάλι και ξαναμικραίνει τώρα που κι’ αυτό

Το καλοκαίρι λιγοθυμάει μέσα στις χούφτες σας

Κ’ η κάθε λέξη γίνεται βαρειά κι’ ασήκωτη.

Σας προσφωνώ και πάλι με τα ίδια όπως τότε ψευδώνυμα

Τάχετε ως κι’ αυτά λησμονήσει πάνε τόσα χρόνια

Πού να θυμάστε τώρα τις βραδυνές συγκεντρώσεις

Τις ασκητικές σας μορφές κάτω απ’ το σπασμένο φως

Πιστεύατε με φανατισμό θέσει και πράξει επιδοκιμάζατε

Υστερικά τον κάθε ομιλητή διεκδικούσατε την αποκατάσταση

Της φωτιάς της δικής σας φωτιάς που ζητούσε μια διέξοδο

Αναποδογυρίζοντας ουρανούς καταβροχθίζοντας κόκκαλα.

Δε θέλω να κουράσω τη μνήμη σας μικρό θάναι τ’ όφελος

Μεγάλος ο κόπος ποιος τόλμησε ποτέ να ταράξει

Τον ύπνο της λάβας τώρα έχετε απομακρυνθεί απ’ το πεδίο βολής

Επαναπαύεσθε μακάρια πάνω στα τρόπαια των αστικών μαχών

Γυμνάζοντας αρνητικά τις αισθήσεις σας αποταμιεύοντας όνειρα

Κάθε μέρα γίνεσθε και πιο εκλεκτικοί αλλάζετε

Τις μάρκες των τσιγάρων αλλάζετε τα ρούχα σας αλλάζετε

Συνήθειες διασκεδάσεις κλίμα σπίτια και γυναίκες αλλάζετε

Τα δόντια σας και την καρδιά σας και τους λυγμούς

Ακόμη της καρδιάς σας τους αλλάζετε που δεν μπορώ

Να τους ξεχάσω γιατί με κυνηγούν κυκλοφορούν στο αίμα μου

Σαν ψάρια σκοτεινά που χάσαν τα νερά τους.

Σας υπενθυμίζω πως για να φτάσετε στην αποθέωση

Θα πρέπει να ταπεινωθείτε πρώτα ν’ αρχίσετε από την τριβή

που σιγοκαίει τα δάχτυλα σεις από φυσικού σας

Δεν ήσασταν αγέρωχοι όπως οι Άλλοι που ρουφήχτηκαν στη γη.

Προτιμήσατε τη συναλλαγή απλώνοντας το χέρι στον ήλιο

Μείνατε στατικοί μέσα στο χρόνο αγάλματα του δισταγμού σας

Συνωστισμένοι μπρος στις εξόδους κινδύνου στην καμπή του δρόμου

Εκεί που χωρίσαμε οριστικά παρασυρμένοι από έξαλλα πλήθη.

Μην απορείτε λοιπόν για τη σημερινή σας προκάλυψη

Μη διαστέλλετε τα έκθαμβα μάτια σας μπροστά

Στο άνοιγμα που μας χωρίζει το ξέρετε πως δεν μπορεί

Να κλείσει με σχήματα νεκρών πια περιπτύξεων

Σας κατηγορώ δίχως τύψη καμμιά σεις οι ίδιοι

Επισπεύσατε τη μελλούμενη αναπόφευχτη πτώση σας.

Πολύ νωρίτερα, λοιπόν, και από τον Οδυσσέα Ελύτη ο Κλείτος Κύρου και ακόμα πιο πριν ο Μιχάλης Κατσαρός, μιλούν ξεκάθαρα για τα «λείψανα παλιών άστρων και γωνιές αραχνιασμένες τ’ ουρανού» προβλέποντας με εκπληκτικά διαυγή τρόπο το πέρασμα μεγάλου τμήματος της Αριστεράς στην άλλη όχθη.

Δεν γνωρίζω ποια ήταν η επίδραση των στίχων αυτών στα καθόλου πολιτικά δρώμενα της Αριστεράς. Προσωπικά όμως μπορώ να βεβαιώσω ότι ως φοιτητής νομικής τότε (1966) στην Θεσσαλονίκη, όπου –κυριολεκτικά– (όπως το έγραψε και ο Διονύσης Σαββόπουλος) τους ποιητές γνώρισα άμεσα και εγώ, οι στίχοι αυτοί με συγκλόνισαν και συνέβαλαν, μαζί με μια σειρά άλλους λόγους, στην ενίσχυση της σφοδρής στην συνέχεια κριτικής στάσης μου απέναντι στα δρώμενα της ιστορικής Αριστεράς.

“Ο γιος του πρώην”

Ένα τρίτο, σαρκαστικό υπό μιαν έννοια, αλλά ιδιαιτέρως αποκαλυπτικό ποίημα είναι το γραμμένο την δεκαετία του 1960 από τον Θωμά Γκόρπα “Ο γιος του πρώην”, στο οποίο αποτυπώνεται μια “νέου τύπου” αριστερή οικογένεια. Ιδού ορισμένοι χαρακτηριστικοί στίχοι:

Ο γιος του πρώην

Ο μπαμπάς του υπήρξε ιδεολόγος

πήγε και ξαναπήγε εξορία

και τώρα τύπος και υπογραμμός

στην εκλεκτή του ενορία

τώρα ένας πρώην θλιβερός

άσος στις συμβουλές που τρώει

απ’ το παχύ φαΐ μιανής κυρίας

κάποτε μισητής πολύ ονόματι υπεραξίας…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Η μαμά λέει τον άντρα της στιμένη λεμονόκουπα

το γιο της κόκκινο μπαλόνι έτοιμο να σκάσει

οι φίλες της μαμάς πειράζουν το μπαμπά

και ζαχαρώνουν το γιο που ζαχαρώνει

μιας φίλης της μαμάς το γιο…

Αφυπηρετών ο γιος θα μπει στη δράση

βεβαίως ως ηγέτης νέος και βεβαίως

στην κακομοίρα την Αριστερά…

Ήδη στην Ιταλία, δέκα χρόνια πριν, το 1956, ο Τζουζέπε Λαμπεντούζα, σχολιάζοντας την δράση στο Risorgimento ενός νεαρού αριστοκράτη του Τανκρέντι (ο Αλαίν Ντελόν στον “Γατόπαρδο” του Λουκίνο Βισκόντι), παρατηρούσε: «Είχε στρατευθεί στην επικερδέστατη απόχρωση της “άκρας αριστεράς της άκρας δεξιάς”, εξαίρετο εφαλτήριο που θα του επέτρεπε στη συνέχεια να επιχειρήσει αξιοθαύμαστες και ζηλεμένες ακροβασίες».

Αν και δεν είμαι βέβαιος, υποθέτω ότι θα είχε ένα νόημα η ενδελεχής ατομική-αριθμητική καταγραφή όλων αυτών που κινήθηκαν στην λογική των «αξιοθαύμαστων και ζηλεμένων ακροβασιών» και που «μπήκανε στη δράση βεβαίως ως ηγέτες νέοι και βεβαίως στην κακομοίρα την Αριστερά». Αυτό ίσως έλυνε μέρος του μυστηρίου, του γιατί η ανακύκλωση των κομμάτων, ιδίως του ευρύτερου αριστερού φάσματος, οδηγεί παρ’ όλες τις φιλότιμες προσπάθειες σε μιαν εκ νέου παραγωγή πολιτικών σκουπιδιών, όπως διαπιστώνουμε παρακολουθώντας ενεοί τα όσα συμβαίνουν εδώ και ένα χρόνο στο κόμμα της αξιωματικής (αριστερής παρεμπιπτόντως) αντιπολίτευσης και τις πραγματικά αξιοθαύμαστες και ζηλεμένες ακροβασίες του τέως/νυν(;) αρχηγού της.