Ο Κορνήλιος Καστοριάδης που γνώρισα

Ο Καστοριάδης είχε δέος για τις ιδέες. Και οι ιδέες είναι αυτές που επέφεραν εν καιρώ την πίστη του στον άνθρωπο. Είναι ένας Έλληνας που τιμά τους προγόνους μας. Πού βρισκόταν το σπίτι του Καστοριάδη στην Αθήνα; Πώς πέρασε άραγε τα παιδικά του χρόνια; Πίσω από ποια σκιά μεγάλωνε;

Ο Καστοριάδης λοιπόν, έζησε σε τρεις πόλεις: Την Κωνσταντινούπολη (Istanbul σήμερα), την Αθήνα και το Παρίσι. Γεννήθηκε στην πρώτη το 1922, μεγάλωσε στην Αθήνα και στα 23 του έφυγε για τη Γαλλία. Στην τελευταία πόλη μορφώθηκε και πέθανε το 1997.

Ο Καστοριάδης αγωνίστηκε από μικρό παιδί και διάβασε πολύ. Στην Αθήνα, σπούδασε νομικά και φιλοσοφία. Το σπίτι του Κορνήλιου –όπως μας πληροφορεί η Μιμίκα Κρανάκη, φίλη της νεότητάς του – βρισκόταν πίσω από την Μητρόπολη των Αθηνών, οδός Υπατίας 5. Ο όγκος του ναού θα γίνει προπομπός, χρόνια αργότερα, της σκέψης εναντίον Θεού και θρησκειών. Έτσι ο Κορνήλιος, μεγάλωσε “στη σκιά του Θεού”. Στο σπίτι αυτό, σε ηλικία μόλις έξι ετών, «είχε αποπειραθεί να αυτοκτονήσει», πιάνοντας με βρεγμένα χέρια ένα καλώδιο… Από μικρός, ο Κορνήλιος, ενδιαφέρθηκε για πολλούς τομείς της σκέψης. Άρχισε ο ίδιος, να διαβάζει από νωρίς και έμαθε πως να προάγει τη σκέψη. Εμπνεύστηκε από το έργο του Μαξ Βέμπερ για τη γραφειοκρατία. Στο σπίτι αυτό πρωτοδιάβασε Καρλ Μαρξ.

Εδώ γύριζε μετά το σχολείο και αργότερα μετά τις διαλέξεις του νεο-καντιανού Δεσποτόπουλου στο πανεπιστήμιο. Ήταν και γενναίος νέος. Σε ηλικία μόλις 13 ετών έχασε όλα του τα μαλλιά, και η μητέρα του, η Σοφία Καστοριάδη, τρελάθηκε και πέθανε μερικούς μήνες αργότερα. Ο πατέρας του, ο Καίσρας Καστοριάδης, που φρόντιζε ώστε να μην του λείπει τίποτα, στο σπίτι υπήρχε και φωνόγραφος, είναι ο Βολταιρικός, που επειδή δεν επέτρεψε στον γιο του να ξενυχτίσει για να ολοκληρώσει την γραπτή τιμωρία που τού είχε επιβάλει το σχολείο, παραλίγο ο Κορνήλιος να πιάσει το βρεγμένο καλώδιο όπως προαναφέραμε…

Ταυτόχρονα, η απώλεια των μαλλιών, τού έδωσε δύναμη σε πολύ τρυφερή ηλικία. Οι φίλοι του, τού κολλάνε πλέον το προσωνύμιο «γλόμπος». Στα πρώτα βήματά του, βλέπει επίσης, τη δύναμη που έχουν “οι μικρές ομάδες ή οι μικρές παρέες” στην εξέλιξη της Ιστορίας και των ιδεών.

Η Οδύσσεια του Καστοριάδη

Το ταξίδι –η Οδύσσεια…– του 1945 θα είναι ένας σταθμός! Το Παρίσι με τις βιβλιοθήκες του, τους φοιτητές του, τις παρέες που γράφουν ιστορία και το “μεγαλύτερο Α” του κόσμου… Διαβάζει επίσης πολύ. Στο Παρίσι, το 1948, ο Καστοριάδης με συνιδρυτή τον Κλωντ Λεφόρ, και μαζί και με άλλους φίλους/συντρόφους, δημιούργησε την ομάδα και το περιοδικό, «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα»(1949-65 το περιοδικό, μέχρι το ΄66 η ομάδα) για μάχη ιδεών –η Ιλιάδα… – και σε αυτό το περιοδικό, με διάφορα ψευδώνυμα, ο Καστοριάδης δημοσίευσε πολλά θεωρητικά κείμενα.

Ταυτόχρονα, ο Καστοριάδης, άρχισε να εργάζεται και ως επαγγελματίας οικονομολόγος στον ΟΟΣΑ και τα κείμενά του ήταν ένας ακόμη λόγος για να γράφονται με διάφορα ψευδώνυμα, όπως Paul Gardan κ.λπ. Μέσα από κάθε γραμμή “που συνθέτει σαν μουσικός”, το Παρίσι είναι η πόλη που δυναμώνει τη σκέψη του. Στο Παρίσι ο Σίγκμουντ Φρόιντ θα τον επηρεάσει καθοριστικά. Διαβάζοντας Φρόιντ είδε καθαρά τι έλειπε από τον Μαρξ. Αυτό ήταν, το ανθρώπινο υποκείμενο… Το έργο του είναι μία συνεχής κριτική, στην οποία μπορεί να δοθεί μία κριτική ερμηνεία. Οι δύο πυλώνες της καστοριαδικής δημιουργίας είναι: “η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας” και “η αυτονομία”. Ο Καστοριάδης συνέβαλε σε πολλούς τομείς της σκέψης.

Η προσωπική γνωριμία

Εδώ, ας επιτραπεί να προσθέσω μόνο πως τον γνώρισα από κοντά, είχαμε ανταλλάξει μερικά γράμματα και τού είχα μιλήσει στο τηλέφωνο. Το πρώτο γράμμα τού το έστειλα όταν ήμουν 18 χρονών και μου απάντησε. Και πάνω από όλα η ευγένειά του! Ήταν άκρως ευγενικός στις συναντήσεις μας, μέσα στο γραφείο του ή όταν πήγαμε για μπάνιο μια άλλη μέρα. Εξέπεμπε ένα φως και είχε εκλεπτυσμένο χιούμορ.

Μαζί του δεν υπήρχε περίπτωση να μην χαμογελάσεις ή γελάσεις με κάτι που θα έλεγε ή, με μία παρατήρηση που θα έκανε. Ήταν ένας δραστήριος άνθρωπος, που έκανε πολλά σε μία μόνο μέρα. Τον είδα να κολυμπάει στην ελληνική θάλασσα, θα μπορούσε εύκολα να κολυμπήσει από νησί σε νησί στο Αιγαίο. Ποτέ δεν έχω ξεχάσει την εικόνα του να κολυμπάει… Κουνούσε επίσης πολύ τα χέρια του, όχι στο νερό, αλλά κυρίως εκτός αυτού. Η σκέψη του, έχει, ένα βιωματικό βάθος/ήθος που το είδα με τα μάτια μου.

Ο Καστοριάδης, που ήταν πάντα πληθωρικός στην έκφραση και δυνατός στο πνεύμα, εξελίσσεται διαρκώς. Σε προσωπικό επίπεδο: Γυναίκες, τυχερά παιγνίδια, πούρα, ουίσκι, χρηματιστήριο και μοιρολόγια παίζουν και αυτά τον ρόλο τους. Είχε πολύ ισχυρή προσωπικότητα, και γι’ αυτό, ο δρόμος του ήταν μοναχικός και έξω από τις πνευματικές μόδες του Παρισιού. Ξεχώρισε…

Ο Καστοριάδης, είχε αγάπη για τον διάλογο και για κάθε νέα σκέψη που έμπαινε στο μυαλό του. Του άρεσαν οι ιδέες, και μού είπε στη συνάντησή μας μέσα στο γραφείο του, «όταν έρχεται μια νέα ιδέα στο μυαλό μου νιώθω μια μεγάλη έκπληξη». Δέος για τις ιδέες, και από το δέος αυτό, ξεκίνησε και στοχάστηκε πάνω στην μοναδικότητα που αξίζει/έχει ο κάθε άνθρωπος. Την μοναδικότητα, ας πούμε, του μαχητικού Νικηταρά που φώναζε στους Τούρκους, «σταθείτε Πέρσες να πολεμήσουμε»! Η “μόνη θεωρία” που άφησε πίσω του ο Κορνήλιος Καστοριάδης, είναι, το αποτύπωμά του ως Άνθρωπος. Ένα αποτύπωμα, που σημάδεψε, όσους κυρίως τον γνώρισαν από κοντά.

Πληθωρικό και δυνατό πνεύμα

Όταν ερωτάται, πώς ξέρει ότι η αγελάδα που εμφανίζεται μπροστά τους είναι άγρια, απαντάει με ζωηρότατη φωνή, «μα έχει έκφραση στο πρόσωπο». (Ήταν προφανώς, η ιδιότυπη φυλή αγελάδας της Τήνου.) Έτσι εντυπωσιάζει τον ακροατή, και μεταδίζει γνώση χέρι-χέρι με χιούμορ. To πώς βρέθηκα μέσα στο αμάξι που οδηγούσε ο ίδιος ο Καστοριάδης το 1996; Αυτό είναι η «Προσωπική μαρτυρία» που ανέπτυξα στο ταπεινό βιβλίο του 2014. Το σπανιότατο χάρισμα του χιούμορ που είχε ο “άθεος Καστοριάδης” είναι σαν τα δυνατά τσιμπήματα που δέχεσαι όταν τον διαβάζεις. Είχε χιούμορ και σαν άνθρωπος όπως προείπα. Και τα “τσιμπήματα χιούμορ” σε κάνουν να λες, «ο Ελληνισμός/η Δύση γέννησαν μια ιδιοφυΐα».

Είναι ανεκτίμητη η κληρονομιά του Κορνήλιου Καστοριάδη. Και παρότι μας χωρίζουνε από την αρχαία Ελλάδα 130.000 εβδομάδες, ο Καστοριάδης ήταν, «ένας αρχαίος Έλληνας στο Παρίσι» όπως συχνά λέω. Ο άνθρωπος κάποια στιγμή πεθαίνει, μα οι ιδέες, μένουν πίσω όρθιες. Φρονώ ότι θα συνεχίσει να εμπνέει… όπως και ο Παρθενώνας.

Εν κατακλείδι, οι άνωθι σκέψεις/άνωθι εικόνες που δημοσιεύονται εδώ, “σε μία άκρως περιληπτική μορφή είναι αυτές, που εκφωνήθηκαν σε μία ταπεινή διάλεξη (είναι τα πρώτα σαράντα λεπτά) της ημετέρας ταπεινότητας που έλαβε χώρα την Κυριακή 13 Οκτωβρίου 2024 (Ινστιτούτο Έρευνας και Μελέτης Θουκυδίδης, πρόεδρος κ. Δημήτρης Τραπεζιώτης). Ένα “πρώιμο χειρόγραφο” της ομιλίας αυτής είχε αναγνωστεί από τον έξοχο ομογενή διανοούμενο, κ. Βρασίδα Καραλή, στο Σίδνεϊ της Αυστραλίας και το γεγονός αυτό αλλά και οι εύστοχες παρατηρήσεις του, τον τιμούν ιδιαιτέρως. Δοθείσης ευκαιρίας, ένα ευχαριστώ πρέπει να ειπωθεί στον διευθυντή του The Books’ Journal, κ. Ηλία Κανέλλη, τον κ. Γιώργο Λ. Ευαγγελόπουλο και τον κ. Γιώργο Πελαργίδη.