O “Δον Κάρλος” του Σίλλερ και το κίνημα του Ρομαντισμού

Ο Γιάννης Χουβαρδάς με το “Δον Κάρλος” διορθώνει την περυσινή ανορθογραφία, όταν στο επίσης εμβληματικό έργο “Οι Ληστές” του Σίλλερ ταλαιπωρήθηκαν μετατρεπόμενοι σε… παρωδία. Εννοούμε ότι δείχνει πως έχει συναίσθηση με το μέγεθος του δημιουργού με τον οποίο αναμετριέται και με τη δύναμη και τα χαρακτηριστικά του έργου με το οποίο καταπιάνεται.

Διότι, στους “Ληστές” δεν υπήρξε αυτή η συναίσθηση σ’ ένα έργο-θρύλο για την προεπαναστατική – κι όχι μόνο – Ευρώπη, για το οποίο ο Σίλλερ αναγνωρίσθηκε ως επίτιμος πολίτης της Πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας μετά την Επανάσταση.

Ο Γιάννης Χουβαρδάς, μολονότι ένα έργο πεντάωρης διάρκειας το συμπυκνώνει σε 130’ (!) κατορθώνει να αποδώσει με επάρκεια και στα κυριότερα σημεία αξιοπρεπώς στο ύφος και στην ουσία του πολύπλοκου, σύνθετου αυτού έργου. Καθοδηγεί με λιτότητα και νεύρο τους ηθοποιούς του – και όπου υπάρχει και η αντίστοιχη στόφα και παιδεία ηθοποιού – τα αποτελέσματα είναι θετικής στάθμης. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις του βασιλιά Φιλίππου του Β΄(Γιάννης Χαρίσης), του Μαρκήσιου Πόζα (Γιώργος Κολοβός), του Δούκα Άλμπα (Δημήτρης Τσιλινίκος), της Βασίλισσας Ελισάβετ (Λουκία Βασιλείου). Ενώ ο πρίγκιπας Δον Κάρλος (Χάρης Φραγκούλης), μοιάζει σαν να μην έχει ακόμα μπει στο ρόλο του…

Ο “Δον Κάρλος”

Το εύρημα του κινηματογράφου (των εικόνων σε video), μέσον με το οποίο ο σκηνοθέτης διατηρεί καλή σχέση, αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο στην πλοκή του έργου υπενθυμίζοντας ότι υπάρχει η κατασκοπεία, η πανταχού παρούσα παρακολούθηση, ο μετέωρος φόβος (πόσο αληθινό – όχι απλά συμβολικό – και στις μέρες μας!).

Ο Γιάννης Χουβαρδάς, παρά τις σκηνικές και σκηνογραφικές αδυναμίες – στιγμές θεωρείς ότι πρόχειρες λύσεις δρουν υπονομευτικά στη ροή – επιβεβαιώνει το κύρος, τη σοβαρότητα και την εμπειρία του! Οι διάλογοι του έργου είναι πυκνοί και σε περιπτώσεις φορτισμένοι. Τα νοήματα βαθιά, αντιθετικά, αντιδιασταλτικά, με διαλεκτική αλληλουχία, και συχνά τέτοιας έντασης και άλλοτε τέτοιας ευαισθησίας που σχεδόν δεν αφήνουνε να αναπνεύσεις για να είσαι διαρκώς πάνω στη ρότα τους!… Σίλλερ, στο μεγαλείο του! Και λίγο πριν την αυλαία: Οι τελευταίες σκηνές καίριες και το κλείσιμο καθηλωτικό για την Ισπανία του 16ου αιώνα.

Βγαίνοντας, από την αίθουσα, αναλογίζεσαι για την εξουθενωτική ισχύ των σύγχρονων υπερεξουσιών, ξανα-ανταμώνοντας, τότε, την επικαιρότητα του Σίλλερ στο απελευθερωτικό του μανιφέστο (λίγα λόγια για το έργο εδώ).

Δον Κάρλος, Σίλλερ και Ρομαντισμός

Δεν θα μπορούσε κανείς να κατανοήσει, να επικοινωνήσει με το έργο αυτό, αν δεν ενταχθεί στο πνευματικό-πολιτιστικό του πλαίσιο. Αν, δηλαδή, δεν πούμε, δεν προσεγγίσει ορισμένα ζητήματα για το πνευματικό κίνημα του Ρομαντισμού, για τις σημαντικές του προσωπικότητες, τις επιρροές του και τέλος για τον ίδιο τον Φρήντριχ Σίλλερ.

Ο Ρομαντισμός, πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα που ξεκίνησε στην Ευρώπη προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στα περισσότερα μέρη της Ευρώπης βρέθηκε στο απόγειό του από το 1800 έως το 1850, ενώ σημαντικές επιρροές του εξακολούθησαν ακόμα και μέχρι τον 20ο αιώνα. Ιδιαίτερη σημασία έχει η διασύνδεση και επιρροή που προσέδωσαν και στην εξέλιξη (από)δέχθηκαν σημαντικοί δημιουργοί, προσωπικότητές του από το κοινωνικό και κυρίως το πολιτικό και ιδεολογικό περιβάλλον προς το τέλος του 18ου αιώνα όπου η Γαλλική Επανάσταση αποτελεί την κορυφαία στιγμή.

Ο Ρομαντισμός ήταν ίσως το πλέον εκλεπτυσμένο φιλοσοφικά και το πλέον αιχμηρό θεωρητικά από τα κινήματα της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Οι συγγραφείς αυτού ήταν σε θέση να αντλήσουν από το μείζον έργο διανοητών όπως ο Καντ, ο Σέλινγκ, ο Σαίξπηρ, ο Ρουσώ, ο Σλάιερμαχερ, προκειμένου να δώσουν βάθος, ποιότητα και πολυπλοκότητα στο ποιητικό τους όραμα. Οι ρομαντικοί αποδέχονταν ορισμένους εκφραστικούς τρόπους, όπως τα σύμβολα και τους δημιουργικούς μύθους για το ποιητικό ύφος και το εν γένει έργο τους, τη φαντασία και τον οραματισμό για τη θέαση και πραγμάτωση της ποίησης, τη φύση και το περιβάλλον για τη θέαση του κόσμου.

Η έγνοια τους για τη συμφιλίωση συνειδητού και υποσυνείδητου, αντικειμένου και υποκειμένου, ανθρώπου και φύσης συνιστούσε τον σπουδαιότερο κώδικα του ρομαντικού εγχειρήματος, καταφεύγοντας σε προτάσεις ανατρεπτικές προς τις δεσποτικές δομές και τις σχέσεις καταπίεσης.

Ρομαντισμός και Ελληνική Επανάσταση 

Θα διέκρινε κανείς δύο βασικούς τύπους ηρώων στη Ρομαντική δημιουργία. Από τη μια πλευρά, τον εσωστρεφή, του οποίου η υψηλά ανεπτυγμένη ευαισθησία και η οξυμένη αυτοσυνειδησία τον καθιστούν θύμα μιας αδιάφορης και υποκριτικής κοινωνίας που έχει υποστεί αλλοτριώσεις από δυναστευτικές ιδεολογίες και εξουσίες. Μείζονα παραδείγματα εδώ αποτελούν ο Βέρθερος του Γκαίτε (‘’Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου’’), ο Γιάκοπο Όρτις του ελληνοϊταλού Ούγκο Φόσκολο (‘’Τελευταίες επιστολές του Γιάκοπο Όρτις’’), ο Αδόλφος του Μπενζαμέν Κονστάν (‘’Άντολφ’’).

Από την άλλη, έναν καθαρά εξωστρεφή ήρωα, που γεμάτος αυτοπεποίθηση και με κριτική αρχών απορρίπτει τις υφιστάμενες κυρίαρχες κοινωνικές αξίες, αλλά ταυτόχρονα φέρνει μια κούραση από μια ζωή αδυσώπητη κουβαλώντας μέσα του έναν ουσιώδη σκεπτικισμό. Ο Τσάιλντ Χάρολντ, αλλά κυρίως ο Δον Ζουάν του Μπάυρον (‘’Ντον Ζουάν’’ – ημιτελές λόγω του θανάτου του το 1824 στο Μεσολόγγι, ’’Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ’’ ) και ο Ευγένιος Ονέγκιν του Αλεξάντερ Πούσκιν.

Και οι πέντε παραπάνω αναφερόμενες προσωπικότητες των Γραμμάτων και των Τεχνών του 19ου αιώνα στην Ευρώπη είχαν όλοι τους – σε βιωματική συνάρτηση με τις αρχές τους – σχέση υποστήριξης με την Απελευθερωτική Επανάσταση των Ελλήνων, με κορυφαίο τον Μπάυρον σε συνάφεια και με τον κύκλο του, κύκλο της Πίζας (Σέλλεϋ, Κητς, Λη Χαντ).

Ταυτόχρονα, στον μεγάλο αυτόν κύκλο των ρομαντικών ποιητών ανήκει ο Έλληνας εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Τα έργα του: ‘’ Ύμνος στην Ελευθερία’’ (1823), ‘’Ο Κρητικός’’ (1833) και ιδιαίτερα ‘’Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι’’ (στα τρία σχεδιάσματά τους, μεταξύ 1830 και 1844) αποτελούν έργα εφάμιλλα των μεγάλων δημιουργών του κινήματος του ευρωπαϊκού Ρομαντισμού, καθώς και έργα καθοριστικά για τα Ελληνικά Γράμματα και την Ελληνική εθνική αυτοσυνειδησία.

Φρήντριχ Σίλλερ και Γερμανικός Ρομαντισμός

Ο Γερμανικός Ρομαντισμός (1770 -1840) αποτελεί ιδιαίτερη κατηγορία, όπου η σύνδεση του με εθνικά αιτήματα ενοποίησης των διάσπαρτων γερμανόφωνων κρατιδίων αποκτά σημαίνοντα ρόλο. Ενώ δεν μπορεί να υποτιμηθεί ο Αγγλικός, ο Σκωτσέζικος, ο Γαλλικός, ο Ισπανικός, ο Ιταλικός και ο Ρωσικός Ρομαντισμός. Ο Φρήντριχ Σίλλερ (1759 – 1805) αποτέλεσε μια από τις πλέον εξέχουσες προσωπικότητες του Γερμανικού Ρομαντισμού.

Η δημοσίευση του πρώτου τόμου της “Ιστορίας της απόσπασης των Ηνωμένων Κάτω Χωρών από την Ισπανική κυριαρχία”, το καλοκαίρι το 1788 έφερε στον Σίλερ τη φήμη εξαίρετου ιστορικού ερευνητή και το 1789, ο Γκαίτε τον συνέστησε για την έδρα της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ιένας. Η είδηση ​​ότι ο διάσημος συγγραφέας επρόκειτο να αρχίσει να διδάσκει στην Ιένα προκάλεσε πραγματική θύελλα ενθουσιασμού.

Το 1792, ο Σίλλερ ονομάσθηκε επίτιμος πολίτης της Πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας για το έργο “Ληστές” μαζί με τους Γιόχαν Χάινριχ Κάμπε, Τζώρτζ Ουάσιγκτον, Γιόχαν Πεσταλότσι, Ταντέους Κοστσιούσκο. Ο λόγος ήταν επίσης και η φήμη του ως Επαναστάτη που είχε προσκυρωθεί στον Σίλλερ. Ωστόσο, αν και ο Σίλλερ αρχικά ήταν ένθερμος υπερασπιστής των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, οι μαζικές εκτελέσεις της εποχής της Τρομοκρατίας σταδιακά τον απομάκρυναν. Από το 1796 έως το 1800 εξέδιδε τα πολιτιστικά, λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά περιοδικά ‘’Οι Ώρες’’ και το ‘’Αλμανάκ των Μουσών’’, στα οποία δημοσίευαν μεταξύ άλλων, οι Χέρντερ Φίχτε, Άουγκουστ Βίλχελμ Σλέγκελ, Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Βίλχελμ φον Χούμπολτ και ο αδελφός του, ο φυσικός επιστήμονας Αλεξάντερ φον Χούμπολτ.

Σίλλερ και Γκαίτε

Ο Σίλλερ, ο οποίος από το 1789 ζούσε στην Ιένα, ζήτησε από τον Γκαίτε τον Ιούνιο του 1794 να συμμετάσχει στη Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού ‘’Οι Ώρες’’, ο Γκαίτε συμφώνησε και άρχισαν να αλληλογραφούν. Ήταν η αρχή μιας από τις πιο δημιουργικές ποιητικές γνωριμίες όλων των εποχών!

Η φιλία του Σίλλερ με τον Γκαίτε είχε μεγάλη σημασία. Ο Γκαίτε στάθηκε γι’ αυτόν όχι μόνο ένας άριστος φίλος, μα και ανεκτίμητος σύμβουλος, ένας ένθερμος σύντροφος, που τον ενθάρρυνε στις κρίσιμες στιγμές. Το έτος 1797 είναι γνωστό ως “έτος μπαλάντας” επειδή πολλές από τις μπαλάντες του Γκαίτε και του Σίλλερ γράφτηκαν εκείνη τη χρονιά.

Μαζί με τον Γκαίτε ίδρυσαν το Θέατρο της Βαϊμάρης, το οποίο έγινε το κορυφαίο θέατρο στη Γερμανία και συνέβαλε στη θεατρική Αναγέννηση. Η 11χρονη συγγραφική περίοδος που προέκυψε από την προσωπική φιλία και συνεργασία των δύο συγγραφέων είναι ο πυρήνας του κλασικισμού της Βαϊμάρης.

Ο Σίλλερ άφησε, συνολικά, ένα τεράστιο πνευματικό έργο. Δώδεκα θεατρικά έργα, ανάμεσά τους και το ημιτελές Δημήτριος ή Ο Ματωμένος Γάμος στη Μόσχα. Δώδεκα ποιητικές συλλογές, οι οποίες μεταφράσθηκαν στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου. Βιβλία ιστορίας, φιλοσοφίας και δοκίμια, και εκτός από τον «’Υμνο στη Χαρά», που μελοποίησε ο Μπετόβεν, ποιήματα και μπαλάντες του έχουν μελοποιήσει επίσης ο Μπραμς, ο Σούμπετερ, ο Βέρντι, ο Ντονιτσέτι, ο Ροσίνη.

Το κίνημα Θύελλα και Ορμή

Ο Σίλλερ κατόρθωσε να δώσει στον κόσμο της εποχής του τα κύρια μηνύματα του κινήματος Θύελλα και Ορμή (Sturm und Drang), πρόδρομο του Ρομαντισμού, που κήρυττε το πάθος για τη δικαιοσύνη και την ελευθερία, για την τιμωρία των ενόχων, για τη ζωή και την αποτίναξη της δυνάστευσης, την ελπίδα για το αύριο του ανθρώπου.

Το κίνημα Sturm und Drang αποτέλεσε το όχημα για να εκφραστεί το διάχυτο αίσθημα αντίδρασης απέναντι στην κοινωνική διαστρωμάτωση της αριστοκρατικής Ευρώπης. Οι δραματουργοί που συσπειρώθηκαν γύρω απ’ αυτό το κίνημα (Goethe – στην αρχική περίοδο διαμόρφωσης, Jakob Lenz, Friedrich Maximilian Klinger – με το ομώνυμο έργο του ‘’Θύελλα και Ορμή’’, Jakob Lenz, Heinrich Wagner, Friedrich Schiller, Heinrich von Kleist) αποσκοπούν σ’ ένα θέατρο δημοκρατικό και συνάμα προκλητικό, καινοτομικό με έντονα (υπαινικτικό) πολιτικό χαρακτήρα.

Το νευρώδες και πικρόχολο ύφος της σχολής Sturm und Drangείναι συμπαγές από άποψη μορφής, χωρίς της υπερβολικές συμβάσεις του κλασικιστικού δράματος, πιο σύνθετο από άποψη περιεχομένου. Ο Σίλλερ στους Ληστές, αλλά και στη Μαρία Στιούαρτ δίνει κλασσικό, πρωτοποριακό παράδειγμα μιας τέτοιου ύφους και περιεχομένου δραματουργίας. Όταν ο ήρωας στους Ληστέςτου διακηρύττει ότι «Μπορώ να κάνω τη σάλπιγγα της εξέγερσης να ηχήσει στα πέρατα του κόσμου» στο τέλος της πρώτης παράστασης στο Μανχάιμ, φοιτητές και εργάτες του θεατρικού κοινού ζητωκραύγαζαν με υψωμένες γροθιές… Ενώ η ηθική ανωτερότητα της Μαρίας, στο Μαρία Στιούαρτ, έναντι της ‘’νικήτριας’’ αδελφής της Ελισάβετ είναι η αξία που καταδικάζει την Ελισάβετ να είναι “μισητή στους αιώνες”!

Και στον Δον Κάρλος, ο Σίλλερ έχει ένα πυκνό και εκρηκτικό μανιφέστο που με σαφήνεια και τόλμη εκφέρει ο Μαρκήσιος Πόζα απέναντι στον βυθιζόμενο στην αβεβαιότητα, παρά την βασιλική του ισχύ, Φίλιππο Β΄ της Ισπανίας. Ο Μαρκήσιος Πόζα με σεμνότητα αλλά και αυτοπεποίθηση, δείχνει να εκπροσωπεί τον ίδιο τον Σίλλερ και μέσα σ΄ ένα περιβάλλον υπονομευτών, διαρκούς κατασκοπείας και ίντριγκας, σχεδιάζει και επιμένει σε μια διέξοδο ανατροπής απέναντι σε ένα υπέρτερης ισχύος σύστημα δυνάμεων (πολιτικών, συγγενικών, αυτοκρατορικών, θρησκευτικών).