Πώς μας καθηλώνει η ψευδαίσθηση της επιτυχίας

Ωστόσο, όταν κανείς εξετάζει τα δεδομένα σε βάθος, διαπιστώνει ότι οι κοινωνικές και οικονομικές αδικίες, οι ανισότητες και τα θεσμικά προβλήματα, όχι μόνο εξακολουθούν να υπάρχουν, αλλά συχνά κρύβονται πίσω από την επίπλαστη εικόνα μιας κοινωνίας που έχει “προχωρήσει”. Αυτή η απόσταση ανάμεσα στην αντίληψη και την πραγματικότητα είναι ένα φαινόμενο που βασίζεται σε πολλούς παράγοντες. Ένας από αυτούς είναι η θεσμική αλλαγή χωρίς ουσιαστική εφαρμογή.

Συχνά, κυβερνήσεις και οργανισμοί υιοθετούν νόμους και μεταρρυθμίσεις που στα χαρτιά φαίνονται επαναστατικές, αλλά στην πράξη δεν αλλάζουν την καθημερινότητα των πολιτών. Για παράδειγμα, η θεσμοθέτηση της ισότητας των φύλων στον εργασιακό χώρο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι γυναίκες απολαμβάνουν πραγματικά τις ίδιες ευκαιρίες με τους άνδρες. Οι στατιστικές εξακολουθούν να δείχνουν χαμηλότερους μισθούς, μικρότερη επαγγελματική ανέλιξη και την αναπαραγωγή στερεοτύπων που δυσχεραίνουν την πλήρη ισότητα.

Ένας άλλος βασικός παράγοντας είναι η τάση των κοινωνιών να συγκρίνουν τον εαυτό τους με το παρελθόν και όχι με το ιδανικό μέλλον. Αν, για παράδειγμα, συγκρίνουμε τη θέση των γυναικών σήμερα με εκείνη που είχαν πριν από πενήντα χρόνια, είναι βέβαιο πως θα διαπιστώσουμε σημαντική πρόοδο. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι η ισότητα έχει επιτευχθεί ή ότι η πρόοδος είναι αρκετή. Η σωστή προσέγγιση δεν είναι να εξετάζουμε πώς ήμασταν σε σχέση με το παρελθόν, αλλά πώς θα έπρεπε να είμαστε σήμερα, λαμβάνοντας υπόψη τις δυνατότητες που υπάρχουν.

Το χτίσιμο μιας ψευδαίσθησης

Η δύναμη της αφήγησης έναντι των αριθμών παίζει επίσης καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία αυτής της ψευδαίσθησης. Τα ΜΜΕ, οι πολιτικοί και οι κοινωνικοί φορείς συχνά αναπαράγουν μια αισιόδοξη εικόνα της προόδου, επιλέγοντας να προβάλουν τα θετικά στοιχεία και να υποβαθμίζουν τις συνεχιζόμενες ανισότητες.

Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στον τομέα της οικονομίας. Κυβερνήσεις ανακοινώνουν ρυθμούς ανάπτυξης, ποσοστά απασχόλησης και βελτιώσεις σε οικονομικούς δείκτες, όμως, οι πολίτες εξακολουθούν να βιώνουν ακρίβεια, χαμηλούς μισθούς και δυσκολία πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες. Το χάσμα ανάμεσα στην αισιοδοξία των κυβερνήσεων και την καθημερινή πραγματικότητα των ανθρώπων αποκαλύπτει τη δύναμη της κοινωνικής ψευδαίσθησης.

Ένας ακόμα παράγοντας είναι η σταδιακή και αργή βελτίωση, η οποία δημιουργεί εφησυχασμό. Η κοινωνική αλλαγή δεν έρχεται με απότομες τομές, αλλά σταδιακά, και αυτό δημιουργεί την αίσθηση πως, εφόσον κινούμαστε προς τη σωστή κατεύθυνση, δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Όμως, η ύπαρξη λιγότερης φτώχειας δεν σημαίνει εξάλειψή της, όπως και η αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στην εργασία δεν συνεπάγεται ίσες ευκαιρίες.

Η ψευδαίσθηση της επιτυχίας δεν είναι απλώς μια θεωρητική έννοια, αλλά έχει πραγματικές συνέπειες στην κοινωνία: Πρώτον, αναστέλλει τη δράση. Όταν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι ένα πρόβλημα έχει λυθεί ή ότι δεν είναι πια τόσο σοβαρό, σταματούν να πιέζουν για αλλαγές. Δεύτερον, οδηγεί σε λανθασμένες πολιτικές αποφάσεις. Αν μια κυβέρνηση θεωρεί ότι η κοινωνική ανισότητα έχει περιοριστεί, τότε είναι πιθανό να μειώσει τη χρηματοδότηση κοινωνικών προγραμμάτων, προκαλώντας ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα. Τρίτον, διαιωνίζει τις αδικίες, αφού όσοι πλήττονται από αυτές δυσκολεύονται να βρουν στήριξη και η κοινωνία τούς αντιμετωπίζει ως “υπερβολικούς” όταν διαμαρτύρονται για τις πραγματικές δυσκολίες που βιώνουν.

Η πραγματικότητα

Για να σπάσει αυτή η ψευδαίσθηση, απαιτείται πρώτα απ’ όλα μια ακριβής αποτύπωση της πραγματικότητας μέσα από αδιάσειστα στοιχεία. Δεν αρκεί η αίσθηση προόδου· χρειάζονται δεδομένα που να επιβεβαιώνουν ή να διαψεύδουν τις κοινωνικές αφηγήσεις. Επιπλέον, η σύγκριση πρέπει να γίνεται όχι με βάση το παρελθόν, αλλά με τις δυνατότητες που υπάρχουν στο παρόν και το μέλλον. Η κοινωνία δεν πρέπει να επαναπαύεται στην ιδέα ότι “τα πράγματα είναι καλύτερα από πριν”, αλλά να στοχεύει στο πώς μπορούν να γίνουν όσο το δυνατόν πιο δίκαια.

Η πραγματική αλλαγή έρχεται μόνο όταν οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις συνοδεύονται από βαθύτερες κοινωνικές αλλαγές. Δεν αρκεί να θεσπίζονται νόμοι αν η κοινωνική αντίληψη παραμένει καθηλωμένη σε στερεότυπα. Δεν αρκεί να δηλώνεται ότι η οικονομία αναπτύσσεται αν οι πολίτες δεν βλέπουν πραγματική βελτίωση στη ζωή τους. Η πρόοδος δεν είναι απλώς μια αφήγηση· είναι μια καθημερινή εμπειρία που πρέπει να βιώνεται από όλους. Αν η κοινωνία θέλει να εξελιχθεί πραγματικά, πρέπει να μάθει να διακρίνει την πραγματική επιτυχία από την ψευδαίσθησή της. Διότι η μεγαλύτερη αυταπάτη δεν είναι να νομίζεις ότι έχεις αποτύχει, αλλά να πιστεύεις πως έχεις πετύχει όταν ακόμα είσαι στη μέση του δρόμου.