Δερβίσηδες και Τουρκομάνοι – Πως εκτουρκίστηκε η Μικρά Ασία

Η σχετική ειρήνη που επικράτησε στην Μικρά Ασία έδωσε ένα πολύτιμο διάλειμμα ειρήνης στους χριστιανικούς πληθυσμούς, οι οποίοι αποδεκατίζονταν από την προσφυγοποίηση και τις σφαγές. Η ανάπτυξη του εμπορίου έφερε την άνθηση πόλεων όπως το Ικόνιο, η Καισάρεια και η Σεβάστεια.

Ένα μέρος της βυζαντινής αριστοκρατίας προσαρμόστηκε στις νέες συνθήκες, ασπαζόμενο το Ισλάμ και κερδίζοντας υψηλές θέσεις. Το κράτος του Ικονίου, ενώ είχε επίσημη γλώσσα την περσική,  διατηρούσε μόνιμη ελληνόγλωσση υπηρεσία για την επικοινωνία με τους χριστιανούς υπηκόους του. Πολλοί σουλτάνοι είχαν χριστιανές μητέρες ή συζύγους.

Η Μικρά Ασία υπό το πέλμα των Τουρκομάνων

Από τον 11ο αιώνα και ύστερα, η ελληνορθόδοξη Μικρά Ασία γνώρισε μία διαδικασία εξισλαμισμού και εκτουρκισμού. Πρώτον, ο χριστιανικός πληθυσμός αποψιλώθηκε από τις σφαγές και το δουλεμπόριο. Οι βυζαντινές αντεπιθέσεις και οι πόλεμοι μεταξύ των Τούρκων, προκάλεσε την αλλεπάλληλη καταστροφή των ίδιων περιοχών για πολλούς αιώνες. Η μογγολική εισβολή και η αποχαλίνωση των Τουρκομάνων επιδείνωσε την κατάσταση στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα. Από τον εκτοπισμό δεν έμεναν πλέον γεωργοί για να καλλιεργήσουν τη γη, και τις επιδρομές ακολουθούσε η πείνα. Καταστρέφοντας την οικονομική και κοινωνική ζωή, οι Τουρκομάνοι επέβαλαν ολική αλλαγή του τρόπου ζωής, με κυρίαρχο τον νομαδισμό και την κτηνοτροφία.

Η στρατολόγηση χριστιανών δούλων για τους τουρκικούς στρατούς (gulam) ενέτεινε τους εξισλαμισμούς, όπως και οι μεικτοί γάμοι. Από τις ενώσεις αυτές προέκυπταν οι λεγόμενοι μειξοβάρβαροι, που κατά κανόνα έκλιναν προς τους Τούρκους και το Ισλάμ. Η δημογραφική αλλαγή στην Μικρά Ασία προχωρούσε και με την διαρκή ροή τουρκομανικών φύλων από την Κεντρική Ασία προς την δύση.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία ολοένα και έφθινε. Η τουρκική κατάκτηση έφερνε την αρπαγή της περιουσίας των μητροπόλεων και μοναστηριών, χωρίς την οποία δεν μπορούσαν να εκτελέσουν το φιλανθρωπικό έργο τους. Οι καταστροφές και οι μαζικοί εξισλαμισμοί, βίαιοι ή εκούσιοι, άφηναν τις περισσότερες επαρχίες δίχως επισκόπους και με ελάχιστους ιερείς.

Αντίθετα οι μουσουλμάνοι μπορούσαν να οικοδομούν μεγαλοπρεπή τζαμιά, ιεροδιδασκαλεία και νοσοκομεία. Η φορολογική ελάφρυνση, η επιθυμία ταύτισης με τον κυρίαρχο, η διάχυτη αίσθηση ότι ο Θεός είχε εγκαταλείψει τους χριστιανούς, οδηγούσαν στην αύξηση των προσηλυτισμών. Τότε εμφανίζονται στην ανατολή και πολλοί νεομάρτυρες, οι οποίοι προτίμησαν τα βασανιστήρια και τον θάνατο από την απάρνηση της ορθόδοξης πίστης, όπως οι Κρυπτοχριστιανοί.

Η επικράτηση του Ισλάμ

Κεντρικός υπήρξε ο ρόλος των ισλαμικών αδελφοτήτων (tarikat), οι οποίες καλλιεργούσαν την ιδιόμορφη πνευματικότητα του σουφισμού (από το περσικό tasawwuf, η διαδικασία απόκτησης της σοφίας), που πρεσβεύει πως η απόλυτη αλήθεια του Θεού μπορεί να προσληφθεί από όλες τις παραδόσεις. Έτσι, η ισλαμική βάση αναμείχθηκε με χριστιανικές αντιλήψεις, ελληνιστικές δοξασίες, την κουρδική αγγελολατρεία και τον τουρκικό σαμανισμό. Συχνά οι αδελφότητες δέχονταν τα σιιτικά δόγματα της διαδοχής του Μωάμεθ από τον γαμβρό του Αλί (εξ ου και ονόματα Αλεβίτες και Αλαουίτες).

Τιμούσαν χριστιανικά ιερά και αγίους, όπως η Παναγία και ο Άγιος Γεώργιος. Οι μοναχοί των αδελφοτήτων, γνωστοί ως δερβίσηδες, ασκούνταν σε μοναστήρια (τεκέδες), επιδιώκοντας την εκστατική και ερωτική ένωση του ανθρώπου με το Θεό, απηχώντας αντιλήψεις της μυστικής ορθόδοξης θεολογίας. Η ανεκτικότητα, οι φιλικές σχέσεις με τους χριστιανούς και τον κλήρο τους, η προσφορά φιλανθρωπικού έργου χωρίς διακρίσεις και το ηθικό ανάστημα μεγάλων σούφι, επιτάχυνε τον εξισλαμισμό των μικρασιατικών πληθυσμών.

Σημαντικότερες προσωπικότητες του κινήματος των αδελφοτήτων ήταν ο Τζελαλεντίν Ρουμί (1207-1273) και ο Χατζή Μπεκτάς Βελή. Ο Ρουμί, ο Βυζαντινός δηλαδή, ονομάστηκε έτσι επειδή μετοίκησε από το Χορασάν της Περσίας στα εδάφη των Σελτζούκων του Ρουμ. Άνθρωπος μεγάλης μόρφωσης και υψηλών ευαισθησιών, ο Ρουμί υπήρξε από τους σημαντικότερους ποιητές του Μεσαίωνα. Οι μαθητές του τον αποκαλούσαν mevlana, δάσκαλο δηλαδή, και έλαβαν το όνομα Μεβλεβήδες δερβίσηδες. Οι Μεβλεβήδες υπήρξαν δημοφιλείς στους αστικούς πληθυσμούς, έχουν μείνει δε γνωστοί για τον περίφημο περιστρεφόμενο χορό των δερβίσηδων.

 

Ο Χατζή Μπεκτάς (1209-1271), μαθήτευσε στο τάγμα του Μπαμπά Ισχάκ. Η ομάδα του, οι Μπεκτασήδες δερβίσηδες, απευθύνονταν κυρίως στους αγροτικούς πληθυσμούς. Ο θάνατος του Χατζή Μπεκτάς θρηνήθηκε από χριστιανούς, μουσουλμάνους και Ιουδαίους, ενώ ταυτίστηκε με τον Άγιο Χαράλαμπο. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Χατζή Μπεκτάς είχε ιδιαίτερες σχέσεις με την ανερχόμενη οθωμανική δυναστεία. Το στρατιωτικό σώμα των Γενιτσάρων ακολουθούσε τον μπεκτασισμό, και η αδελφότητα ακολούθησε τις οθωμανικές κατακτήσεις στην Ευρώπη.

Από την άλλη όμως, η ετερόδοξη θρησκευτικότητα των αδελφοτήτων και η σύνδεσή τους με τα απείθαρχα τουρκομανικά φύλα, μπορούσαν να τις καταστήσουν παράγοντα αποσταθεροποίησης. Το 1240-41 η εξέγερση του Μπαμπά Ισχάκ συντάραξε την ηγεμονία των Σελτζούκων, θεωρείται δε ότι συνέβαλε στην ήττας του το 1243 από τους Μογγόλους. Η δυναστεία των Σελτζούκων μπόρεσε να διατηρήσει μία στοιχειώδη τάξη μέχρι το 1275. Τον επόμενο χρόνο οι Τουρκομάνοι κατέλαβαν το Ικόνιο, ενώ οι Μαμελούκοι εισέβαλαν στην Μικρά Ασία και νίκησαν τους Μογγόλους στην Καισάρεια (1277). Οι Μογγόλοι τελικά επέβαλαν την άμεση διοίκησή τους στην Μικρά Ασία και αφαίρεσαν κάθε εξουσία από τον Σελτζούκο σουλτάνο. Ο τελευταίος πέθανε  το 1308.

Τα εμιράτα και η πτώση της ανατολής

Στα ερείπια του κράτους των Σελτζούκων συστάθηκαν τα τουρκομανικά εμιράτα. Πρώτο ήταν εκείνο του Καραμάν στην κεντρική Μικρά Ασία. Οι Καραμανίδες πρώτοι χρησιμοποίησαν την τουρκική αντί της περσικής γλώσσας στην διοίκηση, το όνομά τους δε πήρε η περιοχή και οι τουρκόφωνοι Έλληνες κάτοικοί της (Καραμανλήδες). Στην Φρυγία βρισκόταν το εμιράτο Γερμιγιάν, με έδρα το Κοτύαιον (Κιουτάχεια). Ύστερα από την πτώση της δυτικής Μικράς Ασίας, στις ακτές του Αιγαίου και της Προποντίδος δημιουργήθηκαν νέα εμιράτα, που είχαν σημαντικό ρόλο στην τελική κατάπτωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Νοτιοδυτικά στην Καρία βρισκόταν το εμιράτο Μεντεσέ.

Βορειότερα, στην Λυδία και την κοιλάδα του Μαιάνδρου, βρισκόταν η ηγεμονία του Αϊντίν, ναυτική δύναμη που απειλούσε όλο το Αιγαίο. Ο ιδρυτής του έδωσε το όνομα Αϊδίνι στις Τράλλεις.  Στην κοιλάδα του Έρμου βρισκόταν το εμιράτο Σαρουχάν, με πρωτεύουσα την Μαγνησία. Στην Μυσία, με έδρα το Παλαιόκαστρο και μετά την Πέργαμο, κυριαρχούσε ο οίκος Καρασί. Φυσικά τα τουρκομανικά εμιράτα ήταν εξαιρετικά πολυάριθμα, με μεταβαλλόμενα όρια και εφήμερα, οπότε το ένα διαδεχόταν το άλλο.

 

Την ίδια στιγμή ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, έχοντας ανακαταλάβει την Πόλη (1261) κοίταζε στην δύση, προσπαθώντας να αποκρούσει τις φραγκικές προσπάθειες ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης. Η έκθρόνιση και τύφλωση του μικρού Ιωάννη Δ’ Λάσκαρη προκάλεσε κύμα οργής στην Εκκλησία και ειδικά τους μικρασιατικούς πληθυσμούς.

Οι εξεγέρσεις κατεστάλησαν από τον αυτοκράτορα, ο οποίος κατήργησε τις ατέλειες των ακριτών, επέβαλε δε βαριά φορολογία για να καλύψει την άμυνα της Ευρώπης. Το αμυντικό σύστημα της αυτοκρατορίας της Νίκαιας διαλύθηκε. Οι Τούρκοι προωθούνταν προς τις εύφορες κοιλάδες του Μαιάνδρου, του Ερμού και του Σαγγάριου, απειλώντας τα τελευταία βυζαντινά προπύργια.

Παρόλα αυτά, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δεν εγκατέλειψε αμαχητί την ασιατική πτέρυγα του Βυζαντίου. Το 1264 ο αδελφός του Ιωάννης, αναχαίτισε τους Τούρκους στον Μαίανδρο και ενίσχυσε την άμυνα των Τραλλέων. Μόλις όμως αποχώρησε, οι Τούρκοι επέστρεψαν και κατέστρεψαν την πόλη. Το 1278 ήταν σειρά του διαδόχου του Μιχαήλ, Ανδρόνικου Παλαιολόγου να εκστρατεύσει στον Μαίανδρο. Ανοικοδόμησε τις Τράλλεις και μετέφερε εκεί πολλές χιλιάδες νέων κατοίκων.

Το μόνο αποτέλεσμα όμως ήταν η πόλη να πέσει λίγο αργότερα και οι άποικοι να συρθούν στην αιχμαλωσία. Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του (1280-82), ο ίδιος ο αυτοκράτορας Μιχαήλ πέρασε την Προποντίδα, για να ενισχύσεις τις άμυνες του Σαγγάριου και να αποκρούσει τους Τούρκους, οι οποίοι όμως απέφευγαν να δώσουν μάχη. Κάθε φορά όμως που ο Μιχαήλ εκστράτευε στην Μικρά Ασία, κάποια κακή είδηση από την δύση (τότε βρισκόταν στο αποκορύφωμά της η απειλή των Γάλλων της Σικελίας) τον ανάγκαζε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, και όλα τα επιτεύγματά του εξανεμίζονταν. Στα χρόνια του Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου (1282-1328) η πολύπαθη βυζαντινή Μικρά Ασία, τελικά εξέπνευσε.