“Αυτοί που έμειναν ζωντανοί”: Ένας έρωτας στα χαλάσματα του πολέμου

Σε αυτή την ιταλική παράδοση ο Ροσελίνι μας παραδίδει εδώ ένα εξαιρετικό δραματικό χρονικό έξι επεισοδίων, που αναμιγνύεται ο πόλεμος, η ορφάνια, ο έρωτας, η νοσταλγία για την πατρίδα, η σκληρή κοινωνική καθημερινότητα, το άδικο και το παράλογο του πολέμου. Η ταινία έρχεται το 1946, χρονιά που το Χόλιγουντ μεσουρανεί με τη μεγαλύτερη προσέλευση θεατών στις αίθουσες (90 εκ. την εβδομάδα) και δύο χρόνια πριν την καταδικαστική απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ για τα μεγάλα στούντιο, που μονοπωλούσαν παραγωγή, διανομή και εκμετάλλευση.

Με την απόφαση αυτή, τα χολιγουντιανά στούντιο σταδιακά θα περάσουν σε ένα διαφορετικό μοντέλο παραγωγής, κατά συνέπεια και διαφορετικής αισθητικής απόδοσης. Την ίδια εποχή στην Ελλάδα γίνονται οι πρώτες προσπάθειες οργανωμένης παραγωγής (Φίνος Φιλμ, Ανζερβός, κ.ά.), ενώ στην Ιταλία αναπτύσσεται το κύμα του νεορεαλισμού που έχει τις ρίζες του σε αυτές τις ταινίες, όπως το ‘Paisà’ του Ροσελίνι. Ταινίες με ερασιτέχνες ηθοποιούς, φτωχά μέσα παραγωγής, γυρίσματα σε φυσικούς χώρους, στους δρόμους και την ύπαιθρο, έξω από τη συνήθεια των στούντιο, μία τεχνική που προσέδωσε έναν σημαντικό ρεαλισμό στις ταινίες.

Ωστόσο, μέσω αυτών των τάσεων εκφράζεται ο μοντερνισμός ενός σινεμά τέχνης, όπως του νεορεαλισμού, που εξελίσσει τεχνικές που αναπτύχθηκαν και προπολεμικά, όπως η χρήση ερασιτεχνών ηθοποιών, μία τεχνική σοβιετικών κινηματογραφιστών. Κυρίως, όμως, ο νεορεαλιστικός κινηματογράφος αναδύθηκε ως δύναμη πολιτιστικής ανανέωσης και κοινωνικής αλλαγής. Οι νεορεαλιστικές ταινίες παρουσίαζαν γενικότερα σύγχρονες ιστορίες μίας λαϊκής οπτικής γωνίας. Έτσι και το ‘Paisà’ του Ροσελίνι παρουσιάζει μία οπτική της συμμαχικής εισβολής στην Ιταλία. Τα έξι επεισόδιά του ακολουθούν τις αμερικανικές δυνάμεις, όπως εκτείνονται από τη Σικελία προς τα βόρεια, μέχρι την κοιλάδα του Πάδου.

Το ‘Paisà’ είναι αρκετά πιο αποσπασματικό, αλλά και αρκετά πιο ντοκιμαντερίστικο από την ‘Ρώμη, Ανοχύρωτη Πόλη’. Δεν στέκεται μόνο στους αγώνες μεταξύ των Ιταλών παρτιζάνων και των δυνάμεων κατοχής, αλλά και στις τριβές, τις παρεξηγήσεις και τις κοινωνικές περιστάσεις που προκύπτουν μεταξύ των τοπικών κοινοτήτων και των αμερικανικών στρατευμάτων – ένα δημιουργικό σχόλιο κοινωνικής κριτικής. Παράλληλα, η ταινία αφορά τόσο τις διαφορές γλώσσας, πολιτισμού, γενικότερης κουλτούρας, όσο και τα ιστορικά γεγονότα που απεικονίζει, δημιουργώντας έναν καμβά σημαντικό στην εποχή του, μία εποχή πολύ κοντινή στα γεγονότα που παρουσιάζει. Από αυτή την οπτική, το ‘Paisà’ αποτελεί σημαντική συμβολή στο σινεμά τέχνης.

Γενικότερα, οι στιλιστικές και αφηγηματικές τεχνικές του νεορεαλισμού επηρέασαν την εμφάνιση ενός διεθνούς μοντερνιστικού κινηματογράφου. Τα γυρίσματα σε εξωτερικούς και φυσικούς χώρους, η ανάμειξη επαγγελματιών ηθοποιών με ερασιτέχνες, η πλοκή που στηρίζεται συχνά στην τυχαία συνάντηση, η χρήση της έλλειψης, όπου σημαντικές επεξηγήσεις παραλείπονται, το ανοιχτό τους φινάλε, οι μικροδράσεις, είναι στρατηγικές και τεχνικές που θα επηρεάσουν και θα υιοθετήσουν πολλοί κινηματογραφιστές μέχρι τον 21ο αιώνα.

Το Paisà ως μαρτυρία

Το ‘Paisà’, εκτός ότι αποτελεί ένα έξοχο δείγμα αυτών των στρατηγικών και καινοτόμων για την εποχή του προσπαθειών, αποτελεί μίας μορφής συγκλονιστική μαρτυρία του δράματος ενός πολέμου και ενός λαού γύρω από αυτόν. Χωρίς να ωραιοποιείται τίποτα, η ειλικρίνεια των διαστάσεων του πολέμου που βρίσκεται στο τέλος του στην καθημερινότητα των ιταλών εντυπωσιάζει με το ρεαλισμό της. Ο κοινωνικός σχολιασμός ξεπερνά την ίδια τη φαντασία, το δράμα είναι η ίδια η σκληρή πραγματικότητα, ο άνθρωπος δια πυρός, έρωτα, φτώχειας, ανάγκης, πείνας, και του θανάτου που καραδοκεί ανά πάσα στιγμή. Η τραγικότητα της ανθρωπότητας παρουσιάζεται με μία λιτή απλότητα χωρίς πολλές προσχεδιασμένες φόρμες αφηγηματικότητας.

Οι ταινίες ‘Ρώμη, Ανοχύρωτη Πόλη’, ‘Paisà’, ‘Ο κλέφτης ποδηλάτων’ και άλλες νεορεαλιστικές ταινίες είχαν επιτυχία στο τοπικό κοινό σε μια εποχή που οι ταινίες του Χόλιγουντ κατέκλυζαν την Ιταλία. Η ιταλική πολιτεία προσπάθησε να περιορίσει το αμερικανικό σινεμά με ποσοστώσεις προβολής, όπως προσπάθησε να περιορίσει και κάποιες ενοχλητικές υπερβολές του νεορεαλισμού. Δάνεια θα δίνονταν μετά από έγκριση σεναρίου, ενώ δε χορηγούσαν άδεια εξαγωγής σε ταινία που θα θεωρούσαν ότι συκοφαντεί τη χώρα. Στην ουσία δημιουργήθηκε μία μορφή λογοκρισίας, που έφερε μία γενική απομάκρυνση από έναν πιο αυθεντικό νεορεαλισμό της περιόδου 1944-1948. Τέτοιας μορφής λογοκρισία θα δούμε και στην Ελλάδα στις αντίστοιχες νεορεαλιστικές προσπάθειες, όπως η ‘Συνοικία το Όνειρο’ (1961) του Αλεξανδράκη, που λογοκρίνεται και διακόπτεται η πρεμιέρα της ταινίας με επέμβαση της αστυνομίας, επειδή θεωρήθηκε ότι προσβάλλει τη διεθνή εικόνα της χώρας, δείχνοντας με χαρακτηριστικό ρεαλισμό την ανέχεια και τη φτώχεια της.

Το πρώτο επεισόδιο από τα έξι του ‘Paisà’ αφορά την Καρμέλα που οδηγεί Αμερικανούς στρατιώτες με ασφάλεια μέσα από ναρκοπέδιο, ενώ θα συνδεθεί συναισθηματικά με το νεαρό Τζο και θα τον υπερασπιστεί με τραγική κατάληξη όταν χάσει τη ζωή του ανέλπιστα, τη στιγμή που περιγράφει με θαυμασμό και νοσταλγία στην Καρμέλα την πατρίδα του. Το δεύτερο επεισόδιο μας μεταφέρει στη Νάπολη και στον κόσμο των μικρών ορφανών, που ξυπόλητοι σκαρφίζονται τρόπους για να ζήσουν. Το μικρό αγόρι θα κλέψει τα παπούτσια ενός μεθυσμένου Αμερικανού στρατιώτη.

Όταν πιαστεί η ίδια η θέα της ορφάνιας του θα τον σώσει. Το τρίτο επεισόδιο αφορά την τραγική ιστορία μίας κοπέλας στην Ρώμη, που θα περάσει στην πορνεία για να επιβιώσει, ενώ ένα βράδυ ο πελάτης της είναι ο Αμερικανός στρατιώτης που την αγάπησε και την έψαχνε. Η τραγικότητα της σκηνής που ασυναίσθητα πετάει το χαρτάκι με τη διεύθυνσή της στο δρόμο, ενώ εκείνη τον περιμένει με αγωνία, αναβιώνει ως μία ακόμη ματαιότητα του έρωτα και της τυχαιότητας της ζωής.

Το τέταρτο επεισόδιο στέκεται σε μία Αμερικανίδα νοσοκόμα και έναν Ιταλό παρτιζάνο στη Φλωρεντία που ακόμα γερμανοκρατείται και αναζητούν δικούς τους ανθρώπους, επίσης με τραγική κατάληξη. Στο πέμπτο επεισόδιο τρεις Αμερικανοί στρατιώτες βρίσκουν καταφύγιο για μία νύχτα σε ένα μοναστήρι στο Ρίμινι, κάτι που τουλάχιστον τον έναν από τους τρεις θα συγκλονίσει η σεμνή παρουσία των μοναχών. Στο τελευταίο επεισόδιο, ακόμα μία τραγική ιστορία λίγο πριν το τέλος του πολέμου, τον Δεκέμβρη του 1944 στο Δέλτα του Πάδου, όπου μάχες μεταξύ παρτιζάνων και συμμάχων με τους Γερμανούς καταλήγουν τα τελευταία θύματα σε ένα πόλεμο, που σου κόβει την ανάσα το μικρό παιδί που κλαίει πάνω από τα πτώματα των δικών του.

Οι έξι ιστορίες φέρουν το συναισθηματικό βάρος μίας πρόσφατης για την ταινία και δύσκολης εποχής, που ο θάνατος, όσο και ο έρωτας ακουμπούν ο ένας τον άλλον, αλλά και η ματαιότητα, ο αγώνας για επιβίωση, το απρόβλεπτο της ιστορικής συγκυρίας.