Η υπαρξιακή ενοχή του Καμύ και η σχέση της με τη σύγχρονη εποχή

Η «συνεχής ενοχή» του Καμύ δεν είναι αποτέλεσμα προσωπικών αμαρτιών ή κοινωνικών καταπιέσεων, αλλά αντίθετα πηγάζει από την επίγνωση της ανθρώπινης ευθύνης. Ο άνθρωπος, κατά τον Καμύ, δεν μπορεί να αποφύγει την ευθύνη να ζήσει πλήρως και αυθεντικά, ακόμα και μέσα σ’ ένα παράλογο κόσμο. Η κοινωνία, με τα έθιμα, τους νόμους και τις προσδοκίες της, συχνά περιορίζει την αυθεντικότητα της προσωπικής ύπαρξης, επιβάλλοντας συμβιβασμούς που δημιουργούν αίσθημα ενοχής.

Για να γίνει πιο σαφές, ας εξετάσουμε μια καθημερινή σκηνή: Ένας πολίτης ζει σε μια μεγαλούπολη όπου η εργασία, οι κοινωνικές επιταγές και η πολιτική αδιαφορία καθορίζουν την καθημερινότητα. Αυτός ο πολίτης μπορεί να αισθάνεται ενοχή επειδή δεν αντιδρά στις αδικίες που βλέπει γύρω του, είτε πρόκειται για κοινωνική ανισότητα είτε για περιβαλλοντική καταστροφή.

Η αίσθηση ενοχής είναι άμεσα συνδεδεμένη με την επίγνωση της παραδοξότητας: Η κοινωνία προσφέρει περιορισμένα μέσα για δράση, αλλά η ευθύνη της επιλογής παραμένει ατομική. Όπως ο Σίσυφος που σπρώχνει τον βράχο χωρίς τέλος, έτσι και ο σύγχρονος άνθρωπος ζει μέσα σε έναν κόσμο ατελούς ελέγχου, χωρίς απόλυτο νόημα, αλλά με πλήρη ευθύνη για τις πράξεις του.

Η φιλοσοφία του Καμύ βρίσκει ισχυρή εφαρμογή και στην ανάλυση της σύγχρονης γεωπολιτικής. Οι παγκόσμιες συγκρούσεις, η αδικία, οι προσφυγικές κρίσεις και η κλιματική αλλαγή δημιουργούν ένα πλαίσιο «παραλόγου» σε επίπεδο κοινωνίας και διεθνών σχέσεων. Όπως οι πολίτες μιας κοινωνίας αισθάνονται την ευθύνη και την αδυναμία να αλλάξουν την κατάσταση γύρω τους, έτσι και τα κράτη και οι διεθνείς οργανισμοί αντιμετωπίζουν συνεχώς διλήμματα μεταξύ ηθικής ευθύνης και πραγματισμού.

Για παράδειγμα, η σύγκρουση στην Ουκρανία δημιουργεί ένα παράδοξο για την παγκόσμια κοινότητα: υπάρχει ηθική υποχρέωση να προστατευθούν αθώοι και να διαφυλαχθεί η εδαφική ακεραιότητα, αλλά η στρατηγική ισορροπία και οι γεωπολικές επιδιώξεις περιορίζουν τις δυνατότητες άμεσης επέμβασης. Παράλληλα, οι πολίτες αισθάνονται ένοχοι για την αδράνεια τους, βλέποντας εκατομμύρια πρόσφυγες να εγκαταλείπουν τις εστίες τους. Η αίσθηση της υπαρξιακής ενοχής, όπως την περιγράφει ο Καμύ, αντικατοπτρίζεται εδώ: Η επίγνωση της αδικίας υπάρχει, αλλά η δύναμη να την αλλάξεις είναι περιορισμένη.

Η «ενοχή» και ο Καμύ

Παρόμοια, η κατάσταση στην Γάζα, ελλοχεύει η Ταϊβάν στην ένταση με την Κίνα , δηλαδή καταστάσεις που δείχνουν πώς ο παραλογισμός μπορεί να εμφανιστεί σε στρατηγικό επίπεδο. Η διεθνής κοινότητα αναγνωρίζει τον κίνδυνο μιας μεγάλης σύγκρουσης, αλλά οι αποφάσεις και οι δράσεις καθορίζονται από περίπλοκα συμφέροντα. Η «ενοχή» έρχεται μέσα από την αίσθηση ότι η ανθρωπότητα παρακολουθεί εν δυνάμει τραγωδίες χωρίς να μπορεί να επέμβει αποτελεσματικά. Ο Καμύ θα έλεγε ότι η συνειδητοποίηση αυτού του παραλόγου είναι ακριβώς η στιγμή που γεννά την υπαρξιακή ευθύνη: Η αντίδραση και η δράση, όσο περιορισμένες κι αν είναι, αποκτούν ηθικό και υπαρξιακό νόημα.

Η φιλοσοφία του Καμύ αναδεικνύει επίσης τον ρόλο της αντίστασης και της δράσης απέναντι στην αδικία, ακόμα και όταν η επιτυχία δεν είναι εγγυημένη. Στο έργο “Η Πανούκλα“, η κοινωνία πλήττεται από μια θανατηφόρα επιδημία ( σαν πρόβλεψη του covid), και οι ήρωες του Καμύ αναλαμβάνουν δράση όχι επειδή πιστεύουν σε θεία πρόνοια ή απόλυτο νόημα, αλλά επειδή η δράση είναι η μόνη αυθεντική απάντηση στην ανθρώπινη ευθύνη. Αντιστοίχως, στη σύγχρονη γεωπολιτική, ανθρωπιστικές επεμβάσεις σε περιοχές πολέμου ή σε περιοχές που πλήττονται από φυσικές καταστροφές γίνονται με περιορισμένα μέσα, αλλά η αξία τους απορρέει από τη συνείδηση της ευθύνης, όχι από την εξασφάλιση της πλήρους επιτυχίας.

Στην καθημερινή ζωή, η εφαρμογή της φιλοσοφίας του Καμύ μπορεί να φαίνεται στα μικρά πράγματα: H ανάληψη δράσης για κοινωνική δικαιοσύνη, η υποστήριξη προσφύγων ή η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση. Η αίσθηση ενοχής δεν είναι τιμωρητική, αλλά κινητήριος δύναμη για αυθεντική ζωή και δράση. Όπως ο Σίσυφος, έτσι και ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκει νόημα στην ίδια τη διαδικασία της αντίστασης και της δημιουργίας, ακόμα κι αν το περιβάλλον γύρω του παραμένει παράλογο και αβέβαιο.

Συνολικά, η φιλοσοφία του Καμύ και η έννοια της υπαρξιακής ενοχής συνδέονται στενά με τη σύγχρονη κοινωνία και γεωπολιτική. Η αίσθηση της προσωπικής ευθύνης, η σύγκρουση με τον παράλογο κόσμο και η ανάγκη να ζήσουμε αυθεντικά μέσα σ’ ένα σύστημα που περιορίζει την ελευθερία είναι ζητήματα που αναδεικνύονται τόσο σε μικροκλίμακα (την καθημερινή κοινωνία) όσο και σε μακροκλίμακα (διεθνείς σχέσεις και πολιτικές συγκρούσεις). Η σκέψη του Καμύ μας διδάσκει ότι η «ενοχή» δεν είναι βάρος αμαρτίας, αλλά υπενθύμιση ότι η ζωή και η δράση μας έχουν σημασία, ακόμη και μέσα σ’ έναν παράλογο κόσμο.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, της κλιματικής κρίσης και των συνεχών γεωπολιτικών αναταράξεων, η αίσθηση του παραλόγου και της υπαρξιακής ευθύνης γίνεται πιο επίκαιρη από ποτέ. Η σκέψη του Καμύ μας καλεί να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα με αυθεντικότητα, συνείδηση και ατομική δράση, ακόμα και όταν η κοινωνία ή οι διεθνείς συνθήκες φαίνονται ανελέητες ή παράλογες.
Με αυτό τον τρόπο, η υπαρξιακή ενοχή μετατρέπεται σε κινητήρια δύναμη για αυθεντική ζωή, ηθική συνείδηση και συνειδητή συμμετοχή στον κόσμο, τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.