Εκ των έσω η κριτική Γιανναρά στον δυτικό πολιτισμό

Κατά την ερμηνεία του Γιανναρά, ο δυτικός πολιτισμός αντιμετωπίζει την γνώση και την αλήθεια ως αντικείμενο νοητικής κατάκτησης, στην οποία προχωρά το άτομο βάσει εγκύρων συλλογισμών. Αποτέλεσμα είναι η τελειοποίηση της κοινωνίας της χρείας, με την βελτιστοποίηση των μέσων καθυπόταξης της φύσης (τεχνολογική έκρηξη) και του ανθρώπου (ολοκληρωτισμός). Για τον ελληνικό τρόπο, όπως εκφράζεται στην αρχαία φιλοσοφία και τον βυζαντινό εκκλησιαστικό βίο, η αλήθεια αποτελεί αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας, και η κοινωνία της αληθείας συγκροτείται στον αντίποδα της χρησιμοθηρίας.

Στην παρέκκλιση της Δύσης από την ελληνορωμαϊκή οικουμένη και την Εκκλησία όπως εντός αυτής διαμορφώθηκε, συντελεί η ίδια η γέννησή της από τις βαρβαρικές εισβολές, καθώς και την επικράτηση μίας θεολογίας δικανικής, η οποία ζητεί την τυπική απόδειξη ως ψυχολογική και κοινωνική εξασφάλιση ατομικών πεποιθήσεων – βεβαιοτήτων, σε αυτόν τον κόσμο και τον άλλον. Ύστερα από την καταστροφή του βυζαντινού κόσμου, πρώτα από της Σταυροφορίες και έπειτα από τους Τούρκους, η Δύση μένει μόνη στην διαμόρφωση του υποδείγματος που ονομάστηκε νεωτερικότητα, το οποίο είχε ασύγκριτη επιτυχία στην κάλυψη των ανθρωπίνων βιοτικών αναγκών και την συσσώρευση ισχύος, με αποτέλεσμα να καταστεί το μόνο παγκόσμιο.

Ο υποταγμένος Ελληνισμός διατήρησε ψήγματα και πυρήνες του δικού του, ιδιαίτερου τρόπου ζωής με την πίστη, τον κοινοτικό τρόπο οργάνωσης, τα έθιμα και την τέχνη. Όμως το μονοπώλιο της λογιοσύνης και των επιστημών από την Δύση, η οποία γινόταν αυτονόητη πηγή των γνώσεων και προορισμός σπουδών, οδήγησε στην σταδιακή διανοητική αφομοίωση του Ελληνισμού.

Μία άνιση σχέση: Η ερμηνεία Γιανναρά

Η αρχαιολατρεία της αναγεννησιακής και νεωτερικής Ευρώπης δημιούργησε, (ειδικά την περίοδο όπου η Εσπερία ταυτίστηκε με τον διαφωτισμό και όχι πλέον με τις ετερόδοξες Εκκλησίες), την εντύπωση πως η ταύτιση με τα έξωθεν πρότυπα αποτελούσε επιστροφή στην πλέον καθαρή μορφή της ελληνικότητας. Αυτή ήταν η “μετακένωσις” όπως τη ευαγγελίστηκε ο Αδαμάντιος Κοραής, σχήμα στο οποίο οικοδομήθηκε το νέο ελληνικό κράτος μετά το 1830.

Έκτοτε, η εισαγωγή ξένων προτύπων στην τέχνη, την φιλοσοφία, ακόμη και στην θεολογία, η διάλυση των κοινοτήτων έναντι του γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού, η γενική ξενοκρατία και εξάρτηση, η καταστροφή και εκρίζωση του παροικιακού και αλυτρώτου Ελληνισμού, όλα αυτά οδήγησαν στην μέχρι εξαφανίσεως εξουθένωση του ελληνικού τρόπου, ο οποίος επιβίωνε μέχρι πρόσφατα στην λαϊκή παράδοση, ενώ γνώρισε ανανεωτικά ρεύματα στο πρόσωπο της λογοτεχνικής – καλλιτεχνικής γενιάς του ’30 και της θεολογικής γενιάς του ΄60.

Η λογική αυτή εκτείνεται στο σύνολο ουσιαστικά του έργου του Χ. Γιανναρά, εκφράζεται όμως καθαρότερα και λεπτομερέστερα σε δύο βιβλία, το “Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα” και το “Η Ευρώπη γεννήθηκε από το Σχίσμα”. Το πρώτο επιλέγει ως σημείο καμπής για την αφομοίωση του Ελληνισμού από την Δύση την μετάφραση της Summa contra gentiles, του μείζονος δυτικού θεολόγου Θωμά Ακινάτη, από τον Βυζαντινό λόγιο και πολιτικό Δημήτριο Κυδώνη (1351). Μέχρι τότε, ήταν η Δύση η οποία κατά κύριο λόγο εισήγαγε ιδέες και πρότυπα από την ανατολή. Πλέον δημιουργείτο ένα κλίμα και ένας κύκλος διανοουμένων, οι οποίοι έβλεπαν τον δυτικό κόσμο ως ίσο και ανώτερό τους.

Μετά την τουρκική κατάκτηση, η πνευματική κατάπτωση του Γένους ευνόησε την κυριαρχία των ξένων ιεραποστόλων και την διάδοση καθολικών ή προτεσταντικών θρησκευτικών κειμένων. Έκτοτε, και ειδικά μετά τον διαφωτισμό και την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, δημιουργήθηκε ένας ανταγωνισμός, μεταξύ της εκ δυσμών καινοτομιών και της επιχώριας αντίστασης, η οποία εκφράστηκε μέσα από τις λαϊκές εξεγέρσεις της οθωνικής περιόδου, κινήματα όπως των Κολλυβάδων και μορφές όπως τον Μακρυγιάννη, Παπαδιαμάντη, Κόντογλου, Λορεντζάτο, Ρωμανίδη.

Το βιβλίο “Η Ευρώπη γεννήθηκε από το Σχίσμα” παρουσιάζει το ίδιο θέμα από την προοπτική της Δύσης. Αφορμή υπήρξε ο τίτλος ενός βιβλίου του διαπρεπούς Γάλλου μεσαιωνολόγου Jacques Le Goff, “Η Ευρώπη γεννήθηκε τον Μεσαίωνα”. Στις τελευταίες σελίδες του έργου του, ο Le Goff αναφέρει πως η πτώση του Βυζαντίου στους Τούρκους υπήρξε η άρση μίας “αναπηρίας” για την Ευρώπη, η οποία πλέον έμενε με έναν μόνο πολιτισμικό πόλο, τον δυτικό, προς το οποίο αναγκαστικά έτειναν τα περιφερειακά έθνη.

Απαντώντας, ο Χ. Γιανναράς εκθέτει τα στάδια σχηματισμού της Ευρώπης μέσω των βαρβαρικών εισβολών, την εξουσιαστική αλλοτρίωση της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, την απόκλιση της θεολογικής σκέψης (Αυγουστίνος, Ακινάτης) από τα ανατολικά πατερικά πρότυπα, μέχρι την τελική καθυπόταξη και διάλυση του ελληνικού κόσμου, η οποία ξεκινά από τον Καρλομάγνο και καταλήγει στην Μικρασιατική καταστροφή.

Κριτική και ενδοσκόπηση επωφελής για όλους

Η μεταψυχροπολεμική εποχή γνώρισε αυξημένο ενδιαφέρον για την κατηγοριοποίηση των λαών και των κρατών σε μείζονες πολιτισμούς, οι οποίοι χαρακτηρίζονται σε μεγάλο βαθμό από την θρησκεία (S. Huntington). Η δε νεωτερική Δύση ταλαντεύεται μεταξύ της καθολικής επιβολής του βιοτικού της προτύπου και το πρωτείο ισχύος που διατηρεί, με την δριμύτατη εσωτερική κρίση ταυτότητας (αναθεωρητισμός, αποικιακή ενοχή, μετανάστευση και ραγδαία πληθυσμιακή μεταβολή) και την οικονομική, τεχνολογική και δημογραφική έκρηξη του κάποτε υποταγμένου Παγκοσμίου Νότου (Κίνα, Ινδία, Μέση Ανατολή, Αφρική κ.ο.κ.).

Πρώτα ο “πόλεμος κατά της τρομοκρατίας” (Δίδυμοι Πύργοι, Αφγανιστάν, Ιράκ) και έπειτα αυτοί της Ουκρανίας και της Γάζας, δημιουργούν νέα στρατόπεδα, και μαζί την σκλήρυνση και όξυνση της ιδεολογικής διαμάχης, η οποία κατευθύνεται με όρους οπαδικούς για την στήριξη του ενός ή του άλλου γεωπολιτισμικού συμπλόκου.

Αντί να απορριφθεί ως “αντιδυτική” (και να θεωρηθεί ύποπτη για κάθε είδους υπονόμευση των “ημετέρων” στους ανταγωνισμούς της σήμερον), η θέση του Χρήστου Γιανναρά μπορεί πολύ ακριβέστερα να ιδωθεί ως η altera pars μίας παλαιότατης και εξαιρετικά καρποφόρου σχέσης Ελληνισμού και Δύσης, η οποία όμως είχε επί μακρόν μεταπέσει σε μονόλογο (να σημειώσουμε εδώ πως η αμφισβήτηση της ταύτισης της νεώτερης Δύσης με την διαδοχή της αρχαίας Ελλάδας έγινε και από κοσμικούς διανοητές, όπως ο ο Κ. Παπαϊωάννου, ή δυτικούς σαν τον Spengler).

Άλλωστε η κριτική στην ιστορία και το παρόν του δυτικού πολιτισμού, αποτελεί ίδιον και μεγάλη τιμή της ίδιας της Δύσης, και μπορεί να γίνει σημαντικό εφόδιο αυτογνωσίας και μεταρρύθμισης. Ανάμεσα στην ακαμψία των ανασφαλών επικυριάρχων (που καλούν όσους ψέγουν οποιαδήποτε πτυχή του δυτικού κόσμου να γυρίσουν στα σπήλαια ως αχάριστοι) και την μνησικακία των ηττημένων (η οποία γεννά έναν εκδικητικό “τριτοκοσμισμό” που ενσωματώνεται από ορισμένους δυτικούς ως αυτομαστίγωση), μία “ιστορία των πολιτισμών” βάσει της ελληνικής εμπειρίας μπορεί να υπερκεράσει τις ακραίες αντιδράσεις και να καταστεί πεδίο συνάντησης των διαφορετικών θέσεων. Σε ένα τέτοιο θεωρητικό εγχείρημα το έργο του Χ. Γιανναρά αποτελεί μία πρώτη ασφαλή βάση.