Σε δύσκολη θέση ο Ερντογάν μετά την απόφαση Τραμπ για την Μουσουλμανική Αδελφότητα

Σύμφωνα με το κείμενο που δημοσιοποιήθηκε από τον Λευκό Οίκο, τα παραρτήματα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στον Λίβανο, στην Ιορδανία και στην Αίγυπτο – όπου ιδρύθηκε η οργάνωση υπό τον Χασάν αλ Μπάνα – «εμπλέκονται ή ενθαρρύνουν και υποστηρίζουν εκστρατείες βίας και αποσταθεροποίησης που βλάπτουν τους ίδιους τους τόπους τους, τους Αμερικανούς πολίτες ή αμερικανικά συμφέροντα».

Η καταχώριση οποιασδήποτε οντότητας στον κατάλογο των «ξένων τρομοκρατικών οργανώσεων» επιτρέπει να λαμβάνονται σειρά τιμωρητικών μέτρων οικονομικής και διοικητικής φύσης, όπως πάγωμα πόρων της στην αμερικανική δικαιοδοσία, απαγόρευση κάθε χρηματοοικονομικής συναλλαγής μαζί της, απαγόρευση εισόδου των μελών της στις ΗΠΑ κλπ, για να μην αναφερθούμε στην πολιτική πίεση που συνεπάγεται για την οργάνωση και τις χώρες που την υποστηρίζουν.

Κατάρ και Τουρκία αποτελούν τους κυριότερους συμμάχους της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, ένας εκ των λόγων που τα δύο μουσουλμανική κράτη ήταν για πολλά χρόνια στο “μάτι” των αραβικών κρατών που έβλεπαν ότι Ντόχα και Κατάρ στήριζαν την κυριότερη αντικαθεστωτική δύναμη στον αραβικό κόσμο. Η οργάνωση εμφανίζεται να ομνύει στο ειρηνικό πολιτικό Ισλάμ, όμως η σουνιτική- ισλαμική τρομοκρατία έχει τις ρίζες της στην ιστορική διαδρομή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας.

Μετά το πραξικόπημα και την ανατροπή της κυβέρνησης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο το 2013 από τον στρατηγό Σίσι, η οργάνωση – που επί δεκαετίες υπήρξε η κύρια δύναμη της αιγυπτιακής αντιπολίτευσης και με πλούσια κοινωνική δράση – τέθηκε εκτός νόμου. Σαουδική Αραβία και κράτη του Κόλπου (με την εξαίρεση πάντα του Κατάρ) επίσης την έχουν απαγορεύσει. Πιο πρόσφατα, τέθηκε εκτός νόμου και στην Ιορδανία, με την μοναρχία να επιλέγει την ρήξη με το modus vivendi που κρατούσε επί δεκαετίες με την οργάνωση.

Η Μουσουλμανική Αδελφότητα ήταν στυλοβάτης του καθεστώτος Μπασίρ στο Σουδάν, αλλά έπειτα από την ανατροπή του και τον εμφύλιο που ξέσπασε δεν κινεί τις εξελίξεις, όπως στο παρελθόν. Το πραξικόπημα δε στην Τυνησία του 2021 τερμάτισε την άτυπη συγκυβέρνηση του κοσμικού προέδρου με το ισλαμικό κόμμα-παρακλάδι της Αδελφότητας και το τελευταίο περιθωριοποιήθηκε. Κάποια αξιοσημείωτη παρουσία έχει η Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Λιβύη, συγκεκριμένα στην Τρίπολη, όπου εδρεύει η τουρκόφιλη κυβέρνηση – αν και ο Ερντογάν έχει τελευταία προσεγγίσει και την έτερη κυβέρνηση, της Βεγγάζης, υπό τον Χαλίφα Χαφτάρ. Η Αδελφότητα έχει κάποια επιρροή και στην σουνιτική μειονότητα του Λιβάνου.

Τί διεμήνυσε ο Ρούμπιο

Όμως, η οργάνωση απλώνει την επιρροή της και στην Ευρώπη, όπως έδειξε Έκθεση Ασφαλείας που είδε πρόσφατα το φως της δημοσιότητας στην Γαλλία. Ο Εμμανουέλ Μακρόν αφιέρωσε φέτος δυο συμβούλια άμυνας και εθνικής ασφαλείας στον “εισοδισμό” των Αδελφών Μουσουλμάνων.

Ο Ρούμπιο σε συνέντευξη του μίλησε για μία πολύπλοκη διαδικασία, καθώς «υπάρχουν σαφώς διαφορετικά παρακλάδια της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, επομένως κάθε παρακλάδι πρέπει να αναγνωριστεί» ως τρομοκρατική οργάνωση, επισημαίνοντας  «εξετάζουμε συνεχώς ομάδες για να τις χαρακτηρίσουμε για αυτό που είναι: Υποστηρικτές τρομοκρατών, ίσως οι ίδιοι τρομοκράτες. Δεν το έχουμε κάνει αυτό εδώ και πολύ καιρό, οπότε έχουμε πολλά να κάνουμε».

Σύμφωνα με τον Ρούμπιο, η διαδικασία «περιλαμβάνει μια προσεκτική εξέταση κάθε παρακλαδιού της ομάδας ξεχωριστά, με τεκμηρίωση αποδεικτικών στοιχείων για να διασφαλιστεί ότι η απόφαση αντέχει σε νομικές προκλήσεις». Πάντως, ο ίδιος χαρακτήρισε την οργάνωση  «πολύ ανησυχητική». Το γεγονός ότι η Χαμάς έχει τις ρίζες της στην Μουσουλμανική Αδελφότητα εκτιμάται πως διαδραμάτισε ρόλο στην απόφαση Τραμπ, εξ’ ου και ο Νετανιάχου χαιρέτισε την απόφαση του. Εντυπωσιάζει δε η σιωπή του Κατάρ και της Τουρκίας στις εξελίξεις, που εξηγείται λόγω των σχέσεων τους με τον Τραμπ.

Μουσουλμανική Αδελφότητα και Τουρκία

Η Μουσουλμανική Αδελφότητα συνδέθηκε με τον Ερντογάν και τα σχέδια του περί μιας ισλαμικής “μεταπολίτευσης” στον αραβικό κόσμο, με το ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης το 2011. Η Τουρκία, παρόλο που δεν είναι αραβική χώρα, παγίως επιθυμεί την κυριαρχία κομμάτων που συνδέονται με αυτή στη Μέση Ανατολή, ώστε να μπορέσει η ίδια να επηρεάζει τα πολιτικά και γεωστρατηγικά τεκταινόμενα στην ευρύτερη περιοχή.

Η ανάληψη της εξουσίας το 2012 στην Αίγυπτο, την μεγαλύτερη χώρα του αραβικού κόσμου, φάνηκε να δικαιώνει τις προσδοκίες του Ερντογάν, μέχρι το πραξικόπημα του 2013, όπου Μουσουλμανική Αδελφότητα βρέθηκε από το ζενίθ στο ναδίρ σε λιγότερο από ένα χρόνο. Τουρκία και Κατάρ παρέμειναν οι κύριο υποστηρικτές της, εν μέσω των σκληρών διώξεων που ξεκίνησε ο Σίσι. Πολλοί εξηγούν την τουρκική υποστήριξη, επισημαίνοντας τις κοινές ιδεολογικές ρίζες. Παραβλέπουν, όμως, τις πολλές διακυμάνσεις στις σχέσεις τους.

Η Αδελφότητα δεν είχε καλωσορίσει την απόσχιση από το κόμμα του Ερμπακάν και την ίδρυση του AKP (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης) το 2001. Η Αδελφότητα είχε αντιμετωπίσει κάτι παρόμοιο το 1996, όταν στελέχη της είχαν ιδρύσει το κόμμα Ουασάτ. Ένας δεύτερος λόγος ήταν πολιτικός. Στα πρώτα χρόνια, η κυβέρνηση Ερντογάν εξέφραζε τον φιλοευρωπαϊσμό της και έκανε κινήσεις για τη βελτίωση των σχέσεων και με το Ισραήλ. Το ΑΚΡ εξέφραζε τον σεβασμό στον κοσμικό χαρακτήρα της Τουρκίας. Σε επίσκεψη του στην Αίγυπτο το 2011, ο Ερντογάν είχε δηλώσει πως είναι μουσουλμάνος πρωθυπουργός σε κοσμική χώρα και ελπίζει σε μια κοσμική Αίγυπτο.

Προφανώς, τέτοιες δηλώσεις ήταν σε αντίθεση με την ιδεολογία της Αδελφότητας, η οποία θεωρούσε το AKP κοσμικό κόμμα όχι ισλαμιστικό. Υπενθυμίζουμε ότι το AKP ως κυβέρνηση αντιμετώπιζε την ευθεία υπονόμευση από το μετακεμαλικό καθεστώς, με κατηγορίες για κρυφή ισλαμική ατζέντα. Ήταν, λοιπόν, προσεκτικό στις σχέσεις με άλλους ισλαμιστές στο εξωτερικό.

Από την ίδρυσή της το 1928 από τον Χασάν αλ-Μπάνα, η Μουσουλμανική Αδελφότητα υπήρξε αμφιλεγόμενη. Ακόμη και ως σχεδόν κρυφή οργάνωση, άσκησε μεγάλη επιρροή στην αιγυπτιακή και περιφερειακή πολιτική. Για σειρά Αιγύπτιων ηγετών, η Αδελφότητα ήταν απειλή. Για γενιές αδικημένων στην Αίγυπτο, η Αδελφότητα παρείχε τη βάση για πολιτική δράση και κράτησε την υπόσχεση για μία άλλη κυβέρνηση και κοινωνία.

Η εκλογή Μόρσι και το πραξικόπημα

Η στάση της Αδελφότητας άλλαξε μετά την επανάσταση του 2011 στην Αίγυπτο. Άρχισε να αναφέρετε στις οικονομικές επιτυχίες της κυβέρνησης Ερντογάν για να πείσει ότι η Αδελφότητα ήταν μία βιώσιμη εκλογική επιλογή. Τότε άρχισε να περιγράφει το AKP ως ισλαμικό κόμμα και μερικές φορές σαν κλάδο της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Ο Ερντογάν αντιμετώπισε αρχικά προσεκτικά τον εναγκαλισμό. Δεν τον απέρριψε, αλλά ούτε δήλωσε στενός φίλος.

Αυτό άλλαξε γρήγορα. Η εκλογή του Μόρσι (στέλεχος της Αδελφότητας) ως προέδρου της Αιγύπτου έφερε πολύ κοντά Αίγυπτο και Τουρκία. Για τον Ερντογάν η συμμαχική σχέση με την Αίγυπτο ήταν μεγάλη ευκαιρία οικονομικά, αλλά κυρίως γεωπολιτικά. Αλλά και για την Αδελφότητα το καθεστώς Ερντογάν ήταν στήριγμα. Ας σημειωθεί ότι ως υποψήφιος το 2012, για να κατευνάσει φόβους, ο Μόρσι είχε δηλώσει στο CNN ότι δεν υπάρχει “ισλαμική δημοκρατία”. Η τουρκική επιρροή ίσως θα οδηγούσε στην υιοθέτηση από την Αδελφότητα του “τουρκικού μοντέλου” ισλαμικής διακυβέρνησης. Σ’ αυτή την περίπτωση θα είχαμε μία ιδεολογική μετάλλαξη της Αδελφότητας.

Όμως, η Αδελφότητα αντιμετώπισε γρήγορα την εχθρότητα των κρατικών μηχανισμών και λόγω και πολιτικών λαθών, βρέθηκε αντιμέτωπη με μεγάλο μέρος της αιγυπτιακής κοινωνίας που ξεκίνησε να διαδηλώνει εναντίον της. Τον Ιούλιο του 2013, μόλις ένα χρόνο μετά την άνοδο της στην εξουσία, ο στρατός έκανε πραξικόπημα και επιδόθηκε σε ένα κύμα σκληρής καταστολής έναντι της.

Σύμφωνα με πληροφορίες, το AKP είχε προειδοποιήσει την Αδελφότητα για τις προθέσεις του στρατηγού αλ Σίσι λίγους μήνες πριν το πραξικόπημα. Η Αδελφότητα, όμως, πίστευε ότι οι στρατιωτικοί – συμπεριλαμβανομένου του Σίσι – δεν θα ανατρέψουν έναν δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο. Γι’ αυτό και αιφνιδιάστηκε. Η αποτυχία της ηγεσίας της Αδελφότητας να προβλέψει, ώθησε νεότερα στελέχη της, ίσως για πρώτη φορά, να αμφισβητήσουν την κατεστημένη ηγεσία.

Το πραξικόπημα στην Αίγυπτο επηρέασε και τις εξελίξεις στην Τουρκία. Ο Ερντογάν το επικαλούνταν για χρόνια σαν σκιάχτρο για να καταστείλει αμφισβητήσεις από τα υπολείμματα του μετακεμαλικού καθεστώτος, από πολιτικούς αντιπάλους, αλλά και από κύκλους του κόμματός του. Παράλληλα, προσέφερε καταφύγιο στην Αδελφότητα, κατά τρόπο που σχεδόν την δορυφοροποιεί πολιτικά.

Τον Απρίλιο 2016, Άραβες υποστηρικτές της Αδελφότητας πραγματοποίησαν μια μεγάλη εκδήλωση στην Κωνσταντινούπολη που ονόμασαν “Ευχαριστώ, Τουρκία”. Οι βασικοί ομιλητές στην τριήμερη εκδήλωση περιέγραψαν τον Ερντογάν σαν «σουλτάνο» και την Τουρκία σαν έδρα του «χαλιφάτου». Παρόλο που επίσημα η Αδελφότητα κάνει λίγες δηλώσεις για την κυβέρνηση Ερντογάν, τα στελέχη της υιοθετούν πολιτικές βασισμένες στο “τουρκικό μοντέλο”.

“Σωτήρας” και μέντορας

Όμως, δεν ήταν μόνο το πραξικόπημα του Σίσι που είχε κάνει την ηγεσία της Αδελφότητας να χάσει την αξιοπιστία της. Είχαν αρχίσει να εμφανίζονται και φαινόμενα διαφθοράς. Πολλές από τις φατρίες της είδαν τον Ερντογάν σαν σωτήρα του κινήματος, έναν ισχυρό χορηγό και έναν από τους τελευταίους ηγέτες που πίστευε στο ίδιο ηθικό πλαίσιο που ενέπνευσε την Αδελφότητα. Ο βασικός λόγος που η Αδελφότητα είδε έτσι τον Ερντογάν είναι η αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητά του. Η εμπειρία του αιματηρού πραξικοπήματος έκαναν την Αδελφότητα να πιστέψει στις μεθόδους του Ερντογάν, στη γλώσσα της εξουσίας και στην καλλιέργεια του φόβου.

Ο ίδιος ο Ερντογάν, εξάλλου, άλλαξε στην πορεία. Η συλλογική ηγεσία στο κόμμα πέρασε στο παρελθόν. Το ίδιο και η αντιπροσωπευτική-δημοκρατική δομή και λειτουργία του. Σήμερα, ειδικά μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016, το AKP είναι μία συνιστώσα του καθεστώτος Ερντογάν. Αυτές οι αλλαγές στον προσανατολισμό του Ερντογάν ταιριάζουν πολύ στις πατριαρχικές αξίες της Αδελφότητας. Ο πεισματικός τρόπος του Ερντογάν είναι επίσης ελκυστικός για την Αδελφότητα, λόγω της κυρίαρχης εικόνας του ασυμβίβαστου ηγέτη με αρχές.

Η Αδελφότητα ιδρύθηκε για να ενώσει ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων και ιδεών με κοινό παρονομαστή το πολιτικό Ισλάμ, αλλά δεν άφησε χώρο για ριζοσπαστικές ιδέες, οι οποίες είναι συνήθως ελκυστικές για νέους ακτιβιστές. Ο ιδρυτής αλ-Μπάνα ήθελε να χτίσει ένα μαζικό κίνημα των μικρομεσαίων τάξης που θα μπορούσε να εκφράσει εκατομμύρια, όχι μόνο στην Αίγυπτο, αλλά σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο. Υιοθετώντας μια απλή θρησκευτική ιδεολογία, ο αλ-Μπάνα θυσίασε το πνευματικό βάθος του κινήματός του, υπέρ της οργανωτικής του ανάπτυξης.

Το γεγονός αυτό οδήγησε την Αδελφότητα να χάσει πνευματικές μάχες με άλλους ισλαμιστές. Η πολιτική ήττα της Αδελφότητας με το πραξικόπημα του 2013, είχε προετοιμαστεί στο μέτωπο των ιδεών. Είχε χάσει την υποστήριξη των θρησκευτικά συντηρητικών. Οι σαλαφιστικές και τζιχαντιστικές ιδέες είχαν πλήξει το αφήγημα της. Έτσι, μετά το πραξικόπημα του Σίσι, στελέχη της Αδελφότητας προσχώρησαν στον τζιχαντισμό, ενώ άλλα υιοθέτησαν τη στρατηγική Ερντογάν. Ο κοινός παρονομαστής των δύο είναι η δυσαρέσκεια για την έλλειψη επεξεργασμένης πολιτικής στρατηγικής.

Νέα δεδομένα

Μετά το πραξικόπημα, η Αδελφότητα τραυματίστηκε βαριά, αλλά κατάφερε να επιβιώσει, κυρίως εκτός Αιγύπτου. Έχει αλλάξει, όμως, για πάντα. Μετά την απόφαση Τραμπ, μένει να φανεί τι σχήμα θα λάβει στο μέλλον και πως θα μεταλλαχθεί. Η παρουσία μεγάλου αριθμού στελεχών της Αδελφότητας στην Τουρκία και οι στενές σχέσεις υποστήριξης από το καθεστώς Ερντογάν, εκ των πραγμάτων δημιουργούν εξάρτηση του κινήματος από την γείτονα, μία μη αραβική χώρα.

Στην Τουρκία ζουν 15.000-30.000 Αιγύπτιοι, οι περισσότεροι εκ των οποίων έχουν κάποια σχέση με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Λόγω και του μικρού τους αριθμού, αλλά και της υποστήριξης που παρέχει το καθεστώς στην Αδελφότητα, αυτή η παρουσία αντιμετωπίζεται θετικά από τους απλούς Τούρκους, με την εξαίρεση των δεδηλωμένων δυτικόστροφων κοσμικών.

Σε αντίθεση με την Αδελφότητα, το AKP είχε επιτυχημένη πολιτική στρατηγική. Ο Ερντογάν αρνούνταν επί χρόνια να χρησιμοποιεί θρησκευτικούς όρους όταν περιγράφει το κόμμα του. Όριζε την ατζέντα του ως “συντηρητική δημοκρατία”. Η μακροημέρευση του Ερντογάν στην εξουσία οφείλεται αφενός στα εκπληκτικά οικονομικά επιτεύγματα, αφετέρου στο ότι εξέφρασε ιδεολογικά τη “βαθιά Τουρκία”. Η οικονομική επιτυχία, σε συνδυασμό με τη λαϊκιστική συναισθηματική προσέγγιση, ώθησε την Αδελφότητα να βλέπει τον Ερντογάν με δέος.

Η πολιτική ιδεολογία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας ήταν χοντροκομμένη, αλλά η οργανωτική δομή της ήταν δυνατή. Ο κομματικός μηχανισμός της Αδελφότητας ήταν πολύ πιο ισχυρός από ό,τι φαντάζονταν οι εχθροί της. Αποδείχθηκε ικανή να μεταγγίσει τις ιδέες της στον μουσουλμανικό κόσμο και να φροντίσει τα μέλη και τους οπαδούς της. Σε κάποιο βαθμό, μπόρεσε να σταθεροποιηθεί, παρά τη σκληρή καταστολή στην Αίγυπτο, επιστρέφοντας σε “λειτουργία επιβίωσης”, όπως ξέρει να κάνει εδώ και δεκαετίες.

Ήλπιζε επίσης στην παρουσία της σε έτερες αραβικές χώρες, σε ορισμένες των οποίων νέμονταν την εξουσία. Όμως, όπως προαναφέραμε στην εισαγωγή και αυτό το δεδομένο έχει πλέον τελειώσει. Επιπλέον, η Μουσουλμανική Αδελφότητα κινδυνεύει να χάσει τη νεολαία της. Οι νέοι πλέον βλέπουν την ηγεσία ως μια ηλικιωμένη και κυρίως ανίκανη ομάδα.

Ένα αβέβαιο μέλλον

Τώρα, με την απομόνωση του Κατάρ να έχει τερματιστεί από τον αραβικό κόσμο και τον Ερντογάν να έχει αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τα αραβικά κράτη, η στήριξη στην Αδελφότητα έχει πλέον όρια. Είναι χαρακτηριστικό ότι προκειμένου να τα βρει με τον Σίσι, τον οποίο παλαιότερα αποκαλούσε τύραννο και δικτάτορα, ο Ερντογάν είχε ζητήσει από τα τηλεοπτικά κανάλια της Αδελφότητας που εδρεύουν στην Τουρκία, να μετριάσουν τις επικρίσεις τους για το αιγυπτιακό καθεστώς και γενικότερα να κρατούν χαμηλούς τόνους, Με το αμερικανικό στίγμα της τρομοκρατικής οργάνωσης, αντίστοιχοι περιορισμοί θα ενταθούν.

Η σχέση Ερντογάν και Μουσουλμανικής Αδελφότητας είχε και οπορτουνιστικά χαρακτηριστικά. Ο Ερντογάν έβλεπε την οργάνωση υπό τις σκοπιμότητες της εξωτερικής του πολιτικής. Μέχρι πρότινος, για να να ανατάξει τις τραυματισμένες σχέσεις του με αραβικές χώρες, περιόρισε την στήριξη της, αποφεύγοντας μία ρήξη μαζί της. Μένει να δούμε αν η απόφαση Τραμπ φέρει νέα δεδομένα…