Έχει όντως πεθάνει ο νεοφιλελευθερισμός;

Ο παγκόσμιος νεοφιλελευθερισμός ως τάξη πραγμάτων, από την άνοδό του την δεκαετία του 1980 ως και την παρακμή του που αρχίζει το 2008, είχε δύο συστατικά στοιχεία: πρώτον, μία ιεραρχική δομή με τις Ηνωμένες Πολιτείες στην κορυφή ως τον αδιαμφισβήτητο ηγεμόνα. Δεύτερον, την ιδεολογική ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού στο εσωτερικό του ηγεμόνα, που κατέστησε δυνατή και την εξαγωγή του ανά τον κόσμο μετά την πτώση του Τείχους.

Είναι κοινά αποδεκτό πως το πρώτο βασικό συστατικό του παγκόσμιου νεοφιλελευθερισμού έχει πλέον εκλείψει. Η ιστορία είναι γνωστή: η άνοδος της Ασίας, με πρωταγωνίστρια την Κίνα, ανέτρεψε τις ισορροπίες. Η μονοπολική στιγμή των δεκαετιών του 1990-2000 (“στιγμή”, γιατί με όρους ιστορικού χρόνου ήταν απελπιστικά σύντομη) αποτελεί παρελθόν. Μέσα σε δύο δεκαετίες, η Κίνα έφτιαξε μια τεράστια βιομηχανική βάση και πλέον ανταγωνίζεται στα ίσια τις ΗΠΑ σε μία σειρά από τεχνολογίες, από την επεξεργασία σπάνιων γαιών και την πράσινη ενέργεια ως την ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη.

Η εκτόξευση της Κίνας από το 2% του παγκόσμιου ΑΕΠ στο ένα πέμπτο σήμερα, έφερε και κάτι ακόμα πιο δραματικό: την εκτόπιση των δυτικών μεσαίων στρωμάτων από την περίοπτη θέση που είχαν στον παγκόσμιο καταμερισμό πριν το 2000. Το 2018, το κατώτερο εισοδηματικά 40% των Αμερικανών ήταν χαμηλότερα στην παγκόσμια εισοδηματική κλίμακα, σε σχέση με το 1988. Την θέση του πήρε η ανερχόμενη άνω-μέση τάξη της Ασίας. Ο Σερβο-αμερικανός οικονομολόγος και θεωρητικός των ανισοτήτων, Branko Milanovic, πιστεύει πως πρόκειται για την μεγαλύτερη παγκόσμια αναδιανομή εισοδήματος από την εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογική ηγεμονία σε κρίση

Η δυτική μεσαία τάξη φτώχυνε λοιπόν, συγκριτικά εις διπλούν: σε σχέση με τις εγχώριες ελίτ, που είδαν δραματική αύξηση πλούτου την χρυσή εποχή του νεοφιλελευθερισμού, και σε σχέση με τα πιο δυναμικά στρώματα των αναδυόμενων οικονομιών της Ασίας. Με την κρίση του 2008, που ακολουθείται από σκληρές και ταξικά μεροληπτικές πολιτικές λιτότητας, αυτό βγαίνει στην επιφάνεια και οδηγεί στην αμφισβήτηση του δεύτερου πυλώνα της νεοφιλελεύθερης τάξης – της ιδεολογικής ηγεμονίας της.

Σύμφωνα με τoν ιστορικό Gary Gerstle, μία ιδεολογία αποκτά ηγεμονικό χαρακτήρα, όταν εκφράζει μία πλειοψηφική κοινωνική συμμαχία, και όταν υιοθετείται διακομματικά. Στην Αμερική, οι Δημοκρατικοί προσχώρησαν πλήρως στην νεοφιλελεύθερη αντίληψη επί Κλίντον, δίνοντας στον νεοφιλελευθερισμό χαρακτήρα τάξης πραγμάτων. Το ίδιο συνέβη στην Ευρώπη με την σοσιαλδημοκρατία. Οι αμερικανικές εκλογές του 2016 έδωσαν τέλος στην νεοφιλελεύθερη συναίνεση. Αντί όμως η αντίστροφη κίνηση να έρθει από τα αριστερά, ήρθε από τον Τραμπ και την νεο-δεξιά εντός του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος.

Το αποτέλεσμα του 2016 ήταν πράγματι ένα μεγάλο σοκ για την αμερικανική ελίτ: οι “deplorables” (άθλιοι) της κοινωνίας – όπως τους είχε αποκαλέσει η Χίλαρι Κλίντον προεκλογικά – επαναστάτησαν εκλογικά κατά του κατεστημένου. Έπειτα από τις αρχικές σπασμωδικές αντιδράσεις της, η ελίτ αποφάσισε να προσαρμοστεί. Για να το κάνει αυτό, θυσίασε τον διεθνιστικό χαρακτήρα του νεοφιλελευθερισμού, προσχωρώντας στην τραμπική λογική. Οι εμπορικοί πόλεμοι, οι κυρώσεις, η εργαλειοποίηση του δολαρίου έχουν πλέον ευρύτατη αποδοχή από το σύνολο του αμερικανικού πολιτικού συστήματος.

Στην εποχή του εθνο-φιλελευθερισμού

Μπορεί ο νεοφιλελευθερισμός να μην είναι πλέον διεθνιστικός, όμως παραμένει σχεδόν άθικτος ως τάξη πραγμάτων στο εσωτερικό των δυτικών κρατών: η αγορά επεκτείνεται οριζόντια αιχμαλωτίζοντας την ανθρώπινη εμπειρία ως παραγωγό δεδομένων, ο ατομοκεντρικός πλουτισμός αποτελεί την ύψιστη αξία κοινωνικής αναγνώρισης και οι ανισότητες διευρύνονται – αυτήν τη φορά μέσω της μεγαλύτερης πληθωριστικής κρίσης από το 1979.

Πέραν της επιστροφής του οικονομικού εθνικισμού, υπήρξε και ένα άλλο προπέτασμα καπνού, που έδωσε την εντύπωση μίας ιδεολογικής στροφής μακριά από την νεοφιλελεύθερη συναίνεση: η εθνο-συντηρητική εξέγερση κατά της αντιδραστικής woke κουλτούρας. Η πλάνη των λεγόμενων “πολιτιστικών πολέμων” αποτέλεσε προπέτασμα καπνού και όχημα επιβίωσης του νεοφιλελευθερισμού.

Δεν είναι επομένως λίγο ανακριβές να μιλήσουμε για τέλος του νεοφιλελευθερισμού; Με δεδομένο ότι πλέον ζούμε σε έναν πολυκεντρικό κόσμο, όπου ο νεοφιλελευθερισμός έχει χάσει τον παγκόσμιο χαρακτήρα του, αλλά συνεχίζει να ζει και να βασιλεύει στην Δύση και αλλού, o Milanovic πιστεύει πως έχουμε εισέλθει στην εποχή του εθνο-φιλελευθερισμού. Με απλά λόγια, σε μία εποχή όπου οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές εντείνονται εντός των τειχών των εθνών-κρατών, σε συνδυασμό με άκρατο μερκαντιλισμό στο εξωτερικό. Πρόκειται για έναν εγγενώς ασταθή και εύφλεκτο συνδυασμό, που προμηνύει συγκρούσεις και καταστροφές ακόμα μεγαλύτερης κλίμακας.