Το αίτημα για ασφάλεια και η δημοφιλία του Χρυσοχοΐδη

«Κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία και την ατομική του ασφάλεια» (Άρθρο 3, Οικουμενική διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα).

Τελευταία δημοσκόπηση για τη δημοφιλία των υπουργών έφερε στο φως ευρήματα που αναδεικνύουν την αξία της δημόσιας και ατομικής ασφάλειας. Η υψηλή αποδοχή του υπουργού Προστασίας του Πολίτη έμμεσα φανερώνει την αγωνία, αλλά και την απαίτηση του πολίτη για ασφάλεια. Κι αυτό γιατί το αίσθημα της ασφάλειας είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ψυχική του ισορροπία και ελευθερία.

Κανείς δε θα μπορούσε να διαφωνήσει με την αναγωγή της ζωής και της ελευθερίας στην κορυφή της πυραμίδας των αξιών του ανθρώπου. Βιολόγοι, ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι διατείνονται πως ο άνθρωπος υπάρχει στο βαθμό που είναι γενετικά προγραμματισμένος να αγωνίζεται για την υλική του επιβίωση (ένστικτο επιβίωσης και αυτοσυντήρησης) και για την ελευθερία, που σύμφωνα με τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα «η αγάπη προς την ελευθερία είναι έμφυτη σε όλους τους ανθρώπους».

Ωστόσο, οι δύο παραπάνω αξίες –η ζωή και η ελευθερία– για να βιωθούν προϋποθέτουν την εξασφάλιση μιας άλλης αξίας που συνιστά και δικαίωμα του ανθρώπου, την ατομική ασφάλεια. Η έννοια της ασφάλειας στην προκειμένη περίπτωση σχετίζεται με τους αντικειμενικούς όρους ύπαρξης του ανθρώπου (φυσικό περιβάλλον, κοινωνική οργάνωση…). Κι αυτό γιατί το εξωτερικό περιβάλλον επιδρά καταλυτικά στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου και προσδιορίζει καταλυτικά την εσωτερική του ισορροπία ως βίωμα.

Έτσι, η ασφάλεια δεν συνιστά μόνο μια υποκειμενική κατάσταση–βίωμα (αταραξία ψυχής) αλλά κι ένα αίσθημα που γεννάται από το εξωγενές περιβάλλον στο βαθμό που αυτό εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις για την υλική επιβίωση (ζωή) και τη βίωση της ελευθερίας. Γι’ αυτό, λοιπόν, η Ζωή, η Ελευθερία και η Ασφάλεια βαδίζουν παράλληλα στη διαχρονική πορεία του ανθρώπου.

Η ασφάλεια ως στόχος και αίτημα δεν αποτέλεσε ζητούμενο μόνο του σύγχρονου ατόμου αλλά και του πρωτόγονου. Ο Homo Erectus συνιστά ένα σημαντικό βαθμό στη διαδικασία εξανθρωπισμού του ανθρώπου που συνειδητοποιεί τη διαφορετικότητά του σε σχέση με τα άλλα έμβια δημιουργήματα του φυσικού κόσμου. Κι αυτό γιατί η όρθια στάση δε σήμανε μόνο την υπέρβαση του “τετράποδου” αλλά φανέρωσε την ικανότητα και τη θέλησή του να αντιμετωπίσει το περιβάλλον με άλλα όπλα, αναζητώντας συνθήκες ασφάλειας και υλικής επιβίωσης.

Ο Homo Sapiens

Τώρα, πλέον, ο χώρος και ο χρόνος λαμβάνουν νέο περιεχόμενο και ο άνθρωπος ως «δίποδο» αποκτά αυτοπεποίθηση και νιώθει κυρίαρχος. Το βλέμμα του αλλάζει φορά, τα χέρια του συνιστούν το βασικότερο εργαλείο και ο νους κατευθύνει σιγά – σιγά τα πάντα. Τα πνευματικά δημιουργήματα πολλαπλασιάζονται και σε μια παράλληλη πορεία με τα υλικά προοικονομούν το νέο ανθρωπογενές περιβάλλον. Στον ορίζοντα διαφαίνεται ο νέος τύπος ανθρώπου, ο Homo Sapiens.

Χαρακτηριστικό στοιχείο του Homo Sapiens είναι η κυριαρχία της λογικής και ένα αίσθημα σιγουριάς και αυτοπεποίθησης απέναντι στις σκοτεινές δυνάμεις του σύμπαντος. Το αίσθημα της αυτοεκτίμησης και της συνακόλουθης ασφάλειας πηγάζει από την ικανότητά του να επεμβαίνει στο περιβάλλον και να το προσαρμόζει στις ανάγκες του. Η δημιουργία κοινωνιών αποτελεί ένα ακόμη βήμα στην προσπάθεια του ανθρώπου για εξασφάλιση των αναγκαίων όρων για την υλική επιβίωσή του και την απότοκη βίωση ενός αισθήματος ασφάλειας. Ο μετασχηματισμός του ανθρώπου από βιολογικό σε κοινωνικό ον σήμανε και τις απαρχές του πολιτισμού σε όλες τις εκφράσεις του.

Σε αυτό το πλαίσιο και σε αυτό το χρονικό επίπεδο ο άνθρωπος αποκτά μια θετική εικόνα για τον εαυτό του (αυτοαντίληψη), αφού δεν αποτελεί ένα απλό εξάρτημα μιας μηχανής που η λειτουργία της καθορίζεται μόνο από τους αδήριτους νόμους του σύμπαντος (συμπαντικός ντετερμινισμός). Η θετική αυτή αυτοαντίληψη καθορίζει σε απόλυτο βαθμό και το μέγεθος της αυτοεκτίμησης ως του κατεξοχήν στοιχείου που τρέφει και συντηρεί το αναγκαίο αίσθημα ασφάλειας για την επιβίωσή του. Έτσι, από δω και στο εξής ο βαθμός και το περιεχόμενο του αισθήματος της ασφάλειας θα νοηματοδοτείται και από το βαθμό της αυτοεκτίμησης. Ασφάλεια και αυτοεκτίμηση συνιστούν το αναγκαίο βάθρο πάνω στο οποίο οικοδομείται η ψυχική πορεία του ανθρώπου με ασυνείδητο κι απώτατο στόχο την Ευτυχία – Ευδαιμονία.

Η συνεισφορά της αυτοεκτίμησης

Ως αυτοεκτίμηση ορίζεται η εμπειρία ότι είμαστε κατάλληλοι για τη ζωή και τις απαιτήσεις της. Εμπιστοσύνη στην ικανότητά μας να σκεφτόμαστε και να αντεπεξερχόμαστε στις βασικές προκλήσεις της ζωής. Εμπιστοσύνη στο δικαίωμά μας να είμαστε ευτυχισμένοι, η αίσθηση ότι αξίζουμε, ότι έχουμε το δικαίωμα να απολαμβάνουμε τους καρπούς των προσπαθειών μας. Για τον Αμερικανό ψυχολόγο William James «η αυτοεκτίμηση ισούται με την επιτυχία, δια τις προθέσεις».

Όντας η αυτοεκτίμηση ισχυρή ανθρώπινη ανάγκη συνεισφέρει καταλυτικά στην ανάγκη του ανθρώπου για ασφάλεια ως μια κατάσταση εσωτερικής επάρκειας και πληρότητας. Η θετική αυτοεκτίμηση στην ουσία συνιστά το ανοσοποιητικό σύστημα της συνείδησης και εξασφαλίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο επωάζεται η αντοχή, η δύναμη και το αίσθημα της ασφάλειας. Κι αυτό γιατί αν εμπιστευόμαστε το νου και την αξία μας νιώθουμε ασφαλείς και τείνουμε να βιώνουμε ότι ο κόσμος είναι ανοιχτός για μας. Η αυτοεκτίμηση, δηλαδή, ενδυναμώνει, ενεργοποιεί και πυροδοτεί το μηχανισμό πραγμάτωσης του αισθήματος της ασφάλειας.

Από την άλλη πλευρά η απουσία αυτοεκτίμησης γεννά την ανησυχία, την αυτοαμφισβήτηση και την ανασφάλεια. Στην περίπτωση αυτή το άτομο για να απαλλαγεί από τα παραπάνω ψυχοφθόρα συναισθήματα είτε επιλέγει να υπακούει στους παντοειδείς “αφέντες” του (η δύναμη της χειραγώγησης) είτε να ασκεί εξουσία-έλεγχο πάνω στους άλλους-αδύναμους. Όλα αυτά, όμως, συνιστούν μια αυταπάτη και συνυφαίνουν τα σαθρά θεμέλια της ασφάλειας.

Ο υψηλός βαθμός αυτοεκτίμησης και η συνακόλουθη ασφάλεια πέραν όλων των άλλων προσδιορίζει όχι μόνο το βαθμό ευτυχίας μας αλλά και την ποιότητα-περιεχόμενο των σχέσεων μας με τους συνανθρώπους. Σχετικά ο Nathaniel Branden γράφει: «Οι άνθρωποι που είναι ευτυχισμένοι επειδή είναι ο εαυτός τους, που εμπιστεύονται τον εαυτό τους και είναι σε ειρήνη με αυτόν, είναι ελεύθεροι συναισθηματικά και ψυχολογικά να πλησιάζουν τους άλλους με καλοπροαίρετο πνεύμα.

»Οι άνθρωποι με θετική αυτοεκτίμηση τείνουν να κερδίζουν τη συνεργασία των άλλων, τον κοινό ενθουσιασμό και την ομοφωνία πιο άμεσα, από ανθρώπους που έχουν περισσότερη αυτό-αμφισβήτηση, είναι ανασφαλείς και σκέφτονται τους άλλους σαν “εσύ εναντίον εμού”, έχουν δηλαδή στις ανθρώπινες σχέσεις το πρότυπο χάνω-κερδίζω… Οι άνθρωποι που αμφισβητούν την αποτελεσματικότητα και την αξία τους τείνουν να βιώνουν φόβο για τους άλλους και, σαν συνέπεια, ίσως έχουν την τάση να δημιουργούν εχθρικές σχέσεις μαζί τους. Οι άλλοι άνθρωποι θεωρούνται σαν απειλή» (“Η δύναμη της αυτοεκτίμησης”).

Η ανασφάλεια τρέφει τον εσωτερικό μας “λύκο”

Η ανασφάλεια, η ψυχική αβεβαιότητα και ο χαμηλός δείκτης αυτοεκτίμησης λειτουργούν ως πυροκροτητές της ζωώδους φύσης του ανθρώπου. Καθίσταται έρμαιο της αγωνίας του για επιβίωση, εγκλωβίζεται στα συρματοπλέγματα του ναρκισσιστικού του Εγώ και γίνεται καχύποπτος προς τους άλλους. Η επικοινωνία κατέστη δύσκολη και συντελείται ένας κοινωνικός αυτισμός. Για το ανασφαλές άτομο υπάρχει μόνο ο εαυτός του και η επιβίωσή του επισκιάζει κάθε σκέψη, αίσθημα ή ενέργεια για κοινωνική αλληλεγγύη και συνύπαρξη.

Το ένστικτο της επιβίωσης διαβρώνει κάθε στοιχείο κοινωνικότητας και ενεργοποιεί όλες τις δυνάμεις – μηχανισμούς για την αντιμετώπιση εκείνων των στοιχείων που αντικειμενικά ή υποκειμενικά απειλούν την ύπαρξή του. Ο άνθρωπος κάτω από το αίσθημα της ανασφάλειας και της αυτοϋποτίμησης εξαγριώνεται και εξαχρειώνεται. Έτσι, λοιπόν, η ανασφάλεια τροφοδοτώντας το άγχος της αυτοσυντήρησης μετατρέπει τον άνθρωπο σε ον που σκέπτεται και ενεργεί με κέντρο το Εγώ. Ένας φοβισμένος και περιπλανώμενος λύκος, που επιτίθεται προς όλους και για όλα, δικαιώνοντας τον αφορισμό του Χομπς “Homo homini lupus”.

Η ανάκτηση της αυτοεκτίμησης συνιστά μια αναγκαιότητα όπως και η καλλιέργεια μιας θετικής προσδοκίας που βοηθά τους ανθρώπους να δουν πέρα από τα όριά τους. Χρειαζόμαστε αξίες να μας καθοδηγούν και αρχές να κατευθύνουν τις πράξεις και τη ζωή μας. Μόνον έτσι θα αντιπαλέψουμε τις ανασφάλειες που κατατρώγουν την ψυχική μας ισορροπία και καλλιεργούν το έδαφος μέσα στο οποίο ανθοφορούν οι προκαταλήψεις.

«Είναι ενδιαφέρον ότι οι πιο ανασφαλείς άνθρωποι έχουν συνήθως τις πιο ισχυρές προκαταλήψεις» (Κλιντ Ίστγουντ). Προκαταλήψεις που επωάζουν το φανατισμό και διαβρώνουν τα λογικά αντισώματα. «Ο φανατισμός είναι η μόνη μορφή θέλησης που μπορεί να διαπνέει τους αδύναμους-ανασφαλείς και τους ντροπαλούς», όπως έλεγε και ο Νίτσε.