Παγκοσμιοποίηση και πολιτισμική όσμωση – Μία “αιρετική” προσέγγιση

Στις δυτικές κοινωνίες έχει αναπτυχθεί ένα κίνημα κατά της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Το κίνημα αυτό αποτελείται από ετερόδοξες ομάδες. Σε μια διαδήλωση θα συναντήσουμε από οπαδούς της Μαρί Λεπέν και άλλων ακροδεξιών ηγετών, που διακατέχονται από αισθήματα ξενοφοβίας και πιθανόν ρατσισμού, μέχρι οπαδούς κομμουνιστικών και αριστερών κομμάτων. Θα συναντήσουμε οικολόγους ακτιβιστές και οπισθοδρομικούς θρησκόληπτους, οπαδούς διαφόρων θρησκειών και θρησκευτικών δογμάτων.

Όλοι αυτοί καταφέρονται με έντονο και πολλές φορές με βίαιο τρόπο κατά του διεθνούς εμπορίου, των πολυεθνικών επιχειρήσεων, της πολιτισμικής ώσμωσης. Κατακρίνουν τις κυβερνήσεις και τους διεθνείς οργανισμούς. Τι είναι αυτό που φοβούνται; Έχουμε ακούσει και διαβάσει διάφορα. Παραθέτω μερικές κατηγορίες κατά της παγκοσμιοποίησης:

• Πρώτον, ότι το διεθνές εμπόριο οδηγεί τις υπανάπτυκτες χώρες σε μείωση του εισοδήματος προς όφελος των πλουσιοτέρων χωρών.
• Δεύτερον, ότι διευρύνεται το τεχνολογικό χάσμα μεταξύ φτωχών και πλούσιων χωρών.
• Τρίτον, ότι οι πολυεθνικές εταιρείες εκμεταλλεύονται τις φτωχές χώρες και μεταφέρουν τον πλούτο τους στις πλούσιες.
• Τέταρτον, ότι οι πλούσιες χώρες και ειδικότερα οι ΗΠΑ κηδεμονεύουν πολιτικά όλο τον πλανήτη.
• Πέμπτον, ότι ο πολιτισμός και η κουλτούρα των Δυτικών χωρών, ιδιαίτερα των ΗΠΑ, έχουν αρχίσει να κυριαρχούν σε όλο τον πλανήτη και οι υπόλοιπες χώρες αφομοιώνονται πολιτιστικά από τη Δύση.

Αυτές οι κατηγορίες βρίσκουν ευήκοο ους σε αρκετούς τόσο στην Ελλάδα όσο και στη υπόλοιπη Δύση. Σε σειρά άρθρων θα προσπαθήσω να προσεγγίσω “αιρετικά” το θέμα της παγκοσμιοποίησης. Θα την εξετάσω, χρησιμοποιώντας εργαλεία της οικονομικής επιστήμης. Θα ξεκινήσω από την κατηγορία κατά της πολιτιστικής ομογενοποίησης.

Παγκοσμιοποίηση και “Μακντοναλντοποίηση”

Ένα σημαντικό επιχείρημα των επικριτών της παγκοσμιοποίησης είναι ότι με το άνοιγμα των συνόρων και την εύκολη επικοινωνία, όλες οι χώρες θα υιοθετήσουν τα πολιτιστικά πρότυπα των ΗΠΑ. Θα συμβεί αυτό που ορισμένοι ονομάζουν “Μακντοναλντοποίηση” (McDonaldization). Θα ακούν, δηλαδή, αμερικάνικη μουσική, θα βλέπουν αμερικάνικες ταινίες, θα τρώνε αμερικάνικο φαγητό, θα αποκοπούν από τις εθνικές παραδόσεις κλπ.

Θα χρησιμοποιήσω μια “αιρετική”, για τους επικριτές, προσέγγιση για να απαντήσω σε αυτές τις επικρίσεις. Η προσέγγιση βασίζεται στην αξιωματική θεμελίωση της οικονομικής επιστήμης ως προς τις προτιμήσεις των ατόμων και συνακόλουθα ομάδων ατόμων. Η οικονομική επιστήμη έχει τις βάσεις της σε δύο σημαντικά αξιώματα:

• Πρώτον, το άτομο κάνει τις επιλογές του στηριζόμενο στο σύστημα των προτιμήσεων του, το οποίο έχει διαμορφωθεί τόσο από τα προσωπικά χαρακτηριστικά και το κοινωνικό περιβάλλον, όσο και από το σύνολο των πληροφοριών που διαθέτει. Το κάθε άτομο έχει διαφορετικό σύστημα προτιμήσεων και εξ αυτού του λόγου προκύπτουν και οι διαφορετικές επιλογές (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, κ.α.).
• Δεύτερον, το άτομο δρα ορθολογικά, δηλαδή επιλεγεί την καλύτερη επιλογή που βρίσκεται στο σύνολο των δυνατών επιλογών του. Για παράδειγμα, ένας εργαζόμενος θεωρεί την Φερράρι ως το καλύτερο αυτοκίνητο, αλλά αυτή δεν βρίσκεται στο σύνολο των δυνατών επιλογών του.

Παράδοση και ορθολογικότητα

Με βάση τα παραπάνω, ας εξετάσουμε το πιο κρίσιμο επιχείρημα των επικριτών, την αποκοπή από τις εθνικές παραδόσεις. Κατ’ αρχήν σημειώνω ότι η παράδοση δεν είναι στατική αλλά δυναμική. Η κάθε γενιά στηρίζεται σε αυτά που πήρε από την προηγούμενη, προσθέτει τα πολιτιστικά στοιχεία που δημιούργησε η ίδια και παραδίδει μια νέα παράδοση στην επόμενη γενιά.

Ο κόσμος προοδεύει διότι κάθε γενιά προσθέτει το λιθαράκι της σε αυτά που παραλαμβάνει, ενώ αυτά τα οποία κρίνονται από την κοινωνία απαξιωμένα εξαφανίζονται. Φανταστείτε μια κοινωνία η οποία παραλαμβάνει και παραδίδει ακριβώς τα ίδια πολιτιστικά στοιχεία. Αυτή η κοινωνία θα βρίσκεται ακόμη στην εποχή των σπηλαίων. Τέλος, η κάθε ανοικτή κοινωνία ανταλλάσσει ιδέες, γνώση, πολιτισμό με τις υπόλοιπες κοινωνίες,  αφομοιώνει αυτά τα οποία θεωρεί ως πρόοδο και απορρίπτει τα υπόλοιπα, σύμφωνα με το αξίωμα της ορθολογικότητας.

Ερχόμαστε λοιπόν στις επικρίσεις ότι λόγω της παγκοσμιοποίησης οι κοινωνίες υιοθετούν ξένα πολιτιστικά πρότυπα και απορρίπτουν τα δικά τους. Όμως, οι επικριτές χρησιμοποιούν τα δικά τους συστήματα προτιμήσεων για να αξιολογήσουν τις επιλογές άλλων ατόμων, που γίνονται με διαφορετικά συστήματα προτιμήσεων. Από πού προκύπτει ότι τα δικά τους συστήματα προτιμήσεων είναι καλύτερα από των υπολοίπων; Σε συνθήκες ελευθερίας και δημοκρατίας το άτομο, οι κοινωνικές ομάδες και συνολικά η κοινωνία μπορούν να επιλέξουν αυτό που προτιμούν.

Ευτυχώς, τουλάχιστον στην Ευρώπη, γλιτώσαμε από όλους αυτούς που προσπάθησαν να επιβάλλουν με το ζόρι συγκεκριμένα πολιτιστικά στοιχεία, είτε αυτοί ήταν εκκλησίες (καθολικοί, ορθόδοξοι) είτε πολιτικά καθεστώτα (ναζισμός, φασισμός, κομμουνισμός). Εάν λοιπόν οι δυτικοί απολαμβάνουν την ελευθερία της ατομικής και κοινωνικής επιλογής, για ποιο λόγο αρνούνται αυτή την ελευθερία στις πολίτες της Ασίας ή της Αφρικής;

Η υποκρισία των επικριτών της παγκοσμιοποίησης

Επιπλέον, ο κάθε άνθρωπος, είτε ζει στην Καλκούτα είτε στο Λονδίνο, είναι ελεύθερος να επιλέξει την τροφή που τον ικανοποιεί περισσότερο, να ακούσει τη μουσική και να δει την ταινία που θα τον διασκεδάσει περισσότερο. Εάν, λοιπόν, αυτοί οι άνθρωποι ελεύθερα επιλέγουν να τρώνε χάμπουργκερ και όχι φαλαφέλ κάνουν ορθολογική, κατ’ αυτούς, επιλογή και δεν μπορεί να θεωρούνται αξιοκατάκριτοι γι’ αυτή την επιλογή.

Τέλος, αυτοί που αγωνιούν για τις επιπτώσεις της πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης κρούουν ακόμη ένα κώδωνα κινδύνου. Αναφέρουν πως οι χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου, υιοθετώντας τα πρότυπα ζωής της Δύσης, θα μετατρέψουν τις πόλεις τους σε “Λονδίνα” και “Λος Άντζελες”. Θα χάσουν, δηλαδή, το εθνικό τους χρώμα. Εάν, όμως, οι κοινωνίες αυτές επέλεξαν το δρόμο αυτό γιατί ενοχλεί; Με το δικό τους σύστημα προτιμήσεων κάνουν ορθολογικές επιλογές.

Επιπροσθέτως, εάν οι πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου μετατραπούν σε “Λονδίνα” και “Λος Άντζελες” αυτό σημαίνει ότι θα αποκτήσουν σύγχρονες υποδομές που θα βοηθήσουν στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων τους. Ο ρομαντισμός για τις παλιές καλές μέρες δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Οι σύγχρονες πόλεις προσφέρουν συνθήκες υγιεινής, μέσα μεταφοράς, θέσεις εργασίας, συστήματα εκπαίδευσης. Επομένως, οι πολίτες αυτών των χωρών έχουν επιλέξει να βελτιώσουν με αυτό το τρόπο της ζωή τους, όπως έκαναν οι κάτοικοι της Δύσης τις προηγούμενες δεκαετίες.

Όλως παραδόξως, οι επικριτές της παγκοσμιοποίησης, αν και δηλώνουν υπέρμαχοι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επικρίνουν τις συγκεκριμένες επιλογές αυτών των ανθρώπων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ουσιαστικά αρνούνται σε αυτούς το στοιχειώδες δικαίωμα της επιλογής. Τι είναι λοιπόν η αγωνία για την “πολιτιστική ισοπέδωση”; Υποκρισία;