Τι μας λέει ο Πλάτωνας για το εκλογικό αποτέλεσμα στη Βρετανία

Μετά την εκλογική νίκη του Μπόρις Τζόνσον στη Βρετανία, πολλαπλασιάστηκαν και πάλι οι αναφορές στους λαϊκιστές και τον λαϊκισμό που είναι έτοιμος να κατασπαράξει την πολιτικά ορθή δημοκρατία που χρόνια αποτελούσε το λαμπρό επίτευγμα πολιτικού παραδείγματος της Δύσης. Οι, σε βαθμό υστερίας, καταδίκες του λαϊκισμού, με κατάληξη ακόμα και με τη μη αναγνώριση των εκλογικών αποτελεσμάτων ως προϊόντα νοθείας κάποιου είδους, αγραμματοσύνης του πλήθους, ηθικού εκπεσμού του ή άκρατου εθνικισμού, είναι μια από τις πιο δυσάρεστες εξελίξεις της πολιτικής ζωής της Δύσης.

Και αυτό για το λόγο ότι κανείς εκ των αντιπάλων δεν θέλει να παραδεχθεί το πόσο αλληλοεξαρτώμενα είναι και τα δύο είδη σκέψης. Ο λαϊκισμός επισήμως ξεκίνησε ως πολιτική κίνηση με το Κόμμα του Λαού στις ΗΠΑ στο τέλος του 19ου αιώνα. Το ίδιο περίπου κίνημα υπήρχε στη Ρωσική Αυτοκρατορική ως “Ναρόντνι”. Και τα δύο, αγροτικά κυρίως πολιτικά κινήματα, ξεπεράστηκαν από άλλους πολιτικούς σχηματισμούς και ιδέες.

Τρεις είναι οι έννοιες πάνω στις οποίες βασίζεται ο λαϊκισμός: στην έννοια του “λαού”, στην ηθική του ανωτερότητα και στις “κακές ελίτ”. Αυτά είναι τα ελάχιστα αλλά βασικά στοιχεία που αποκομίζει κανείς κάνοντας μια ανάγνωση στη διεθνή βιβλιογραφία. Εγώ θα πάω 24 αιώνες πίσω και θα δώσω μερικά στοιχεία από τον Γοργία του Πλάτωνα.

Ο Γοργίας είναι ένας διάλογος ο οποίος προηγείται χρονικά από την Πολιτεία, τον Πολιτικό και του Νόμους, έργα τα οποία έχουν επισκιάσει τη σημασία της πολιτικής ανάλυσης που οριοθετεί ο Πλάτωνας με πρωταγωνιστή τον μεγάλο ρήτορα από τους Λεοντίνους της Κάτω Σικελίας. Στο διάλογο αυτόν, ο ρήτορας Γοργίας, και ο μαθητής του Πώλος, διαλέγονται με τον Σωκράτη για το τί είναι ο ρήτορας και ποια η σημασία του.

Η απάντηση του Σωκράτη

Η απάντηση του Σωκράτη είναι πως η ρητορική είναι «κατά την άποψή μου ένα μέρος ενός ειδώλου της πολιτικής». Συνεχίζει φτάνοντας την ανάλυσή του στο σημείο όπου παραδέχεται πως υπάρχει κάτι που αποκαλείται ψυχή και κάτι που αποκαλείται σώμα. Στην ψυχή ανήκουν ως τέχνες ή πολιτική, η νομοθεσία, και η δικαιοσύνη, στο σώμα η γυμναστική και η ιατρική. Υπάρχει όμως και ένα πράγμα που λέγεται κολακευτική και σε αυτό αντίστοιχα με την ψυχή υπάρχει η σοφιστική και η ρητορική και με το σώμα η κομμωτική, ο καλλωπισμός και η μαγειρική οι οποίες δεν είναι τέχνες αλλά εμπειρικές εφαρμογές.

Η ρητορική λοιπόν είναι η τέχνη που κάνει το πλήθος να πεισθεί από το εικός, το πιθανό, το αληθοφανές να πιστέψει αυτά που επαγγέλλεται ο ρήτορας και όχι την αλήθεια. Ο Σωκράτης αποκαλώντας τη ρητορική ένα μέρος ενός ειδώλου της πολιτικής είναι προφανές πως θεωρεί την πολιτική κάτι πολύ ανώτερο της ρητορικής. Και αυτό είναι ακριβώς η προσπάθεια του Πλάτωνα να εξηγήσει και να αναλύσει δίνοντας απαντήσεις και άλλα παραδείγματα πολιτικής οργάνωσης στην Πολιτεία, τον Πολιτικό και τους Νόμους.

Το άνοιγμα λοιπόν της φιλοσοφικής διερεύνησης της πολιτικής, δηλαδή τι είναι, πώς ασκείται και ποιο είναι το βέλτιστο πολίτευμα αρχίζει από τον Γοργία και δεν έχει τελειώσει μέχρι σήμερα. Με ποιο τρόπο όμως θα πετύχει ο ρήτορας το στόχο του; Ξεκάθαρα με την κολακεία του πλήθους. Ο πρώτος στόχος λοιπόν του ρήτορα είναι να κολακεύσει αυτό που τόσο κολακευτικά και παραπλανητικά αποκαλούμε τον “κυρίαρχο λαό”, αυτό που ο σημερινός αποκαλούμενος λαϊκιστής προσπαθεί να κάνει, επικαλούμενος την έννοια του λαού ο οποίος είναι σοφός και ξέρει τι θέλει.

Η κατηγοριοποίηση αυτή δεν εξαιρεί ούτε δεξιούς ούτε αριστερούς ρήτορες. Και οι δύο βασίζονται στην θέση της υπεροχής του λαού ο οποίος βέβαια διαχωρίζεται από κάποιους άλλους, τις ελίτ, οι οποίοι δεν ακούνε και δεν προστατεύουν τα συμφέροντα και τα πιστεύω του Δήμου. Η έννοια του λαού, των πολλών, του όχλου, της μάζας είναι μάλλον άγνωστη και στους φιλελεύθερους που πιστεύουν στο άτομο, και στους κομμουνιστές που πιστεύουν στις τάξεις, και στους φασίστες που πιστεύουν στο κράτος.

Η “εισβολή” του λαού στην ιστορία

Ο Κώστας Παπαϊωάννου είχε προσπαθήσει να μιλήσει για αυτό το θέμα στο νεανικό του έργο “Μάζα και ιστορία”. Αν μη τι άλλο, διαχώρισε τότε, το ’50, τη νεωτερικότητα από την εμφάνιση της μετά-μοντέρνας εποχής. Τα κανόνια του Βαλμύ, δηλαδή της Γαλλικής Επανάστασης που σταμάτησαν τον μισθοφορικό στρατό των Αυστριακών συνιστά την ενεργή είσοδο της μάζας ενεργά στην ιστορία. Η μάζα για πρώτη φορά αλλάζει την ιστορία και συνεχίζει να το κάνει έως και σήμερα. Η κάθε πρόβλεψη για τις διαθέσεις της μάζας είναι πολύ αμφίβολη.

Ο λαός, οι πολλοί, σήμερα είναι και αριστερός και δεξιός. Πιστεύει και στην τάξη και στην ελευθερία, και στην κοινωνική δικαιοσύνη, ότι και αν αυτό σημαίνει, και στην ισχύ και στα δώρα των επιδομάτων και των διακοπών. Ο λαός σήμερα μπορεί να ενοποιήσει τα αντίθετα με μια λογική η οποία ξεπερνά αυτό που η πάγια πολιτική σκέψη της σοσιαλοδημοκρατίας και χριστιανοδημοκρατίας ή και της αριστεράς ως μετά-κομμουνιστική σκέψη μπορούν να θεμελιώσουν.

Αυτό το γεγονός καλείται η δημοκρατία η οποία ξεπήδησε από το Αγγλικό Κοινοβούλιο, εμπλουτίστηκε με την έννοια και την πρακτική της κομματικής οργάνωσης από τη σοσιαλιστική σκέψη να δαμάσει ή να συμμορφωθεί μαζί της. Αυτή η δημοκρατία έγινε εργαλείο για την στήριξη και πραγμάτωση των επιδιώξεων των δυτικών κοινωνιών.

Πώς μπορεί αυτή η δημοκρατία να είναι ένα πολίτευμα στο οποίο ο ρήτορας δεν θα κολακεύει το Δήμο; Πως ο ρήτορας, δηλαδή ο επίδοξος ηγέτης θα συλλέξει τις ψήφους του όχλου, των πολλών για να νομιμοποιήσει την εξουσία του; Μέχρι τώρα το έκανε με εύσχημο τρόπο μέσω δώρων, παροχών, και προγραμμάτων για πρόοδο και ευημερία. Τώρα ο λαϊκισμός δεν θέλει προγράμματα θέλει ικανοποίηση αλλά και τιμωρία.

Ο ανακριβής διαχωρισμός της κοινωνίας

Η μαρξιστική ανάλυση δημιούργησε το εννοιολογικό σχήμα των τάξεων και ο χωρισμός σε λαό και ελίτ πήρε το δρόμο ενός πάγιου νοητικού τοπίου το οποίο είναι και ανακριβές και παραπλανητικό. Το σχήμα αυτό, μετά τη φεουδαρχία δεν υπήρξε ποτέ στατικό αλλά δυναμικό και σήμερα παρά ποτέ άλλοτε οι ελίτ είναι κατακερματισμένες και αδυνατούν να εφαρμόσουν ένα ενιαίο σχέδιο είτε κατά είτε ακόμα και υπέρ του λαού.

Για τα αριστερά, πρώην κομμουνιστικά κόμματα οι ελίτ ήσαν πάντα κακές και ο σκοπός τους ήταν το κακό του λαού. Για αυτά οι ελίτ δεν έχουν ηθικά ερείσματα και μόνον το προλεταριάτο μπορεί να παράξει και δίκαιο και ηθική. Αυτό είναι μια θεωρητική βάση για τους σημερινούς λαϊκιστές οι οποίοι πιστεύουν πως οι ελίτ είναι τα παραδοσιακά κόμματα ηγεσίας ως εκπρόσωποι των κακών ελίτ και έχουν αναφανδόν προδώσει κάθε λαϊκό αίτημα προς αυτά.

Ποιοι αποκαλούν σήμερα τη διαμαρτυρία του λαού “λαϊκισμό” με μια απόλυτα αρνητική συμπαραδήλωση; Μα βεβαίως τα παραδοσιακά κόμματα εξουσίας, αυτά που διαβλέπουν πως χάνουν ακριβώς αυτό που είχαν για έναν αιώνα περίπου. Από κοντά οι διανοούμενοι και πολιτικοί επιστήμονες αποκηρύσσουν μετά βδελυγμίας τους νεοεμφανιζόμενους στη σκηνή μη πολιτικά ορθούς σχηματισμούς μέσα από τους οποίους διαβλέπουν να επέρχονται τα μύρια όσα κακά για την Ευρώπη και τον κόσμο.

Η αποτυχία των διεθνιστών

Το πραγματικό πρόβλημα είναι η αποτυχία των φιλελεύθερων διεθνιστών (ο λαϊκισμός αρχίζει με τον Άνταμ Σμιθ και το “αόρατο χέρι”) και το μετά-κομμουνιστικό αριστερό μόρφωμα ως πολιτική και διαμαρτυρία μαζί. Οι φαντασιώσεις για το άνευ κανόνων ελεύθερο εμπόριο, την αδελφοποίηση των λαών, τα δικαιώματα όλων για όλα, ο κατακερματισμός των κοινωνιών σε τμήματα που πωλούν βραβεία πολιτικής ταυτοτήτων, η άγνοια για το που οδηγεί η φρενήρης κούρσα της τεχνολογίας, ο φόβος μιας ταχύτατης μετεξέλιξης προς το άγνωστο αποτελούν την συγκολλητική ουσία των σημερινών μαζών οι οποίες συγκροτήθηκαν από τα κομμάτια μιας κατακερματισμένης δυτικής κοινωνίας.

Ακόμα χειρότερα η αδιάκοπη και απρόσκοπτη διαμεσολάβηση των ΜΜΕ και της ηλεκτρονικής παρακολούθησης μεταξύ ατόμων, δηλαδή η αδυναμία της επικοινωνίας και πληροφόρησης λόγω της υπέρ-επικοινωνίας και της υπέρ-πληροφόρησης, έχει φέρει όχι έναν λουδιτισμό αλλά μια σχιζοειδή ψυχική κατάσταση αγάπης και μίσους με την παντοκρατορία της “τεχνολογίας” ως ιδεολογίας η οποία σκοτώνει και πνευματική και σαρκική ηδονή που παρέχεται με αυτόν τον νεοφανή τρόπο.

Στο Γοργία ο Σωκράτης κάνει μια παρατήρηση η οποία χρειάζεται περισυλλογή.
Σωκ. «εννοείς πως [ο ρήτορας] θα είναι πειστικός όχι διδάσκοντας αλλά πείθοντας;».
Γοργ. «Βεβαίως».
Σωκ. «Έλεγες μόλις τώρα ότι ακόμη και σε θέματα υγείας ο ρήτορας θα είναι πιο πειστικός από ένα γιατρό».
Γοργ. «Ναι, εννοώντας στον όχλο».
Σωκ. «Και το ‘στον όχλο’ εννοείς ‘στους αδαείς’. Γιατί βεβαίως σε αυτούς που γνωρίζουν δεν θα είναι πιο πειστικός από ότι ο γιατρός».
………………………………………………………………………..
Σωκ. «Έτσι αυτός που δεν γνωρίζει θα είναι πιο πειστικός σε αυτούς που δεν γνωρίζουν παρά αυτός που γνωρίζει…»

Η σωκρατική κριτική και η πλατωνική διερεύνηση του πολιτικού προβλήματος αναζητούσε μια φιλοσοφική αλήθεια με βάση τη βέβαιη γνώση. Σήμερα ο λαός και οι ελίτ αμφισβητούν τη γνώση και αδυνατούν να γνωρίσουν, απλά ζητούν να πεισθούν για το αληθοφανές, το ψυχολογικά ευχάριστο και αποδεκτικό.

Οι λίγοι επαΐοντες βέβαια κρατούν τα κλειδιά και του χρήματος και της ισχύος, αλλά αυτοί δεν είναι ακόμα εμφανώς στο πηδάλιο της πολιτείας. Μετά την νίκη Τζόνσον και την εμφανή κυριαρχία Τραμπ, παρά τη διαδικασία αποπομπής του, φαίνεται σαφέστατα πως η αμυντική τακτική των κατεστημένων πολιτικών έχει αρνητικό αντίκτυπο. Ο “λαϊκισμός” είναι μάλλον στην αρχή του. Η σύγκρουση του εικότος και της αλήθειας θα είναι ανελέητη για όλους.