Το Ψυχώ και ο πόλεμος στην έρημο του Don Delillo

Στη μέση μιας ερήμου, κάπου νότια του πουθενά, σε ένα σπίτι ξεχασμένο απ’ τον Θεό, από μέταλλο και σανίδια, ένας παροπλισμένος σύμβουλος πολέμου του Πενταγώνου σκέφτεται τη θέση του στον κόσμο, μέχρι που ένας κινηματογραφιστής έρχεται να τον διακόψει θέλοντας να γυρίσουν μια ταινία μονής λήψης για την εμπειρία του ως συμβούλου, τις σκέψεις του πάνω στον πόλεμο, την ηθική και τον χρόνο. Πρόκειται για το προτελευταίο μυθιστόρημα του Don Delillo, το “Point Omega” (Σημείο Ωμέγα).

Ο Ρίτσαρντ Έλστερ, ένας άνθρωπος εβδομήντα τριών ετών, ήταν ακαδημαϊκός —”άσχετος με όλα αυτά”— ώσπου τον κάλεσαν σ’ ένα πολεμικό συμβούλιο. Εκεί του ζητήθηκε να δομήσει ένα ιδεολογικό πλαίσιο για τις ενέργειές τους, να χαρτογραφήσει την εμπόλεμη πραγματικότητα που εκείνοι οι άντρες προσπαθούσαν να εγκαθιδρύσουν. Κοινώς, να δικαιολογήσει τις κτηνωδίες. Επιχείρησε να φανταστεί τον πόλεμο ως ένα χαϊκού. «Θέλησα έναν πόλεμο μέσα σε τρεις στίχους…», λέει.

Μη-Δράση και Δομή

Το βιβλίο του Ντον Ντελίλο, ο οποίος το 2010 διένυε ήδη την ώριμη περίοδό του με 17 άλλα έργα να προηγούνται, είναι δομημένο πάνω στη φόρμα του χαϊκού (τρίστιχη ιαπωνική μορφή ποίησης). Οι στίχοι 1 και 3 αποτελούνται από το πρώτο και το τελευταίο κεφάλαιο αντιστοίχως, όπου υιοθετείται το βλέμμα ενός τρίτου ανώνυμου ανδρικού χαρακτήρα που παρακολουθεί ένα εννοιολογικό δρώμενο: την ταινία Ψυχώ σε αργή κίνηση, τόσο αργή ώστε να κρατάει η προβολή 24 ώρες (24 Hour Psycho).

Ο δεύτερος στίχος είναι το σώμα του μυθιστορήματος, η συνύπαρξη συμβούλου και κινηματογραφιστή, η οποία και είναι έντονα μπεκετική (με την έννοια της μη-δράσης δύο συνδιαλεγόμενων χαρακτήρων, όχι της αναμονής τους) μέχρι την άφιξη της κόρης του Έλστερ, της Τζέσι, άφιξη που αλλάζει την τροπή των γεγονότων ή που μάλλον αρχίζει να δίνει μια τροπή στα γεγονότα. Το τέλος του μέρους αυτού μπορεί να θεωρηθεί στη δομική αναλογία ως kireji του χαϊκού (μια παύση που έχουν ιδίως τα παραδοσιακά χαϊκού στο τέλος ενός στίχου και που σηματοδοτεί μιαν αλλαγή στον τόνο — αντίστοιχη με τη μετάβαση από την οκτάβα στο τελικό εξάστιχο του σονέτου, ή την τομή του δεκαπεντασυλλάβου).

Το περιεχόμενο του βιβλίου διαρρέεται από το δυτικό φρόνημα και αυτό συγκρούεται με τη φόρμα που επιλέγει να χρησιμοποιήσει ο Ντελίλο και η οποία αντιπροσωπεύει, βέβαια, τον ανατολικό κόσμο. Η χρήση της εν λόγω δομής ασκεί ενδεχομένως κριτική στην απόπειρα του δυτικού ανθρώπου (του Αμερικανού ουσιαστικά) να επιμολύνει ακόμα και την αγνότητα πραγμάτων όπως το χαϊκού. Τουτέστιν, ο ίδιος ο σκελετός του έργου αποτελεί εν δυνάμει πολιτικό σχόλιο.

Ο Χρόνος

Ο ρευστός τρόπος αντίληψης του χρόνου, τόσο στη μουσειακή προβολή όσο κι έξω στην απέραντη έρημο, είναι ένα από τα κυριότερα θέματα. Δεν περιορίζεται, όμως, μόνο στη φαινομενική διαστολή του (και την επιμέρους ξαφνική συστολή του), αλλά εκφράζει και μια κυκλική αντίληψή του χρόνου, στην οποία το θέμα του πολέμου προσφέρεται. Ενδεικτικά: από τον Εμπεδοκλή (Φιλότης vs Νείκος), αλλά και νωρίτερα (θεϊκή νεκρανάσταση στην Αρχαία Αίγυπτο), μέχρι τον Νίτσε, τον Τζόυς, τον Καμύ και τον Μπέκετ, η κυκλικότητα έχει διατυπωθεί με πολλούς τρόπους σε διάφορα συγκοινωνούντα πεδία έρευνας (φιλοσοφία, λογοτεχνία, φυσική).

Ακολουθώντας τον Μπέκετ ως προς αυτό, το αύριο στο έργο του Ντελίλο δεν είναι η επόμενη μέρα, αλλά η μέρα που επιστρέφει, που αρχίζει από την αρχή δίχως διακριτά όρια. Αυτό φαίνεται στη χρήση του “24 Hour Psycho”. Το πρώτο κεφάλαιο στο μουσείο εκτυλίσσεται στις 3 Σεπτεμβρίου και το τελευταίο στις 4 του μήνα (ο ανώνυμος παρακολουθεί το “24ωρο Ψυχώ” σε λούπα). Το κεντρικό μέρος έπεται χρονικά των άλλων δύο. Διασπώντας τη γραμμική εκτύλιξη του χρόνου και τοποθετώντας δύο ομότροπα κεφάλαια στην αρχή και στο τέλος, φτιάχνεται ένα κλειστό κύκλωμα. Παρόμοια, οι δύο πεντασύλλαβοι στίχοι εγκλείουν τον μεσαίο επτασύλλαβο στο χαϊκού.

Το placebo της φιλοσοφίας

Η ρήξη της επανάληψης με τα γεγονότα που ακολούθησαν μετά την άφιξη της Τζέσι είναι τρόπον τινά μια ενσάρκωση της σύγκρουσης ανάμεσα στη θεωρητικολογία και την πραγματικότητα και ίσως μια κριτική πάνω στις συχνά μη πρακτικές εφαρμογές της φιλοσοφίας, μιας και εν τέλει δεν είναι εκείνη που προσφέρει τη λύση της πλοκής (και κατ’ επέκταση της ζωής). Ωστόσο, το βιβλίο επιστρέφει στην μπεκετική του αδράνεια κι ίσως να μη έφυγε ποτέ· άρα, η ρήξη μέσω της Τζέσι είναι ένα placebo, μια ψευδο-δράση, ένας Πόντσο του Γκοντό.

Ο Ντον Ντελίλο με γλώσσα απλή, αλλά ύφος ελλειπτικό, κατασκευάζει ένα μυθιστόρημα που εξετάζει το ήθος του πολέμου, την πρόσληψη της απώλειας, τη φύση της μνήμης και του χρόνου, την απόσυρση του σύγχρονου ανθρώπου από τον κόσμο, μέλους μιας ανθρωπότητας που οδεύει αργά μα σταθερά σε ένα “Σημείο Ωμέγα” (ονομασία του καθολικού ιερέα Pierre Teilhard de Chardin για το τέλος του σύμπαντος). Έκτοτε έχει δημοσιεύσει ένα βιβλίο, το “Zero-K”, και τον Οκτώβριο θα κυκλοφορήσει το νέο του μυθιστόρημα, “The Silence”.

Don Delillo
Point Omega
Scribner 2010
117 σελ.