Η ρωσική γεωπολιτική της ενέργειας – Ο χάρτης της Rosneft

Παρά το γεγονός ότι η Ρωσία αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους παραγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου, επί σειράν ετών παραμελεί να προωθήσει αποφασιστικά τις προτεραιότητές της στην γεωπολιτική της ενέργειας. Έτσι αναγκάζεται να αποδεχθεί ένα σκληρό τίμημα για την αμέλειά της. Αντίθετα η Κίνα που εξαρτάται απολύτως από τις εισαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου, αγωνίζεται επί δεκαετίες να ισχυροποιήσει την επιρροή της και τους συντελεστές μόχλευσής της στην Κεντρική Ασία, την Αφρική και τη νότιο Αμερική, πολλαπλασιάζοντας τις επιλογές της και τους διαδρόμους ανεφοδιασμού της.

Επί δεκαετίες οι Ρώσοι επαναπαύονται στο γεγονός ότι διαθέτουν τεράστια αποθέματα, πολύ περισσότερα από όσα έχουν ή θα έχουν την δυνατότητα να καταναλώσουν. Οι πελάτες τους είχαν διασφαλίσει για την δική τους χώρα μία σχετικά σταθερή γραμμική ανάπτυξη αρκετά ισορροπημένη στα πλαίσια της διεθνούς οικονομίας. Οι συνθήκες αυτές οδηγούν την Μόσχα σε εκτιμήσεις που παραβλέπουν το ενδεχόμενο κάποιοι άλλοι παραγωγοί να θυσιάσουν προσωρινά σημαντικά έσοδα ή ακόμα και να υποστούν ζημίες, για να χειραγωγήσουν τις τιμές στις αγορές.

Στα τέλη του 2015 το Κρεμλίνο έχει πλέον την βεβαιότητα ότι ΗΠΑ και Σαουδική Αραβία χειραγωγούν συντονισμένα τις τιμές, πιέζοντάς τες σε επίπεδα χαμηλότερα των 40 δολάρια το βαρέλι, γεγονός επικίνδυνο από την στιγμή που το μέσο κόστος παραγωγής των Ρώσων κινείται στα 20 δολάρια και είναι διπλάσιο από το ανάλογο των Σαουδαράβων. Στο σημείο αυτό οι Ρώσοι αντιλαμβάνονται πως η σχεδόν αποκλειστική τους εξάρτηση από τα έσοδα που προέρχονται από εξαγωγές ορυκτών καυσίμων εξελίσσεται σε κίνδυνο πρώτου μεγέθους.

Για την ακρίβεια ελλοχεύει ο κίνδυνος να βρεθούν υπό πίεση, όπως συνέβη στο Ιράν με το πυρηνικό του πρόγραμμα, με στόχο να εγκαταλείψουν την πολιτική τους έναντι της Ουκρανίας. Στην ίδια περίοδο οι περικοπές κατά 10% των δημοσίων δαπανών στην Ρωσία συνιστούν την σοβαρότερη αποχρώσα ένδειξη για την επιτυχία της δυτικής κίνησης να πιαστεί η χώρα σε λαβίδα.

Το ένα σκέλος της λαβίδας είναι οι εξαιρετικά χαμηλές τιμές του αργού πετρελαίου και το άλλο η επιβολή διεθνών κυρώσεων. Αντιμετωπίζοντας πλέον σοβαρές προκλήσεις εναντίον της οικονομικής της σταθερότητας, η Ρωσία αποφασίζει (μάλλον για πρώτη φορά) πως η Μέση Ανατολή αποτελεί τον κρίσιμο χώρο που θα καθορίσει σε σημαντικό βαθμό το μέλλον της. Πρώτο βήμα της είναι η παρέμβασή της στην Συρία.

Η γεωπολιτική μελέτη της Rosneft

Τον Οκτώβριο 2017 ο Διευθύνων Σύμβουλος της ρωσικής Rosneft (μεταξύ άλλων αντλεί το 40% του πετρελαίου της Ρωσίας), Igor Sechin, απευθύνεται σε ένα επιλεγμένο κλειστό ακροατήριο επενδυτών στην Βερόνα της Ιταλίας, με αφορμή την έκδοση του νέου ομολογιακού δανείου του ομίλου (τρίτος σε μέγεθος στην Ρωσία). Εκεί εκθέτει μία ασυνήθιστη γεωπολιτική μελέτη με αντικείμενο τα “Ιδανικά της Ευρασιατικής Ολοκλήρωσης”.

Ο Sechin θεωρείται από τα δυτικά ΜΜΕ στενός σύμμαχος του Πούτιν και ο de facto αντιπρόεδρός του. Παράλληλα ηγείται της ομάδας Siloviki, που συγκροτείται από πρώην υψηλόβαθμα στελέχη των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών, αποτελώντας ισχυρό μοχλό στο Κρεμλίνο. Παρουσιάζοντας έναν ψηφιακό χάρτη, που απεικονίζει την μείζονα Ευρασία (παραπάνω), εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι διαιρείται σε τρεις βασικές μεγάλες περιφέρειες. Το ιδιαίτερο και μάλλον ριζοσπαστικά καινοτόμο στοιχείο αφορά στο ότι δεν διαχωρίζεται σε Ευρώπη και Ασία, αλλά σε περιοχές καταναλωτών και παραγωγών ενέργειας.

Οι πρώτες είναι συγκεντρωμένες στις δυτικές και ανατολικές υπο-ηπείρους της Ευρασίας, δηλαδή Ευρώπη, Τουρκία από την μία πλευρά και Άπω Ανατολή-Ειρηνικός, Ινδία από την άλλη. Μεταξύ αυτών των δύο παρεμβάλλονται τρεις περιοχές παραγωγής ενέργειας, η Ρωσία και η Αρκτική, η Κασπία και η Μέση Ανατολή, οι οποίες είναι συνεχόμενες, σχηματίζοντας έναν ενιαίο γεωγραφικό συγκρότημα.

Το ενδιαφέρον στοιχείο έγκειται στο γεγονός ότι οι περιοχές των παραγωγών δεν διαχωρίζονται με συνοριακές οριοθετήσεις, αλλά αντίθετα περιβάλλονται συνολικά και οι τρεις με μία και μόνον οριακή γραμμή διαχωρισμού από τις δύο των καταναλωτών. Εξίσου ενδιαφέροντα στοιχεία εντοπίζονται στην περίπτωση της Τουρκίας (εντάσσεται στην ευρωπαϊκή πλευρά) και της Ουκρανίας (αντιμετωπίζεται ως καταναλωτής και εντάσσεται επίσης στην ευρωπαϊκή πλευρά), προφανώς με την συναίνεση του Κρεμλίνου.

Καταναλωτές και παραγωγοί

Μερικές από τις πλέον επίμονες διαχρονικά εστίες συγκρούσεων του συγχρόνου κόσμου εντοπίζονται στην οριακή γραμμή διαχωρισμού των καταναλωτών από τους παραγωγούς, όπως η ανατολική Ουκρανία, το βόρειο Ιράκ, η Συρία, το Αφγανιστάν και η Βόρειος Κορέα. Κατά πάσα πιθανότητα δεν πρόκειται για σύμπτωση. Αυτές οι ζώνες μετάβασης (από τους παραγωγούς προς τους καταναλωτές), έχουν αναδειχθεί σε πολύτιμα έπαθλα στον παγκόσμιο ανελέητο αγώνα ελέγχου ενεργειακών πηγών. Οι μεγάλες δυνάμεις υποστηρίζουν διάφορες παρατάξεις, σε μία προσπάθεια να αυξήσουν την επιρροή τους και να επεκτείνουν τον έλεγχό τους.

Αυτές οι χώρες αποτελούν κόμβους ομαλής διακομιδής ενεργειακών ροών, καθορίζοντας παράλληλα την αναγκαιότητα να ελέγχονται από όποιον επιθυμεί να κατέχει ζωτικό πλεονέκτημα σε μελλοντική σύγκρουση. Σε πολλά σημεία επαναφέρουν στο προσκήνιο τις “Zerrungszonen” (Ζώνες Τριβής του Karl Haushofer) και την υποχρέωση προβολής ισχύος στο εσωτερικό τους, αν και με ένα νέο πρίσμα, που εστιάζει στην ενέργεια.

Αυτές οι εστίες συγκρούσεων αποτελούν ταυτόχρονα και ζώνες που διαχωρίζουν και οριοθετούν διαφορετικά πολιτικά-οικονομικά πρότυπα. Λόγου χάρη, η δημιουργία ενός προσωποπαγούς καθεστώτος στην Συρία, μίας χώρας χωρίς ενεργειακό πλούτο, τροφοδοτεί την ανάγκη ύπαρξης κοσμικού πολιτικού συστήματος. Παράλληλα, ο φατριασμός, που εκφράζεται με την επίμονη προώθηση δυσπιστίας και συγκρουσιακών καταστάσεων μεταξύ διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων, λειτουργεί αντισταθμιστικά στην έλλειψη ενεργειακού πλούτου.

Παρέχει, όμως, μία στρεβλή μορφή αποζημίωσης για την απουσία κοιτασμάτων, όπως αυτά που διαθέτουν οι αραβικές μοναρχίες του Κόλπου. Παρέχει στην εξουσία μία τρίτη μέθοδο για να αποκτά την συναίνεση των λαών τους. Οι άλλες δύο είναι αφ’ ενός η χειραγώγηση μέσω παροχών (τις επιτρέπει ο ενεργειακός πλούτος), αφ’ ετέρου η αποδοχή των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων μίας δημοκρατικής κοινωνίας.

Πλέοντας ουσιαστικά ακυβέρνητη μεταξύ αυτών των δύο προτύπων, η Συρία αποδεικνύεται προς το παρόν ανίκανη να αναπτύξει ένα κοσμικού τύπου σύστημα συναινετικών πολιτικών διαδικασιών. Ο χάρτης του Sechin τονίζει ακόμα ένα βασικό χαρακτηριστικό του νέου προσώπου που επιχειρεί να προβάλλει η Ρωσία, καθώς η Ευρώπη από τη μία και η Άπω Ανατολή-Ειρηνικός-Ινδία από την άλλη, εμφανίζονται ισοδύναμες, παρέχοντας εναλλακτικές πηγές ζήτησης για τη ρωσική ενέργεια.

Αιχμή του δόρατος

Η νέα αμερικανική κυβέρνηση αντιλαμβάνεται πως η Ρωσία προσπαθεί να απαλλαγεί από τον μακροχρόνιο προσανατολισμό της προς την Ευρώπη. Ελπίζει να ωφεληθεί από την ευελιξία της να στρέφεται είτε προς τα δυτικά, είτε προς τα ανατολικά, ώστε να προάγει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα συμφέροντά της. Στην προσπάθεια αυτή, Sechin και ROSNEFT αποτελούν την αιχμή του δόρατος. Ήδη ο όμιλος έχει μεταξύ των άλλων ισχυρή παρουσία σε ιρακινό Κουρδιστάν, Ιράκ, Ιράν, Λιβύη και Βενεζουέλα.

Επίσημα οι Αμερικανοί δεν παρέχουν πληροφορίες για ενδεχόμενη εμπλοκή τους στην μυστική διπλωματία Ριάντ-Τεχεράνης. Από τις αρχές Μαΐου, όμως, μία ανωτάτου επιπέδου αμερικανική αντιπροσωπεία περιοδεύει στην Μέση Ανατολή για να συζητήσει θέματα που άπτονται της εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ, προωθώντας ταυτόχρονα διπλωματικές πρωτοβουλίες για την αποκλιμάκωση των συγκρούσεων στην περιοχή.

Στην αντιπροσωπεία συμμετέχουν ο ανώτατος σύμβουλος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ Derek Chollet, ο σύμβουλος συντονισμού Εθνικής Ασφάλειας για την Μέση Ανατολή και την Βόρειο Αφρική Joey Hood και η υφυπουργός Άμυνας Dana Stroul. Οι Αμερικανοί αξιωματούχοι επισκέπτονται την πρώτη εβδομάδα του Μαΐου τα Εμιράτα, την Ιορδανία, την Αίγυπτο και την Σαουδική Αραβία.

Απόψεις αναλυτών

Κατά την άποψη του στρατηγικού αναλυτή σε θέματα Μέσης Ανατολής, Jason Brodsky, η κυβέρνηση Μπάιντεν αποστασιοποιείται από τις μυστικές διαπραγματεύσεις Τεχεράνης-Ριάντ, κυρίως για να μη θίξει τις ευαισθησίες των Περσών. Ο ίδιος εκτιμά πως οι διαπραγματεύσεις θα αντιμετωπίσουν δυσχέρειες, κυρίως λόγω του ότι μέχρι πρότινος, η Τεχεράνη εξόπλιζε τους Χούθι στην Υεμένη.

Ο στρατηγικός αναλυτής για το Ιράν στο International Crisis Group, Ali Vaez, εκτιμά πως οι ΗΠΑ ενισχύουν με την αποχή τους, την μυστική διπλωματία Ριάντ-Τεχεράνης. Το γεγονός ότι οι δύο χώρες διαπραγματεύονται, αποκαλύπτει πως η αποστασιοποίηση των Αμερικανών στοχεύει στην διευκόλυνση των δύο πλευρών να προωθήσουν συμβιβαστικές λύσεις, αποτρέποντας την εμπλοκή τους σε παιχνίδι με μηδενικό άθροισμα (τα κέρδη της μίας πλευράς ισούνται με τις ζημίες της άλλης).

Η στάση των Αμερικανών συνδέεται πιθανότατα με μία ευρύτερη επιχείρηση αποτροπής του σχεδίου ενοποίησης της ζώνης των παραγωγών που οραματίζεται ο Igor Sechin και το Κρεμλίνο. Δεδομένου μάλιστα ότι η Κίνα είναι καταναλωτής ενέργειας, οι κινήσεις της δυσχεραίνουν την ρωσική προσπάθεια ελέγχου του Νότου της πετρελαιοπαραγωγού Μέσης Ανατολής. Οι Αμερικανοί, πάντως, προσπαθούν να ακρωτηριάσουν αυτή τη ζώνη μέσω Εμιράτων και Σαουδικής Αραβίας.