Τζιχαντισμός και τουρκική διείσδυση στα Βαλκάνια

Τα Βαλκάνια συγκαταλέγονται στους εξαγωγείς εθελοντών προς τζιχαντιστικές οργανώσεις, όπως το ISIS και η Τζαμπάτ Αλ Νούσρα. Το Βαλκανικό Δίκτυο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (BIRN) εκτιμά ότι πάνω από 300 μαχητές από το Κοσσυφοπέδιο ταξίδεψαν σε εμπόλεμες ζώνες σε Ιράκ και Συρία, ενώ 330 μαχητές προήλθαν από Βοσνία-Ερζεγοβίνη, 110 από Αλβανία, 100 από Βόρεια Μακεδονία, 50 Σερβία και 13 από Μαυροβούνιο.

Το Κοσσυφοπέδιο και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη είναι οι πρώτες στη λίστα των ευρωπαϊκών χωρών με την Αλβανία στην τέταρτη θέση. Οι αριθμοί είναι ανησυχητικοί, επειδή ιστορικά στα Βαλκάνια δεν είχαν εκδηλωθεί εξτρεμιστικές ισλαμικές τάσεις. Γιατί άραγε τα τζιχαντιστικά κινήματα αποδείχθηκαν τόσο δημοφιλή; Η επιρροή των ιδεών τους στα δυτικά Βαλκάνια κι όχι μόνο έφτασε στο αποκορύφωμά της με την ένοπλη σύγκρουση στη Συρία, όπου και συνδέθηκαν με την τουρκική πολεμική μηχανή.

Οι μουσουλμανικές κοινότητες των Βαλκανίων παραδοσιακά προσανατολίζονταν προς την Χαναφική σχολή του σουνιτικού Ισλάμ. Τα 50 χρόνια κομμουνιστικής κυριαρχίας στην περιοχή εξέθρεψαν μια αίσθηση κοσμικότητας, ή και αθεΐας στις μουσουλμανικές κοινότητες, δημιουργώντας μια ισλαμική παράδοση που διαφέρει σημαντικά από τους συντηρητικούς της Αραβικής Χερσονήσου.

Οι πιο συντηρητικές ερμηνείες του Ισλάμ (όπως η σχολή Χανμπαλί και το σαλαφιστικό κίνημα), καθώς και η μαχητική μορφή της θρησκείας (Τακφιρισμός) έφτασε για πρώτη φορά στα Βαλκάνια στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν περίπου 2.000 Άραβες μαχητές έφτασαν για να πολεμήσουν με τους Βόσνιους μουσουλμάνους στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας.

Οι Βαλκάνιοι τζιχαντιστές

Παρόλο που οι συμφωνίες του Ντέιτον (1995), οι οποίες έδωσαν τέλος στον πόλεμο, προέβλεπαν ότι οι ξένοι μαχητές έπρεπε να εγκαταλείψουν τη χώρα, περίπου 600 ισλαμιστές έλαβαν υπηκοότητα από τις βοσνιακές μουσουλμανικές αρχές. Τώρα βρίσκονται σκορπισμένοι σε απομονωμένες περιοχές σε όλη τη Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Ζουν κοινωνικά ανένταχτοι σε κοινότητες με τους δικούς τους θρησκευτικούς κώδικες, χωρίς να πληρώνουν φόρους. Με παρόμοιο τρόπο, οι ένοπλες συγκρούσεις και η αστάθεια στο Κοσσυφοπέδιο (1998-1999) και στην τότε πΓΔΜ (2001) προσέλκυσαν επίσης ξένους μαχητές από σαλαφιστικά κινήματα.

Στη Μέση Ανατολή, οι Βαλκάνιοι τζιχαντιστές αρχικά εντάχθηκαν στην Αλ Νούσρα και σε μεταγενέστερο στάδιο μετακόμισαν στις τάξεις του iSIS. Οι διαθέσιμες πληροφορίες δείχνουν ότι αυτά είναι άτομα κάτω των 35 ετών, με οικογενειακούς δεσμούς (ως αποτέλεσμα των ισχυρών δεσμών φατρίας σε αυτές τις κοινωνίες). Κάποιος θα μπορούσε να μιλήσει για ενσυνείδητους τζιχαντιστές σε σχέση με αυτούς από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ενώ αυτοί από την περιοχή της Αλβανίας είναι κυρίως μισθοφόροι, των οποίων το κίνητρο είναι οικονομικό.

Ένας σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στην εξάπλωση των σαλαφιστικών ιδεών στα Βαλκάνια είναι η άθλια οικονομική κατάσταση αυτών των χωρών ως συνέπεια των ένοπλων συγκρούσεων και της μετάβασης προς την ελεύθερη αγορά από τις “σοσιαλιστικού” τύπου οικονομίες. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από την παγκόσμια οικονομική κρίση. Το οικονομικό σοκ έχει επηρεάσει ιδιαίτερα τη νεολαία.

Οι μαμές του τζιχαντισμού

Η Παγκόσμια Τράπεζα ανέφερε ότι η νεανική ανεργία συνεχίζει να αυξάνεται. Το 2015 ανήλθε στο 57% στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, 49% στη Σερβία και 29% στην Αλβανία. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Μελετών Ασφαλείας της ΕΕ (EUISS) 55% των νέων στο Κοσσυφοπέδιο ήταν άνεργοι το 2016. Το πρόβλημα επιδεινώνεται από τη βαθιά ριζωμένη διαφθορά

Οι θεσμοί συχνά γίνονται βορά των κομμάτων ή μαστίζονται από διαφθορά. Οι σαλαφιστές στην αρχή υποστηρίζονταν από σαουδαραβικούς πόρους. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, όμως, εκμεταλλεύτηκαν αυτήν την κατάσταση για να διαδώσουν τις ιδέες τους στα Βαλκάνια, κυρίως μέσω τζαμιών, ισλαμικών ανθρωπιστικών κέντρων και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Η χρηματοδότηση, πλέον, προέρχεται από Τουρκία και Κατάρ.

Αναφορά από την εταιρεία ανάλυσης πολιτικών κινδύνων SEERECON με τίτλο “Από τα Βαλκάνια στο ISIS” εκτιμά ότι από τα 800 εκατ. δολάρια που διοχέτευσε η Σαουδική Αραβία στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη από το τέλος της σύγκρουσης, τα 100 είναι “μαύρα”, χαμένα σε ένα λαβύρινθο φιλανθρωπικών οργανώσεων. Πιθανότατα χρηματοδότησαν την εξάπλωση του ισλαμικού εξτρεμισμού.

Οι ιμάμηδες-διασπορείς

Εκμεταλλευόμενα τις οικονομικές δυσκολίες και την αποτυχία των κυβερνήσεων να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης, τα ριζοσπαστικά ισλαμικά κινήματα άρχισαν να παρέχουν δημόσιες υπηρεσίες, από βοήθεια στους φτωχούς μέχρι υποστήριξη σχολείων και νοσοκομείων. Φανατικοί ιμάμηδες σε ορισμένες πόλεις άνοιξαν κοιτώνες για φτωχούς μαθητές, εξαπλώνοντας σαλαφιστικές ιδέες. Στα μάτια ορισμένων φτωχών μουσουλμάνων στα Βαλκάνια τέτοιοι ιμάμηδες απέκτησαν μεγαλύτερη αξιοπιστία από το κράτος.

Ο αυξανόμενος αριθμός Βαλκάνιων ιμάμηδων που έλαβαν θρησκευτική εκπαίδευση στη Σαουδική Αραβία, την Αίγυπτο και το Κατάρ έχει επίσης συμβάλει στη μεγαλύτερη διάδοση σαλαφιστικών ιδεών. Όταν επιστρέφουν στις πατρίδες τους, αυτοί οι ιμάμηδες κάνουν χρήση τζαμιών και άλλων χώρων (συχνά δεν υπόκεινται στην επίσημη ισλαμική κοινότητα) για τη διάδοση εξτρεμιστικών ιδεών. Οι επίσημοι ηγέτες μουσουλμανικών κοινοτήτων, εξάλλου, έχουν συχνά απωλέσει τη νομιμότητά τους στα μάτια του κοινού τους.

Ο βαθμός κινδύνου τρομοκρατικών ενεργειών στα Βαλκάνια είναι σχετικά χαμηλός σε σύγκριση με δυτικές χώρες. Εξαίρεση είναι οι χώρες με τοπικές εντάσεις. Αλλά και σε αυτές, (η Τουρκία κατά πρώτο λόγο) οι τρομοκρατικές πράξεις δεν υποκινούνται από τζιχαντισμό, αλλά από εσωτερικές εθνοτικές-θρησκευτικές συγκρούσεις.

Επαναπατρισθέντες τζιχαντιστές

Οι κύριοι κίνδυνοι του ριζοσπαστικού Ισλάμ σχετίζονται με τους επαναπατρισμένους μαχητές του ISIS σε Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κοσσυφοπέδιο, Αλβανία, για την ολοκλήρωση των δικτύων τους και απόπειρες αποσταθεροποίησης γειτονικών χωρών (Βόρεια Μακεδονία, Κοσσυφοπέδιο, Σερβία), καθώς και από τις μετακινήσεις τους. H επανένταξη των τζιχαντιστών που επιστρέφουν από τη Μέση Ανατολή, καθώς και ο εντοπισμός εκείνων που παραμένουν ενεργοί και κρύβονται από τις αρχές, είναι προϋπόθεση για αποτροπή ισλαμικής τρομοκρατίας στα Βαλκάνια.

Το 2019, το γερμανικό Der Spiegel έγραψε για τεράστιο στρατόπεδο εκπαίδευσης Ιρανών τζιχαντιστών στην Αλβανία. Οι τζιχαντιστές που εκπαιδεύονται εκεί είναι μέλη της ένοπλης οργάνωσης “Μουτζαχεντίν του Λαού”, που ανήκει στην ιρανική αντιπολίτευση και στο παρελθόν είχε χαρακτηριστεί τρομοκρατική. Στην Αλβανία μετέβησαν μαζικά μετά από μεσολάβηση των Αμερικανών και της Τουρκίας.

Ο ισλαμικός εξτρεμισμός έχει εξαπλωθεί και στους μουσουλμάνους Ρομά τα τελευταία χρόνια. Ο Γιόβαν Νταμτζάνοβιτς, πρόεδρος του Παγκόσμιου Οργανισμού Ρομά, χαρακτήρισε το φαινόμενο τεράστια πρόκληση, επειδή οι περισσότεροι Ρομά δεν καταλαβαίνουν τον κίνδυνο. Η ριζοσπαστικοποίηση των Ρομά θα μπορούσε να τους χαρακτηρίσει τρομοκρατική απειλή, καθιστώντας ακόμα πιο δύσκολη την κοινωνική τους ενσωμάτωση.

Βαλκάνιοι μουσουλμάνοι και τζιχαντισμός

Οι χώρες των Βαλκανίων έχουν –εναρμονιζόμενες με το ψήφισμα 2014/2178 του ΟΗΕ– τροποποιήσει τους ποινικούς τους κώδικες για να καταστήσουν παράνομη τη συμμετοχή σε τζιχαντιστικές οργανώσεις. Σύμφωνα με στοιχεία του BIRN, περισσότεροι από 100 ύποπτοι έχουν διωχθεί έως τώρα. Το κύριο πρόβλημα είναι ότι οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων δεν δίνουν σημασία στην πρόληψη της τρομοκρατίας, ή στην επίβλεψη των εστιών ριζοσπαστικοποίησης. Η ανάμειξη ακραίων ισλαμιστών με ποινικούς, μάλιστα, δημιουργεί εστίες προσηλυτισμού, όπως έχει φανεί στη Δύση.

Οι Βαλκάνιοι μουσουλμάνοι κατά κανόνα αντιτίθενται στον τζιχαντισμό και στη βία κατά αμάχων, σύμφωνα με δημοσκόπηση του 2013. Η έρευνα του Pew Research Center έδειξε ότι το 20% των μουσουλμάνων στο Κοσσυφοπέδιο, το 15% στη Βοσνία και το 12% στην Αλβανία υποστηρίζουν τη Σαρία. Οι βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας και άλλες βίαιες πράξεις στο όνομα του Ισλάμ υποστηρίχθηκε από το 11% των Κοσοβάρων, το 6% των Αλβανών και το 3% των Βόσνιων.

Η Τουρκία δεν κρύβει την προσπάθεια εξάπλωσης της επιρροής της στα Δυτικά Βαλκάνια με διείσδυση οικονομικού και θρησκευτικού χαρακτήρα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργεί τζαμιά και θρησκευτικά σχολεία σε Αλβανία, Κοσσυφοπέδιο και Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Η DIYANET (τουρκική Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων) έχει φτάσει στο απόγειο των δραστηριοτήτων της υπό το καθεστώς Ερντογάν, αποκτώντας νέα αποστολή στο εξωτερικό.

Ο ρόλος της Τουρκίας στα Βαλκάνια

Άρχισε να χτίζει τζαμιά από τα Βαλκάνια μέχρι τη Βόρεια Αμερική και έγινε πιο ορατή με τα 61 παραρτήματα της σε 36 χώρες. Επιπλέον, χρηματοδοτεί ισλαμικά ιδρύματα στα Βαλκάνια, την Ευρώπη και την Αφρική. Παρέχει επίσης εκπαιδευτική και υλική υποστήριξη για ιμάμηδες σε ξένες χώρες. Επομένως, η DIYANET παίζει ηγετικό ρόλο υπερβαίνοντας τη δικαιοδοσία της και να δρα εκτός της αρμοδιότητας της. Το γεγονός ότι συλλέγει πληροφορίες για Τούρκους αντιφρονούντες σε ευρωπαϊκές χώρες, έχει δημιουργήσει εντάσεις, υποχρεώνοντας τις χώρες να λάβουν μέτρα εναντίον της.

Είναι κοινός τόπος πλέον ότι ο Ερντογάν υιοθετεί ολοένα και περισσότερο το ισλαμικό μοντέλο και ενισχύει τις σχέσεις με τους Αδερφούς Μουσουλμάνους, αλλά και τις τζιχαντιστικές οργανώσεις. Στην πραγματικότητα ο νεοοθωμανικός επεκτατισμός συνυφαίνεται ολοένα και περισσότερο με τον ακραίο ισλαμισμό. Ισλαμικά ιδρύματα ενσταλάζουν συντηρητικές σουνιτικές μαζί με φιλοτουρκικές ιδέες σε ανήλικους Βαλκάνιους.

Η πρακτική αυτή ενδέχεται μελλοντικά να δημιουργήσει σοβαρό πρόβλημα αλλοίωσης των εθνικών συνειδήσεων και των κοσμικών χαρακτηριστικών σε βαλκανικές χώρες με μουσουλμανικό πληθυσμό. Η Άγκυρα αποκτά μοχλό πίεσης και δεν θα διστάσει να τον χρησιμοποιήσει για να εκβιάσει βαλκανικές κυβερνήσεις. Ο εναγκαλισμός νέων με το φονταμενταλιστικό Ισλάμ οδηγεί συχνά σε τζιχαντισμό, όπως έχει φανεί στη δυτική Ευρώπη. Αν και τέτοια κινήματα δεν είναι τόσο διαδεδομένα στα Βαλκάνια, υπάρχουν ενεργοί πυρήνες. Αυτό σημαίνει ότι οι πιθανότητες να εμφανιστούν τζιχαντιστικά κινήματα στα Βαλκάνια δεν είναι αμελητέες και θα αυξάνονται όσο τα Δυτικά Βαλκάνια παραμένουν σε κατάσταση οικονομικής δυσπραγίας και κοινωνικής ρευστότητας.