Πολλαπλό χάσμα χωρίζει το βόρειο από το νότιο Αιγαίο

Οι τεράστιες ανισότητες ανάμεσα στις περιφέρειες του Αιγαίου αποτελούν γεγονός που πολλοί αγνοούν. Οι νησιωτικές περιφέρειες όχι μόνο υστερούν, ως σύνολο, από την ηπειρωτική χώρα, αλλά εμφανίζουν και υψηλές ανισότητες μεταξύ τους που δημιουργούν συνθήκες εγκατάλειψης για κάποια από τα νησιά. Είναι κάτι άραγε που μπορεί να αναστραφεί; Πώς αποτυπώνεται η οικονομία και ο τουρισμός στα δημογραφικά στοιχεία;

Στην επικείμενη απογραφή φαίνεται ότι θα υπάρξει μείωση του συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας κατά 400.000-500.000 σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία. Το δημογραφικό πρόβλημα όμως, δεν είναι κάτι το καινούργιο για το Βόρειο Αιγαίο (βλ. άρθρο Νίκου Γεωργούλη εφημ. Πολίτης Χίου: “Πληθυσμιακή εξαέρωση από την οικονομική στασιμότητα” 22-3-2018) Δημογραφικά στοιχεία από το 1971 μέχρι και την τελευταία απογραφή του 2011, δείχνουν με συντριπτικό τρόπο την αντίστροφη πορεία που έχουν ακολουθήσει οι Περιφέρειες του Αιγαίου.

Η αποτελούμενη από τις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα Περιφέρεια του Νότιου Αιγαίου είναι κατά λίγο μεγαλύτερη σε έκταση από αυτήν του Βορείου Αιγαίου. Το 1971, το Νότιο Αιγαίο είχε λιγότερους μόνιμους κατοίκους (207.127 Νότιο Αιγαίο, έναντι 210.454 Βόρειο Αιγαίο). Στην απογραφή όμως του 2011 είχε επιπλέον 115.000 κατοίκους από ότι το Βόρειο Αιγαίο (πληθυσμιακή αύξηση: Κυκλάδες +42%, Δωδεκάνησα +58%, ενώ στο Βόρειο Αιγαίο -5,5%).

Χάσμα χωρίζει το βόρειο από το νότιο Αιγαίο

Πώς όμως συντελέστηκε αυτό το θαύμα; Ρόδος, Κως και Πάρος διπλασίασαν τον πληθυσμό τους, ενώ Μύκονος και Σαντορίνη τον τριπλασίασαν! Τα νησιά αυτά είναι από τα πιο τουριστικά νησιά της Ελλάδας, με εκατομμύρια επισκέπτες κάθε χρόνο. Τα δε έσοδα από τον τουρισμό στο Νότιο Αιγαίο είναι κατά 30 φορές περισσότερα (5,175 δις ευρώ) από ό,τι στο Βόρειο Αιγαίο, που είναι μόλις 165 εκατομμύρια ευρώ (Στοιχεία ΙΝΣΕΤΕ 2019)! Συμπληρωματικά αναφέρεται ότι η Κρήτη αύξησε τον πληθυσμό της κατά 36% το αντίστοιχο χρονικό διάστημα, ενώ τα τουριστικά έσοδα έφτασαν τα 3,6 δις ευρώ (Άρθρο Γιάννη Ξένου Ρήξη: “Τουρισμός: άντεξε το 2021, αλλά φτάνει στα όριά του”).

Ενστάσεις πάντα θα υπάρχουν όσον αφορά το μοντέλο του (μαζικού) τουρισμού που ακολουθήθηκε, αλλά από την άλλη τα στοιχεία είναι συντριπτικά εις βάρος της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου που βρίσκεται σε κωματώδη κατάσταση. Επίσης τα δημοφιλή νησιά δίνουν οικονομική ώθηση και στα γειτονικά, συνήθως μικρότερα νησιά, επιφέροντας ισορροπία ανάπτυξης και δίνοντας κίνητρο στους κατοίκους να παραμείνουν σε αυτά, ενισχύοντας την εθνική κυριαρχία, σε περιόδους μάλιστα που αμφισβητείται έντονα.

Είναι εμφανές ότι το τεράστιο χάντικαπ ανάμεσα στις δύο Περιφέρειες προήλθε από την προσέλκυση επενδύσεων για την δημιουργία ξενοδοχείων-δωματίων (Νότιο Αιγαίο= 344.506 κλίνες έναντι 37.472 του Βορείου Αιγαίου). Δηλαδή ενώ οι κλίνες είναι κατά εννέα φορές περισσότερες, τα έσοδα είναι κατά (τουλάχιστον) 30 φορές μεγαλύτερα, που αποδεικνύει την ποιοτική διαφορά των καταλυμάτων και την αυξημένη διάρκεια της τουριστικής σαιζόν στο Νότιο Αιγαίο.

Παράγοντες: Υποδομές-Απόσταση

Εύκολα μπορεί να αποδειχθεί ότι δεν υπήρχε κάποιο στοχευμένο σχέδιο από τις εκάστοτε κυβερνήσεις για την ανάπτυξη των τουριστικών υποδομών, δεδομένου ότι, η όποια ενίσχυση των ιδιωτικών κεφαλαίων γίνονταν από τους αναπτυξιακούς νόμους και το ΕΣΠΑ με ενιαία κριτήρια προς τις δύο Περιφέρειες. Γιατί στα Δωδεκάνησα και στις Κυκλάδες; Γυρίζοντας στο παρελθόν, η ιταλοκρατία (1912-1943) στα Δωδεκάνησα άφησε σημαντικά έργα υποδομής.

Για την Ρόδο, τα σημαντικά έργα υποδομής (δρόμοι, παροχή ηλεκτρισμού, λιμάνι κ.α.) μεταμόρφωσαν σε σημαντικό βαθμό την πόλη της Ρόδου, η οποία διέθετε πλέον ένα νέο πολεοδομικό σχέδιο, κανονισμούς δόμησης και πολλά νέα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Ήδη από την δεκαετία του 1950 ήταν τουριστικός προορισμός και έγινε ο αγαπημένος προορισμός διάσημων προσωπικοτήτων (Ουίνστον Τσόρτσιλ, Μαρία Κάλλας, Κατίνα Παξινού, Γκρέγκορι Πεκ, κ.α.).

Για τις Κυκλάδες, η γειτνίαση με την Αθήνα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην τουριστική ανάπτυξη. Ο επαναπατρισμός ντόπιων που δούλευαν στην Αθήνα και Πειραιά στον τομέα των υπηρεσιών και των οικοδομών, οι Aθηναίοι επιχειρηματίες που είχαν πείρα από τα τουριστικά επαγγέλματα (άνοιξαν τα πρώτα τουριστικά γραφεία, ξενοδοχεία και μπαρ), το προβαλλόμενο lifestyle συγκεκριμένων προορισμών και η εύκολη πρόσβαση από την πρωτεύουσα, λειτούργησαν καταλυτικά.

Η χαμένη δεκαετία

Επιστροφή στο σήμερα, όπου η Ελλάδα υπερέβη τα 36 εκατομμύρια τουριστών (στοιχεία 2019 της Τράπεζας της Ελλάδος), πετυχαίνοντας τον διπλασιασμό τους, εντός μίας δεκαετίας. Στο διάστημα αυτό το Νότιο Αιγαίο προσέλκυσε επενδύσεις αυξάνοντας κατά 33,6 χιλιάδες τις ήδη υπάρχουσες κλίνες στα ξενοδοχεία (έναντι μόλις 1.000 στο Βόρειο Αιγαίο), λαμβάνοντας τεράστιες οικονομικές απολαβές, σε αντίθεση με το Βόρειο Αιγαίο που αντίκρισε όχι μόνο τις σχεδόν μηδενικές επενδύσεις, αλλά την αποεπένδυση και την απαξίωση της ιδιοκτησίας.

Το ασταθές περιβάλλον (οικονομική κρίση σε συνδυασμό με την μεταναστευτική), οι περιορισμοί δόμησης σε περιοχές που επιβλήθηκαν στο Βόρειο Αιγαίο (με αφορμή την προστασία των Κυκλάδων!), οι ελλιπείς υποδομές (στην Χίο 50 χρόνια αναμένουν την επέκταση του διαδρόμου προσγείωσης αεροσκαφών!), η απόσταση από την ενδοχώρα, σε συνδυασμό με το αυξημένο κόστος πρόσβασης και η τουριστική εξάρτηση από την Τουρκία (χώρα με ιδιαίτερη πολιτικοοικονομική αστάθεια που ταυτόχρονα υπονομεύει τα νησιά!), είναι οι βασικοί λόγοι.

Η κρατική ενίσχυση μέσω του κοινωνικού τουρισμού, είναι σαν την ασπιρίνη σε βαριά άρρωστο, διότι ουδείς πρόκειται να επενδύσει αναμένοντας ότι το κράτος θα του στέλνει επιδοτούμενους τουρίστες! Ακόμα και στην περίοδο της πανδημίας, το Βόρειο Αιγαίο σημείωσε την μεγαλύτερη πτώση εσόδων, ως ποσοστό, από οποιαδήποτε άλλη Περιφέρεια της Ελλάδας. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το σύνολο των τουριστικών κλινών σε ξενοδοχεία 5 Αστέρων στο Νότιο Αιγαίο είναι 36 φορές περισσότερα, από ό,τι στο Βόρειο Αιγαίο! (69.441 έναντι 1.909 στοιχεία ΙΝΣΕΤΕ 2020).

Τα σημερινά ξενοδοχεία 5 Αστέρων δεν έχουν την μορφή των πολυώροφων κτιρίων της δεκαετίας του ΄80, αλλά εντάσσονται πιο ήπια στο περιβάλλον. Για τα ενοικιαζόμενα δωμάτια υπάρχουν στοιχεία μόνο για την τριετία 2017-2019, όπου στο Νότιο Αιγαίο προστέθηκαν 16.261 νέες κλίνες, ενώ στο Βόρειο Αιγαίο υπήρξε συρρίκνωση κατά 1.330 κλίνες! Όλα αυτά χωρίς να υπολογίζονται οι νέες κατασκευές για μίσθωση τύπου Airbnb.

Τα διαφορετικά διακυβεύματα

Και βέβαια η “οικοδομή” (κατασκευή νέων κλινών) κινεί πλήθος άλλων επαγγελμάτων συνεισφέροντας στην τοπική οικονομία. Ποιες οι ενέργειες για εξισορρόπηση; Αν το Νότιο Αιγαίο έχει να διαχειριστεί τις επιπτώσεις από την πληθώρα των τουριστών (π.χ. διαχείριση υδάτινων πόρων και απορριμμάτων, αυξημένες απαιτήσεις ενέργειας, εξεύρεση κατάλληλου υπαλληλικού προσωπικού και στέγασης αυτού, κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων), την ίδια στιγμή το Βόρειο Αιγαίο δίνει αγώνα επιβίωσης από την πληθυσμιακή συρρίκνωση, την οικονομική καχεξία και την ανεργία.

Ζητούμενο για το Νότιο Αιγαίο είναι η σύνδεση του τουρισμού με τον πολιτισμό και την εγχώρια παραγωγή (αγροτική, κτηνοτροφική, υπηρεσιών και μεταποίησης), ώστε να διαχέεται το οικονομικό όφελος σε όσο το δυνατόν περισσότερους. Ζητούμενο για το Βόρειο Αιγαίο είναι η αναστροφή της πορείας προς τον γκρεμό και την ερημοποίηση. 50 χρόνια τώρα η πολιτεία βρίσκεται σε ρόλο απλού παρατηρητή. Αντί να λειτουργεί εξισορροπητικά, αφήνει να δημιουργούνται τέτοια ενδοπεριφερειακά χάσματα και μάλιστα σε νησιά εντός του Αιγαίου, με έντονο δημογραφικό πρόβλημα που ταυτόχρονα αμφισβητείται η κυριαρχία τους.

Η μέχρι τώρα απαθής στάση, έως τιμωρητική, όσον αφορά το μεταναστευτικό, πρέπει να σταματήσει. Αν και υποτιμημένο το Βόρειο Αιγαίο, αυτό από μόνο του δεν προκαλεί αναστροφή της πτωτικής τάσης. Η προσέλκυση επενδύσεων για ανάπτυξη, η δημιουργία πραγματικών θέσεων εργασίας, χρειάζεται ένα ασφαλές-σταθερό περιβάλλον, εύκολη και φθηνή πρόσβαση και στοχευμένες μετρήσιμες ενέργειες. Αντί να πριμοδοτούνται ξανά και ξανά οι κορεσμένες τουριστικά περιοχές, ας δοθεί λίγη προσοχή στα νησιά του Βορείου Αιγαίου. Απαραίτητα όμως, χρειάζεται αρχική ώθηση με κίνητρα, για την εξάλειψη των ανισοτήτων δεκαετιών. Η Ελλάδα θα βγει πολλαπλά ωφελημένη.