Ανορθολογισμός εναντίον παιδείας – Η σύγκρουση σε έναν κόσμο που αλλάζει

Σε ένα κόσμο που διαρκώς αλλάζει, η αίσθηση πως τα πάντα μένουν ίδια, αναδύεται ως εξαιρετικά επίκαιρη, καλώντας μας να ξανασκεφτούμε τα “αυτονόητα” ή καλύτερα τα “ακατανόητα” της ανθρώπινης κατάστασης. Η έξαρση της πανδημίας άλλωστε με σημαντικά τμήματα του πληθυσμού τα οποία συνεχίζουν να αρνούνται είτε την επικινδυνότητα του κορονοϊού, είτε την αξία του εμβολιασμού ως ασπίδας στη θανατηφόρα επέκταση της νόσου, αποτελεί ένα επίκαιρο σύμπτωμα του επιδραστικού ρόλου που διαδραματίζει στις μέρες μας ο ανορθολογισμός στις συμπεριφορές των κοινωνικών υποκειμένων.

Ωστόσο όμως, μην πάμε μακριά αφού γύρω μας συνεχίζουμε να ακούμε συνανθρώπους μας να πιστεύουν με πάθος στην “καφεμαντεία”, στη “χειρομαντεία”, στο “ψέκασμα από τα drones των πολυεθνικών”, “στους κινδύνους της (Δαρβινικής) θεωρίας της εξέλιξης”, “στην επάρατη 5G τεχνολογία”, “στις θεωρίες συνομωσίας για το τέλος…του σύμπαντος” και τόσα άλλα.

Αναμφίβολα, ο ανορθολογισμός, ο επιστημονικός αναλφαβητισμός, η ευκολία και η ελαφρότητα με την οποία αναπαράγονται συγκεκριμένες προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες είναι τόσο μεγάλη, που, σταδιακά και χωρίς την ύπαρξη ισχυρών “αντισταθμισμάτων” λογικής τεκμηρίωσης, μετατρέπονται σε μορφές κοινωνικής αποκρυστάλλωσης.

Με την πάροδο του χρόνου παγιώνονται και κανονικοποιούνται ενισχύοντας με τον τρόπο τους και κατά περίπτωση, ακόμα πιο σκιώδεις εκφράσεις τόσο της ατομικής όσο και της κοινωνικής συμπεριφοράς, όπως ο αρνητισμός, ο δογματισμός, η μισαλλοδοξία, ο αυταρχισμός, η επιθετικότητα, η βία, ο ρατσισμός κ.α.

Ανορθολογισμός και προβληματική ατομικότητα

Όσο και αν θέλουμε να πιστεύουμε πώς τα διανοητικά κελεύσματα του Διαφωτισμού, τα επιτεύγματα του ορθού Λόγου, η άνοδος της επιστήμης και η αποθέωση του “θετικού σταδίου” εξέλιξης της ανθρώπινης σκέψης, οδηγούν αυτονόητα και αυτόματα στην “απομάγευση” του προ-νεωτερικού μας παρελθόντος, μάλλον θα πρέπει να αναθεωρήσουμε. Κι αυτό γιατί οι κοινωνίες μας, εντός της δυναμικής τους αποδεικνύονται εξόχως αμφίσημες, αντιφατικές και σε πολλές περιπτώσεις ανυπεράσπιστες απέναντι σε προκαταλήψεις, φοβικά κατάλοιπα και διανοητικώς ακατέργαστες πρακτικές.

Στις μέρες μας, και ειδικότερα στη δική μας κοινωνία, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ξαναδούμε το “πώς” και το “γιατί” του ανορθολογισμού, αφού η ασάφεια, η ρευστότητα, η σχετικοποίηση, η σύγχυση, η απονομιμοποίηση του ορθού Λόγου, κερδίζουν διαρκώς έδαφος. Κι αυτό γίνεται αντιληπτό άλλοτε μέσω της παραπληροφόρησης και της διάχυσης συγκεχυμένων πληροφοριών κι άλλοτε μέσω μιας ασύνειδης λειτουργίας όπου η διαμόρφωση επιδερμικής γνώμης επικυριαρχεί στην ανάπτυξη ουσιαστικής και τεκμηριωμένης γνώσης.

Πώς όμως μπορεί να σπάσει ο φαύλος κύκλος της αμάθειας, της ημιμάθειας, όλων εκείνων των αντικοινωνικών και εγωιστικών συμπεριφορών; Πώς μπορούμε ως κοινωνία να μην εκτρέφουμε άλλο το πρότυπο μιας “προβληματικής ατομικότητας” που όσο αγνοεί τη γενική βούληση, το δημόσιο συμφέρον και το σεβασμό στα δικαιώματα των άλλων, άλλο τόσο βολεύεται στο ναρκισσισμό της άγνοιάς της;

Ουσία της παιδείας

Είναι προφανές πως ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσονται οι πρακτικές και οι εκφάνσεις του ανορθολογισμού σε μια κοινωνία συνδέονται με το επίπεδο και την ποιότητα της παιδείας που παρέχεται όχι μόνο μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος αλλά και μέσω άλλων νευραλγικών θεσμών όπως η οικογένεια, η θρησκεία, τα ΜΜΕ, οι διάφοροι συμβολικοί και ιδεολογικοί μηχανισμοί.

Η ουσία της παιδείας όμως ενυπάρχει, έστω και άρρητα, ακόμα και στα ίδια τα υλικά και τεχνολογικά επιτεύγματα των κοινωνιών, τα οποία με το δικό τους τρόπο παράγουν στάσεις, αντιλήψεις, στερεότυπα και νοοτροπίες με εξαιρετικά καταλυτικό τρόπο. Κατά προέκταση το ζήτημα της παιδείας αφορά κάθε έκφανση της καθημερινότητάς μας και συσχετίζεται με τους μηχανισμούς εξουσίας, το πολιτισμικό κεφάλαιο μιας κοινωνίας, την αισθητική, τους αντιληπτικούς και συμπεριφορικούς κώδικες που αναπτύσσονται σε κάθε πτυχή του κοινωνικού μας βίου.

Μέσα λοιπόν σε αυτό το ευρύ πλαίσιο θεσμών, πρακτικών και διαδικασιών, μέσω των οποίων η παιδεία αναδύεται και διαχέεται στο κοινωνικό φάσμα, είναι ιδιαίτερα κρίσιμο να προτάξουμε και να ενισχύσουμε ακόμα περισσότερο το μορφωτικό ρόλο του σχολείου και γενικότερα των εκπαιδευτικών θεσμών με στόχο την ανάπτυξη της κριτικής και διαλεκτικής σκέψης απέναντι στον εργαλειακό λόγο της διανοητικής ρηχότητας.

Για το λόγο αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό το μορφωτικό κεφάλαιο που το σχολείο παρέχει, να εστιάζει στα ορθολογικά επιτεύγματα του ανθρώπου, στη φιλοσοφία και στην προσφορά των επιστημών του, στην κατανόηση της καταγωγής, της εξέλιξης και της ανάπτυξής του. Κι αυτό μπορεί να επιτευχθεί όχι μέσω μιας μηχανιστικής και συντεχνιακής προσθαφαίρεσης μαθημάτων, σχολικών εγχειριδίων ή άλλων ημίμετρων που συντηρούν και αναπαράγουν τη μονοδιάστατη σκέψη αλλά με την αλλαγή φιλοσοφίας και “παιδαγωγικού παραδείγματος”.

Παιδεία, ισχυρή και αξιόπιστη δύναμη 

Παρόλο που για τους κρατούντες παραμένει αδιάφορο, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να διδάσκεται μεθοδικά και αποτελεσματικά μέσα στο σχολείο η αιτιακή κατανόηση και διαλεκτική ερμηνεία του κόσμου μας, η βιολογία του είδους μας, η ιστορικότητα των κοινωνιών μας, η πολιτική και κοινωνιολογική ερμηνεία των φαινομένων που μας περιβάλλουν καθώς και τόσα άλλα κρίσιμα στοιχεία που συγκροτούν το “είναι και το γίγνεσθαι” του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος.

Αν μας έχει διδάξει κάτι η ιστορία είναι πως οι μεγάλες τομές συνδέθηκαν με γενναία διανοητικά άλματα μέσω των οποίων οι κοινωνίες προχώρησαν και κατάφεραν να γυρίσουν σελίδα. Υπό την έννοια αυτή, το αίτημα μιας ισχυρής και ουσιώδους παιδείας, ως προ- απαιτούμενο ενός θεσμικού εγχειρήματος κοινωνικής ανάτασης, επιβάλλεται να συνδεθεί με την ανάπτυξη ενός διαφορετικού “παραδείγματος” που θα αφήσει πίσω του οριστικά το σχολείο του φορμαλισμού, της πλήξης και της διεκπεραίωσης προκαλώντας συνειδητές και έλλογες ρήξεις με τις κυρίαρχες εκπαιδευτικές πρακτικές που επιμένουν σταθερά στην αναπαραγωγή της μονοδιάστατης και πνευματικά αβαθούς σκέψης.

Κι αυτό είναι αναγκαίο να αναδειχθεί και να διεκδικηθεί πολιτικά, ιδεολογικά, επιστημονικά, παιδαγωγικά, συνδικαλιστικά αφού η παιδεία ως δυνατότητα και διαδικασία παραμένει η πιο ισχυρή και αξιόπιστη δύναμη τόσο για την αποδυνάμωση του ανορθολογισμού όσο και για την ηθική, πνευματική και πολιτισμική μας ανάταση στο ιστορικό συνεχές.