Αρκτική: Ένα πλανητικό θησαυροφυλάκιο φυσικών πόρων

Η έλξη που ασκεί η Αρκτική από αρχαιοτάτων χρόνων είναι σχεδόν μεταφυσική, κάτι που μαρτυρά και η ελληνική γλώσσα. Από τον κυβερνήτη των θεών Δία που ύψωσε στον βόρειο ουρανό την ερωμένη του “Καλλιστώ” (“η πιο όμορφη”) και τον υιό τους Αρκάδα, ως τους αστερισμούς της “Μικρής” και της “Μεγάλης Άρκτου” που οδήγησαν τις επόμενες γενιές θαλασσοπόρων, μέχρι τον Πυθέα τον Μασσαλιώτη, έμπορο και γεωγράφο που επιχείρησε την τολμηρή εξερεύνηση του παγωμένου κόσμου το 325 π.Χ., με θαυμαστά επιτεύγματα.

Σήμερα, το ξεκλείδωμα της Αρκτικής από τον συνδυασμό γεωφυσικών φαινομένων και ανθρώπινων τεχνουργημάτων αποκαλύπτει τον πλούτο της, έλκοντας τους πιο ισχυρούς μνηστήρες σε ένα μέγα-παίγνιο που θα αναδιατάξει την διεθνή οικονομία. Το 2008 ήταν έτος όπου η διεθνής οικονομία βίωσε το ιστορικό υψηλό των τιμών πετρελαίου (11 Ιουλίου 2008, 147.27 δολάρια ανά βαρέλι) και τροφίμων, απειλώντας την επισιτιστική ασφάλεια πολλών Λιγότερο Ανεπτυγμένων Χωρών (ΛΑΧ).

Το ίδιο έτος, η Εταιρεία Γεωλογικών Ερευνών των ΗΠΑ (USGS) ξεκίνησε μια έρευνα για την δυνατότητα αξιοποίησης των αποθεμάτων ορυκτών πόρων (κυρίως στρατηγικών μετάλλων και μη συμβατικών υδρογονανθράκων) της Αρκτικής, η οποία δημοσιεύθηκε τον επόμενο χρόνο (2009).

Οι φυσικοί πόροι της Αρκτικής

Σύμφωνα με το στοχαστικό μοντέλο της USGS, εκτιμήθηκε ότι με μια διαβάθμιση πιθανότητας (1-100%) η Αρκτική διαθέτει 90 δισ. βαρέλια πετρελαίου (bb) και 566 τρισ. κυβικά μέτρα (tcm) φυσικού αερίου. Συνολικά, αυτές οι ποσότητες αντιστοιχούν στο 13% των διεθνώς διαπιστωμένων κοιτασμάτων πετρελαίου και στο 30% των διεθνώς διαπιστωμένων αποθεμάτων φυσικού αερίου.

Δεδομένου ότι το 84% των εκτιμώμενων αποθεμάτων υδρογονανθράκων βρίσκονται σε υπεράκτια (offshore) κοιτάσματα, με το σύνολο των υφαλοκρηπίδων να αντιστοιχούν μόνον στο 6% της επιφάνειας του Αρκτικού Κύκλου, η νομική τεκμηρίωση “Ενισχυμένων ΑΟΖ” (Extended EEZ) μέχρι και 60 ναυτικά μίλια, πέραν των 200 ναυτικών μιλίων με βάση το άρθρο 76 της UNCLOS, έχει καταστεί προτεραιότητα για τους πέντε διεκδικητές του. Πέραν των υδρογονανθράκων, η Αρκτική είναι πλούσια σε πληθώρα ορυκτών πόρων που έχουν στρατηγική σημασία για την βιομηχανία υψηλής τεχνολογίας των πέντε χωρών.

Ενδεικτικά, στην ζώνη των ΗΠΑ διαπιστώνονται σημαντικά αποθέματα ψευδαργύρου και μολύβδου, στην καναδική αποθέματα αδάμαντος, χρυσού, σιδήρου και Ουρανίου, στην ρωσική νικελίου, κοβαλτίου, χαλκού, τιτανίου, παλλαδίου, αργύρου και λευκόχρυσου, ενώ η Γροιλανδία συνιστά μια φυσική αποθήκη σπάνιων γαιών πλησίον των ΗΠΑ. Παράλληλα, η αξία όλων των ορυκτών πόρων (μετάλλων και υδρογονανθράκων), δίχως να υπολογιστεί καν η αξία των βιολογικών (π.χ. αλιευμάτων) και μόνον στην ζώνη διεκδίκησης των ΗΠΑ φθάνει τα οκτώ τρισ. δολάρια, ενώ μόνον στην ρωσική ζώνη διεκδίκησης τα 22 τρισ. δολάρια.

Η σημασία της Γροιλανδίας

Η περιοχή-κλειδί που εξηγεί πληθώρα στρατηγικών κινήσεων είναι η Γροιλανδία, η οποία υπάγεται διοικητικά στην Δανία. Η οικονομία της Γροιλανδίας βασίζεται στην αλιεία με ΑΕΠ ύψους μόλις δύο δισεκατομμυρίων δολαρίων, όπου το 25% αυτού του ποσού επιχορηγείται ετησίως από τον δανέζικο προϋπολογισμό.

Το 2019 ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Donald Trump πρότεινε στην Δανία την αγορά της Γροιλανδίας. Αν κι αυτή η κίνηση διακωμωδήθηκε, στην ουσία ανέδειξε την τριπλή στρατηγική σημασία της, στρατιωτική, οικονομική και πολιτική. Αυτή ήταν η δεύτερη απόπειρα των ΗΠΑ μετά το 1946. Η Δανία αρνήθηκε και τότε την πρόταση, αλλά επέτρεψε την μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση στρατιωτικών βάσεων, που έκτοτε θεωρείται αναπόσπαστο μέρος της άμυνας των ΗΠΑ και κρίσιμος συνδετικός κρίκος με την Ευρώπη.

Περαιτέρω, η Γροιλανδία κατέχει πλούσια κοιτάσματα υδρογονανθράκων. Τα πετρελαϊκά της αποθέματα θα μπορούσαν να συντηρήσουν την οικονομία της Δανίας για 700 έτη και του φυσικού αερίου 81.000 έτη. Ο πιο σημαντικός πόρος -και κύριος λόγος που ο επιχειρήθηκε η είσοδος της Γροιλανδίας στην NAFTA- είναι τα αποθέματα σπάνιων γαιών. Σήμερα, έχουν χορηγηθεί περίπου 65 άδειες εξόρυξης σπάνιων γαιών κι άλλων μετάλλων σε κινεζικές και αυστραλιανές επιχειρήσεις. Έτσι, η Γροιλανδία λαμβάνει περίοπτη θέση στον κατάλογο των δυνητικών προμηθευτών κρίσιμων πόρων των ΗΠΑ.

Η Κίνα με την έντονη παρουσία της στην Γροιλανδία αποπειράται αφενός να παρακάμψει την Ρωσία, αφετέρου να ανακτήσει την θέση του σχεδόν αποκλειστικού διεθνούς προμηθευτή σπάνιων γαιών. Ενδεικτικά, η Κίνα κατασκευάζει στην Γροιλανδία τρία αεροδρόμια, ενώ παράλληλα επενδύει σε υποδομές τηλεπικοινωνιών, ελλιμενισμού, τουρισμού κι έρευνας. Ωστόσο, ενώ οι ΗΠΑ έχουν υποχωρήσει σε άλλα μέρη (π.χ. Αφγανιστάν, Αφρική) αφήνοντας στην Κίνα την πρωτοβουλία, σε καμία περίπτωση δεν θα επιτρέψουν μια στρατηγική παρουσία της στον Αρκτικό Κύκλο. Την ίδια άποψη μοιράζεται πλέον και η Δανία. Ανήσυχη από την επιρροή της Κίνας, την εμπόδισε το 2016 από το να αξιοποιήσει μια παλαιά ναυτική βάση των ΗΠΑ για εμπορικούς σκοπούς.

Ο πόλεμος των σπάνιων γαιών

Το 2018, η USGS δημοσίευσε έναν κατάλογο 35 στρατηγικών πόρων για τις ΗΠΑ, για τους οποίους διαπιστώθηκε υψηλή εξάρτηση από εισαγωγές από δυνητικά επικίνδυνους προμηθευτές. Ο κατάλογος περιλάμβανε στρατηγικά καύσιμα, όπως το ουράνιο, τις 17 σπάνιες γαίες κι άλλα ορυκτά. Για τα 14 από αυτά διαπιστώθηκε εξάρτηση εφοδιασμού κατά 100% από το εξωτερικό και ιδίως από την Κίνα.

Ο κατάλογος έθεσε ως οικονομική προτεραιότητα των ΗΠΑ την διασπορά του κινδύνου εφοδιαστικής ασφάλειας. Δεδομένου ότι η Κίνα διατηρούσε έναν υψηλό βαθμό “καθετοποίησης” της παραγωγής σπάνιων γαιών (38% των διεθνών αποθεμάτων και 85% της διεθνούς παραγωγής το 2018), η πολιτική αυτή άρχισε να υλοποιείται άμεσα με την αξιοποίηση εγχώριων κοιτασμάτων σπάνιων γαιών των ΗΠΑ, περιορίζοντας την Κίνα στο 58% της διεθνούς προμήθειας σπάνιων γαιών το 2020.

Παράλληλα, οι ΗΠΑ ξεκίνησαν ένα στοχευμένο πρόγραμμα εκτοπισμού της κεντρικής θέσης της Κίνας στον διεθνή εφοδιασμό σπάνιων γαιών, συνάπτοντας συνεργασίες αξιοποίησης κοιτασμάτων με στρατηγικούς εταίρους που διατηρούν υψηλά φυσικά αποθέματα, αλλά χαμηλή παραγωγή και χρήση, όπως το Βιετνάμ (19% των διεθνών αποθεμάτων), η Βραζιλία (18% των διεθνών αποθεμάτων) και η Ινδία (5% των διεθνών αποθεμάτων).

Αντίστοιχα, επιδιώκεται η αύξηση του μεριδίου αγοράς της Αυστραλίας (3.5% των διεθνών αποθεμάτων) ως μέλους της AUKUS και φυσικά της Γροιλανδίας (1.3% των διεθνών αποθεμάτων). Μάλιστα λόγω της αναβάθμισης της Γροιλανδίας, η ΕΕ επικαιροποίησε τον Δεκέμβριο του 2021 το κείμενο της Αρκτικής της Πολιτικής (2012), δηλώνοντας ότι προτίθεται να διεκδικήσει κι εκείνη μερίδιο στον πλούτο της Αρκτικής, υπολογίζοντας στην μόχλευση της θέσης της Δανίας ως μέλους της.

Μακροπρόθεσμα, οι ΗΠΑ επιδιώκουν τον οικονομικό και στρατιωτικό εγκλωβισμό της Κίνας στην ζώνη μεταξύ του Ισημερινού και του 60ου Παράλληλου, αποκλείοντάς την από την νευραλγική πρόσβαση στην Αρκτική, πολιτική που ανεπίσημα εξυπηρετεί ακόμη και την ίδια την Ρωσία.