“Καταστροφές και Θρίαμβοι”: Ένας αντίλογος – Περίοδος 1974-2004 Α’

Στα έξι προηγούμενα άρθρα παρουσίασα κριτικά το 1ο, 2ο, 3ο, 4ο και 5ο επεισόδιο (σε δύο μέρη) της σειράς “Καταστροφές και Θρίαμβοι”, που προβλήθηκε στον τηλεοπτικό σταθμό Σκάι, από 6-1-2022 έως 27-1-2022. Την επιμέλεια της σειράς είχε ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Στάθης Καλύβας, ο οποίος είναι και συγγραφέας του ομότιτλου βιβλίου (Παπαδόπουλος, 2015).

Τα πρώτα πέντε επεισόδια καλύπτουν την περίοδο 1821-1974. To 6ο επεισόδιο έχει τίτλο “Από τον Σοσιαλισμό στο Ευρώ” και καλύπτει δύο διακριτές και κατά την αφήγηση υποπεριόδου 1974-1989 και 1990-2004. Στο παρόν κείμενο θα σχολιάσω ορισμένα μόνο σημεία, που αφορούν κυρίως την υποπερίοδο 1974-1989.

Το 6ο επεισόδιο ξεκινά με το 1989 και το σκάνδαλο Κοσκωτά. Ο επιμελητής της σειράς ξεφεύγει από επιστημονικά πλαίσια και μια στοιχειώδη δεοντολογία στο θέμα αυτό. Η αρνητική του τοποθέτηση απέναντι στον Ανδρέα Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ εκείνης της περιόδου, όπως προκύπτει συνολικά από τις παρεμβάσεις του (καθ’ όλα σεβαστή ως τέτοια) τον οδηγεί όχι απλά σε μονομερείς κρίσεις, αλλά σε παραχάραξη της ιστορίας που δεν μπορεί να γίνει ανεκτή.

Στην πρώτη ενότητα του 6ου επεισοδίου, παρουσιάζεται η εμπλοκή του Ανδρέα Παπανδρέου, με τη μορφή της καθοδηγούμενης προσπάθειας χειραγώγησης του Τύπου και ελέγχου του τραπεζικού συστήματος, με εργαλείο τον “επιχειρηματία” Γιώργο Κοσκωτά. Ουσιαστικά πρόκειται για περιγραφή της επίσημης κατηγορίας για ηθική αυτουργία σε απιστία κατ’ εξακολούθηση σε βαθμό κακουργήματος, στη βάση της οποίας (καθώς και με άλλες δύο) ο Ανδρέας Παπανδρέου θα παραπεμφθεί από τη Βουλή στο Ειδικό Δικαστήριο.

Τι παραλείπει το επεισόδιο

Η εκπομπή παρουσιάζει την κατηγορία ως περίπου αποδεδειγμένη, καθώς δεν αναφέρει καθόλου ότι: Πρώτον, σχηματίστηκε συγκυβέρνηση μεταξύ ΝΔ και (ενιαίου) Συνασπισμού της Αριστεράς το καλοκαίρι του 1989 για την παραπομπή του Ανδρέα Παπανδρέου και άλλων συνεργατών του σε δίκη στο Ειδικό Δικαστήριο για την υπόθεση Κοσκωτά και με έμμεσο πλην σαφή στόχο τη διάλυση του ΠΑΣΟΚ. Το γνωστό στη συλλογική μνήμη και ως “βρώμικο ‘89”. Δεν αναφέρεται καθόλου στην εκπομπή.

Δεύτερον, η Δίκη στο Ειδικό Δικαστήριο πραγματοποιήθηκε από τον Μάρτιο 1991 έως τον Ιανουάριο 1992. Είχε σαν αποτέλεσμα την αθώωση του Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος μετά την έκδοση της απόφασης θα δηλώσει μεταξύ άλλων: «Στόχος τους ήταν η δική μου πολιτική και ηθική εξόντωση, η διάλυση του ΠΑΣΟΚ και ο κατακερματισμός της μεγάλης δημοκρατικής παράταξης. Απέτυχαν οικτρά. Με τη 10μηνη δημόσια διαδικασία η αλήθεια εκδικήθηκε τους σκευωρούς». Δεν αναφέρεται καθόλου στην εκπομπή ότι έγινε δίκη στο Ειδικό Δικαστήριο και για τη συγκεκριμένη κατηγορία και το αποτέλεσμα ήταν αθωωτικό για τον Ανδρέα Παπανδρέου.

Τρίτον, το ΠΑΣΟΚ υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου κερδίζει τις εκλογές του 1993. Αυτό αναφέρεται στην εκπομπή, χωρίς όμως να συνδέεται με την απαραίτητη προϋπόθεση που ήταν η δικαστική αθώωση του Ανδρέα Παπανδρέου, που είχε προηγηθεί, καθώς η πολιτική αντίθεση είχε λάβει τα χαρακτηριστικά ενός ποινικού διωγμού. Επιπλέον δεν αναφέρεται ότι μεταξύ των τριπλών εκλογών του 1989-1990 και των εκλογών του 1993, η ΝΔ θα διασπαστεί το 1993 (στη συγκυρία του Μακεδονικού) και ως αποτέλεσμα της εκλογικής ήττας θα αλλάξει ηγεσία, ενώ και ο Συνασπισμός θα διασπαστεί (ουσιαστικά θα υπάρξει διπλή διάσπαση του ΚΚΕ, το 1989 και το 1991), δεν θα εισέλθει στη Βουλή στις εκλογές του 1993 και θα αλλάξει ηγεσία.

Το ΚΚΕ θα σημειώσει από τα χαμηλότερα εκλογικά του ποσοστά από το 1974 μέχρι σήμερα, δεδομένης της γενικότερης συγκυρίας με την κατάρρευση των καθεστώτων του “Υπαρκτού Σοσιαλισμού” το 1989-1991. Το ΠΑΣΟΚ απεναντίας έμεινε, ενωμένο και δυνατό, συσπειρωμένο γύρω από τον πρόεδρόοτου στη συγκυρία 1989-1991 και επανήλθε νικηφόρο το 1993.

Η κίνηση της ιστορίας

Γεννάται εύλογα το ερώτημα, όχι βέβαια από την εκπομπή, πώς τα κατάφερε το ΠΑΣΟΚ σ’ εκείνη τη συγκυρία; Η σειρά θεωρεί κεντρικό σημείο στην εξέλιξη της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας την πορεία του ΠΑΣΟΚ. Αυτό είναι ακριβές. Το αναλυτικό εργαλείο όμως που χρησιμοποιεί αδυνατεί να ερμηνεύσει και να οδηγήσει σε λογικά συμπεράσματα. Ουσιαστικά αποδίδει την πολιτική ηγεμονία του ΠΑΣΟΚ στην επιτυχημένη και επινοημένη εκ του μηδενός κατασκευασμένη πολιτική ταυτότητα. Μια εκδοχή καθαρού κονστρουκτιβισμού ή απλής πολιτικής επικοινωνίας. Απουσιάζει η κίνηση της ιστορίας, οι δομές, ο αγώνας των ανθρώπων και το πολιτικό σχέδιο ως αποτέλεσμα της ερμηνείας της ιστορίας, της θεωρίας, του συσχετισμού δυνάμεων.

Το ΠΑΣΟΚ ουσιαστικά αποτέλεσε τη μορφοποιημένη σε πολιτικό κίνημα από τον Ανδρέα Παπανδρέου ιστορική πολιτική πρόσοδο των εθνικών, δημοκρατικών και κοινωνικών αγώνων των κυριαρχούμενων τάξεων (ο όρος “πολιτική-ιστορική πρόσοδος” είναι του Μιχάλη Χαραλαμπίδη στο 3ο/1994 και στο 4ο/1996 συνέδριο του ΠΑΣΟΚ), που διαμορφώνονται ως διαιρετικές τομές του βενιζελισμού/αντιβενιζελισμού, του ΕΑΜ, της δεξιάς/αντιδεξιάς την δεκαετία του ’60.

Έχει δηλαδή βαθιά ιστορική και κοινωνική γείωση, παρά το γεγονός ότι η ίδρυσή του συνιστά μια πολιτικο-οργανωτική και θεωρητική τομή, το ίδιο το ΠΑΣΟΚ αυτοκατονοείται στην κίνηση της συνέχειας-ασυνέχειας, σε μια δυναμική σχέση σχετικής αυτονομίας υλικού-συμβολικού/φαντασιακού, απέναντι σε ερμηνείες τόσο οικονομικού αναγωγισμού με την έννοια της νομοτελειακής υπαγωγής στο υλικό, όσο και επινόησης-κατασκευής εκ του μηδενός.

Χαρακτηριστικό της οπτικής της σειράς είναι ότι αναφέροντας τα κοινωνικά κινήματα της Μεταπολίτευσης, κάνει λόγο για το φεμινιστικό κίνημα και τις οργανώσεις της νεολαίας, με μια όμως πρόσληψη περισσότερο της δεκαετίας του ’90 και λιγότερο με όρους των δεκαετιών 70-80. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι δεν αναφέρεται η λέξη ιμπεριαλισμός και δηλώνεται μια αντίθεση μεταξύ των εννοιών πατρίδας και διεθνισμού. Δεν αναφέρεται το αγροτικό και κυρίως το εργατικό κίνημα που είναι όμως πολύ σημαντικό, για την περίοδο 1974-1993. Και αυτό ακριβώς οδηγεί στην αδυναμία κατανόησης της πορείας, αντοχής, της φυσιογνωμίας και ηγεμονίας του ΠΑΣΟΚ την ίδια περίοδο.

Η δυναμική του ΠΑΣΟΚ

Οι δυνάμεις της μισθωτής εργασίας, είτε εργατική τάξη, είτε νέα μικροαστικά στρώματα, αλλά και τα αγροτικά στρώματα, όχι μόνον ψηφίζουν το ΠΑΣΟΚ, αλλά οργανώνονται κομματικά, συνδικαλίζονται στους μαζικούς τους χώρους και συμμετέχουν ενεργά στην εσωκομματική του πάλη (για μια αναλυτική παρουσίαση των σχέσεων κοινωνικής εκπροσώπησης του ΠΑΣΟΚ, βλ. Γιάννης Μαυρής, “Οι κοινωνικές συντεταγμένες της κομματικής επιρροής. Διερεύνηση της ψήφου στο επίπεδο των βουλευτικών και συνδικαλιστικών εκλογών”, Διδακτορική Διατριβή, ΕΚΠΑ, 1993).

Το ΠΑΣΟΚ συνεπώς, χωρίς να είναι εργατίστικο, έχει εργατική ταυτότητα, όπως και εθνικο-λαϊκή ταυτόχρονα, σχετική διανοητική παραγωγή, οργανικούς διανοουμένους δηλαδή και στη συνέχεια και κυβερνητικό έργο στα εργατικά ζητήματα, που συνδιαμορφώνει την πολιτική φυσιογνωμία του κόμματος, εντασσόμενη οργανικά στο μπλοκ των μικρομεσαίων, σε ισότιμη σχεσιακή παρατακτική βάση (μη προνομιούχοι).

Γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο που εμφανίζεται σοσιαλιστικό κόμμα με αυτά τα χαρακτηριστικά, δηλαδή της οργάνωσης δυνάμεων της μισθωτής εργασίας, όταν ακριβώς βρίσκεται σε εξέλιξη στην Ελλάδα η διαδικασία βιομηχανικής συσσώρευσης κεφαλαίου και το επιτρέπουν οι συνθήκες. Και με αυτήν την έννοια, την πολύ κομβική όμως, το ΠΑΣΟΚ ως κόμμα, έχει πολιτικά, οργανωτικά και εκλογικά ακόμα χαρακτηριστικά ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, διαφόρων μάλιστα εκδοχών, η κατ’ εξοχήν πολιτική δύναμη της εργατικής τάξης σε βιομηχανικές κοινωνίες, χωρίς να έχει αντίστοιχα ιδεολογικά χαρακτηριστικά, δεδομένου ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ της περιόδου 1974-1985 κινούνται σε νεομαρξιστική κατεύθυνση, έχοντας μέτωπο με την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, σε φθίνουσα όμως τροχιά.

Το κοινωνικό συμβόλαιο της μεταπολίτευσης

Μετά τα μέσα της δεκαετίας του ‘80, το ΠΑΣΟΚ αρχίζει να αποκτά και ιδεολογικά σοσιαλδημοκρατικά χαρακτηριστικά, ενώ το 1989-1990 θα γίνει μέλος της Σοσιαλιστικής Διεθνούς. Το σοσιαλδημοκρατικό χαρακτήρα του ανδρεϊκού ΠΑΣΟΚ ρητά διαπιστώνει ο Ντόναλντ Σασούν, στην ανάλυσή του για το ΠΑΣΟΚ, στο εμβληματικό βιβλίο του “Εκατό χρόνια σοσιαλισμού” (Καστανιώτης, 2001, τ. Β΄ σ. 267), ασκώντας κριτική στα σχήματα περί “λαϊκισμού” με την αρνητική έννοια. Εκείνο που επισημαίνει, πολύ εύστοχα κατά τη γνώμη μου ο Σασούν, είναι η ιδιομορφία του (ανδρεϊκού) ΠΑΣΟΚ απέναντι στα άλλα σοσιαλιστικά-σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Ευρώπης, έκφραση της εθνικής και κοινωνικής ιδιομορφίας του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού. Η εκπομπή είναι μακριά από τέτοιες προσεγγίσεις.

Η μόνη αναφορά σε εργατικές-απεργιακές κινητοποιήσεις στο 6ο επεισόδιο είναι εκείνες του 1990 και οι οποίες χαρακτηρίζονται ως «σκηνές χάους και κοινωνικής σύγκρουσης που συνιστούσαν την προφανή παρακαταθήκη της κληρονομιάς Παπανδρέου». Ενώ επαναλαμβάνεται το σχήμα του “Τσοβόλα δωσ’ τα όλα”, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος ο Δημήτρης Τσοβόλας έχει κατ’ επανάληψη δώσει συγκεκριμένα οικονομικά στοιχεία που καθιστούν απολύτως ανακριβή τα υπονοούμενα του σχήματος, ήδη από την περίοδο της Δίκης στο Ειδικό Δικαστήριο, όπου για το ζήτημα αυτό υπάρχει μια χαρακτηριστική αντιπαράθεσή του με έναν διαχρονικό πολέμιο του Ανδρέα Παπανδρέου, τον δικαστή Σωκράτη Σωκρατείδη, Αντιπρόεδρο τότε του Αρείου Πάγου.

Εκτός από τη μη αναφορά στο εργατικό κίνημα και τις σχετικές κοινωνικές πολιτικές (βλ. Βασίλης Ασημακόπουλος, “Η ελληνική εργατική νομοθεσία: Από τη θεσμοποίηση της συλλογικής εργατικής ταυτότητας στον εργαζόμενο ως απομονωμένο άτομο”, περ. Θέσεις, τεύχος 156ο/2021), υπάρχουν άλλες δύο πολύ σημαντικές ελλείψεις, που καταγράφουν την κατεύθυνση της εκπομπής. Οι πολιτικές της Μελίνας Μερκούρη στο Υπουργείο Πολιτισμού, μια έμπρακτη εθνικο-λαϊκή θεώρηση στηριγμένη στη διαχρονία του Ελληνισμού και ταυτόχρονα μια σύγχρονη προσέγγιση, καθώς και η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης (ν. 1285/82). Στοιχεία όμως αμφότερα σημαντικά τη δεκαετία του ’80.

Από τον Καραμανλή στον Σαρτζετάκη

Μια άλλη αποσιώπηση είναι η ρήξη με τον Καραμανλή το 1985 και η επιλογή-εκλογή Σαρτζετάκη. Αυτό έχει σημασία σε σχέση με το σχήμα της εκπομπής για το πολιτικό κόμμα. Καταδεικνύει αφενός το “βάρος της βιωμένης ιστορίας” που συγκροτεί μια πολιτική-συλλογική ταυτότητα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αφετέρου ότι το ΠΑΣΟΚ ήταν ένα ζωντανό μαζικά οργανωμένο κόμμα, η κινητοποίηση της βάσης του οποίου μπορούσε να διαμορφώσει τις εξελίξεις. Η οργάνωση δεν είχε μόνον παρακολουθηματικό χαρακτήρα, ούτε λειτουργούσε μόνον ως πελατειακός μηχανισμός. Και αυτό δεν συνέβη μόνον το 1985, αλλά θα επαναληφθεί και σε άλλες περιπτώσεις.

Το ΠΑΣΟΚ, τελικά, αποτέλεσε έκφραση της διαδικασίας της κοινωνικής κινητικότητας στο πολιτικό επίπεδο. Θα προχωρήσει στην ένταξη της μισθωτής εργασίας στο κοινωνικό συμβόλαιο της Μεταπολίτευσης, εντός της γενικότερης κίνησης κοινωνικού εξισωτισμού και εκδημοκρατισμού, θεσμοποιώντας την παρουσία της, με όρους κοινωνικού συμφιλιωτισμού, στην κατεύθυνση μιας εθνικής ενότητας απέναντι στην τουρκική απειλή. Αυτή αποτέλεσε μια πάγια σταθερά και πολιτική προτεραιότητα των κυβερνήσεων του Ανδρέα Παπανδρέου και του ΠΑΣΟΚ, ρητά εκπεφρασμένη και διαρκώς επαναλαμβανόμενη, που δεν υπάρχει στο επεισόδιο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η διάσταση της εθνικής ανεξαρτησίας και η διασφάλιση της κυριαρχίας και εδαφικής ακεραιότητας της χώρας, ενώ είναι ο πρώτος λόγος που αναφέρει στις ομιλίες του ο Κωνσταντίνος Καραμανλής για την ένταξη στην ΕΟΚ – ακολουθεί η κατοχύρωση των δημοκρατικών θεσμών και έπεται η κοινωνική και οικονομική πρόοδος με αυτή τη σειρά- αυτό αποσιωπάται στην ανάλυση του επεισοδίου που αναφέρεται στην περίοδο 1974-1981, όταν γίνεται η περιγραφή της διαδικασίας ένταξης στην ΕΟΚ, καθώς και στις σχετικές συνεντεύξεις. Όπως δεν υπάρχει στο επεισόδιο αναφορά για την πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική, που ασκούσε τόσο ο Κωνσταντίνος Καραμανλής μετά το 1974, όσο και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι καθ’ όλη την εξιστόρηση της περιόδου 1974-2004, απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στην Τουρκία.