Πώς χάσαμε μία δωρεά 4.000.000 ευρώ

Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος είχε προσφέρει δωρεά ύψους 4 εκατ. ευρώ για συγκεκριμένες αρχαιολογικές εργασίες στο υπουργείο Πολιτισμού, αλλά αφού περίμενε επί μια ολόκληρη πενταετία, αγανάκτησε και προχθές ανακάλεσε την δωρεά του. Το υπουργείο Πολιτισμού διαμαρτύρεται ότι η δωρεά ανακλήθηκε όταν ήταν πλέον όλα σχεδόν έτοιμα να υλοποιηθούν και επικαλείται ότι «προτάσσει την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και την ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος της χώρας σύμφωνα με το εθνικό θεσμικό πλαίσιο και τις διεθνείς συμβάσεις», αλλά έμμεσα ρίχνει τα βάρη για τις καθυστερήσεις στην προηγούμενη κυβέρνηση.

Η κόντρα για την αδράνεια αφορούσε στη μεταφορά οστών από αρχαίο νεκροταφείο –εύρημα που ονομάσθηκε, «Δεσμώτες του Φαλήρου». Επρόκειτο για την ομαδική ταφή 78 εκτελεσθέντων ανδρών. Η ταφή ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια ανασκαφών τον Μάρτιο του 2016, δηλαδή πριν από έξι χρόνια. Χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια για να ολοκληρωθεί και να εγκριθεί μελέτη για τον τρόπο απόσπασης των ευρημάτων σε άλλο σημείο, ώστε το έδαφος όπου βρέθηκαν αρχικά να μονωθεί και αυτά να επανατοποθετηθούν με ασφάλεια στη θέση που είχαν βρεθεί.

Αυτή η διαδικασία δηλαδή αφ΄ ενός πήρε τέσσερα χρόνια για να εγκριθεί, αφ΄ετέρου “πήρε” άλλα δύο χρόνια για τις επιπλέον γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά την έγκριση, καθώς κρίθηκε ότι έπρεπε να γίνουν κάποιες αλλαγές στην μελέτη και να προτιμηθεί άλλη μέθοδος. Το πόσο ουσιαστικές ήταν αυτές οι αλλαγές που θέλησε να κάνει στη μελέτη το Υπουργείο, είναι άγνωστο σε εμάς, όμως από την αντίδραση του Ιδρύματος που ξέρει περισσότερα, τεκμαίρεται ότι ούτε η αρχική μελέτη άξιζε να χαθούν τέσσερα χρόνια, αλλά ούτε και οι αλλαγές επ΄αυτής απαιτούσαν σχεδόν άλλα δύο.

Τι αναφέρει το Ίδρυμα για τη δωρεά

Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) στην χθεσινή του ανακοίνωση ανέφερε τα εξής: «Ύστερα από πέντε χρόνια συνεχών καθυστερήσεων και αδράνειας από πλευράς των αρμόδιων φορέων αναγκαστήκαμε να προχωρήσουμε σε ανάκληση της δωρεάς με αντικείμενο τη χρηματοδότηση εκπόνησης μελέτης, κατασκευής και προμήθειας εξοπλισμού του «Εκθεσιακού Κτιρίου – Κέλυφος Πολυανδρίου».

»Η δωρεά εστίαζε στην ανάδειξη και προστασία των αρχαιολογικών ευρημάτων της περιοχής του Φαληρικού Όρμου, τα οποία ήρθαν στο φως από τις ανασκαφικές έρευνες κατά τη διάρκεια κατασκευής του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), και τα οποία περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, το διεθνούς βεληνεκούς εύρημα των Δεσμωτών του Φαλήρου.

»Η πρόθεση του Ιδρύματος να χρηματοδοτήσει το έργο είχε εκφραστεί ήδη από τον Φεβρουάριο του 2017 μέ επιστολή προς το Υπουργείο και η δωρεά, ύψους έως €4.050.000, μεταξύ άλλων, περιλάμβανε τη δημιουργία μουσειακής κτιριακής υποδομής, η οποία θα υλοποιείτο σε σχεδιασμό του διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα Renzo Piano και των συνεργατών του.

»Οι συζητήσεις του Ιδρύματος με το Υπουργείο χαρακτηρίσθηκαν εξ αρχής από διαρκείς και συστηματικές καθυστερήσεις, ενώ στο διάστημα αυτό, αναγνωρίζοντας το ειδικό βάρος που φέρει η πραγματοποίηση του έργου, το Ίδρυμα προχώρησε, ύστερα από αιτήματα του Υπουργείου, τόσο σε τροποποίηση της αρχικής σύμβασης δωρεάς, όσο και σε πολλαπλές παραχωρήσεις χρονικών παρατάσεων για την υλοποίησή του. Το τελευταίο διάστημα δε, και παρά την τακτική επικοινωνία του Ιδρύματος με το Υπουργείο, δεν λάβαμε καμία ουσιαστική ενημέρωση αναφορικά με τον τρόπο και το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης της δωρεάς. Οι παραπάνω λόγοι οδήγησαν στην απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου του ΙΣΝ για την επί του παρόντος άμεση ανάκληση της δωρεάς.

»Ως διεθνής κοινωφελής οργανισμός, παραμένουμε πάντοτε, στο μέτρο των δυνατοτήτων μας, δίπλα σε κάθε προσπάθεια που συνεισφέρει στην ανάδειξη της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της χώρας μας, όπως και σε κάθε προσπάθεια που έχει θετικό αντίκτυπο στην κοινωνία εν γένει. Στην περίπτωση ωρίμανσης της πορείας του έργου, θα είμαστε στη διάθεση του Υπουργείου να αξιολογήσουμε με καλή πρόθεση ένα εκ νέου αίτημα».

Τι αναφέρει το Υπουργείο Πολιτισμού

Σήμερα, το υπουργείο Πολιτισμού στην ανακοίνωσή του αναφέρεται στην τρέχουσα σύμβαση με το ίδρυμα και όχι στην παλαιότερη. Αναλυτικά, αναφέρει τα εξής: «Το ΙΣΝ αποφάσισε να ανακαλέσει την δωρεά επικαλούμενο καθυστερήσεις πενταετίας. Επισημαίνεται ότι η ενεργή σύμβαση μεταξύ ΙΣΝ και ΥΠΠΟΑ υπεγράφη στις 22 Ιουλίου του 2021. Το ΙΣΝ είχε ενημερωθεί ότι οι εργασίες της πιλοτικής εφαρμογής ολοκληρώθηκαν με επιτυχία στις 9 Φεβρουαρίου 2022. Είχε, επίσης, ενημερωθεί και για την κατάθεση από πλευράς της αναδόχου εταιρείας της σχετικής τεχνικής αναφοράς, η οποία περιλάμβανε και τα αποτελέσματα-συμπεράσματα του υλοποιηθέντος έργου.

»Σύμφωνα με αυτά, για λόγους κυρίως προστασίας του ευρήματος και του περιβάλλοντος χώρου του, αλλά και επίσπευσης των εργασιών, προτάθηκε από τις αρμόδιες Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ η αλλαγή της μεθοδολογίας μεταφοράς των ευρημάτων. Η νέα μέθοδος απόσπασης και μεταφοράς των ευρημάτων αποτυπώθηκε στην αναθεωρημένη μελέτη, η οποία έπρεπε να τύχει της γνωμοδότησης του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ), σύμφωνα με τις διατάξεις του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου.

»Το ΚΑΣ γνωμοδότησε θετικά για την υποβληθείσα μελέτη, την Τρίτη 17.5.2022, προκειμένου οι εργασίες της απόσπασης και μεταφοράς του ευρήματος να εκκινήσουν τον Ιούνιο, όπως εξ αρχής είχε προγραμματιστεί για λόγους αντιμετώπισης της υγρασίας του εδάφους. Το ΙΣΝ αποφάσισε την ανάκληση της δωρεάς επικαλούμενο καθυστερήσεις, μη επαρκή ενημέρωση για την εξέλιξη του έργου, και μη συμμόρφωση σε εσωτερικές διαδικασίες, την επομένη (18 Μαΐου 2022) της γνωμοδότησης του ΚΑΣ, και ενώ οι αρμόδιες Υπηρεσίες βρίσκονται ένα βήμα πριν από την έναρξη υλοποίησης αυτού του εξαιρετικά δύσκολου εγχειρήματος, έχοντας υπερνικήσει δυσχέρειες και προβλήματα του παρελθόντος.

»Η προστασία και η ανάδειξη του ευρήματος των Δεσμωτών του Φαλήρου, στον χώρο του Κέντρου Πολιτισμού ΙΣΝ, αποτελεί για το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και τις αρμόδιες Υπηρεσίες του υποχρέωση και προτεραιότητα, η οποία δεν πρόκειται να διακυβευτεί. Οι Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ εκτελούν έργα προστασίας και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων μείζονος σημασίας με συνέπεια και ποιότητα. Αυτό προφανώς πράττουν και στην περίπτωση των Δεσμωτών. Σε κάθε περίπτωση το έργο της προστασίας και ανάδειξης των Δεσμωτών θα προχωρήσει από το ΥΠΠΟΑ βάσει του υπάρχοντος προγραμματισμού του.

»Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, σήμερα, είναι υπέρ της σύμπραξης του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα. Είναι υπέρ της συνεργασίας με Κοινωφελή Ιδρύματα και Οργανισμούς. Είναι υπέρ της αναδοχής δωρεών και χορηγιών. Τιμά τους χορηγούς και τους συνεργαζόμενους φορείς του. Όμως, προτάσσει την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και την ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος της χώρας σύμφωνα με το εθνικό θεσμικό πλαίσιο και τις διεθνείς συμβάσεις».

Τι λένε οι Δεσμώτες

Τα αρχαιολογικά ευρήματα μιλούν βουβά. Στον ομαδικό τάφο είχαν ριχτεί νέοι και ακμαίοι άνδρες που για άγνωστους λόγους εκτελέσθηκαν γύρω στο 620 π.Χ., μια ταραχώδη για την Αθήνα περίοδο. Οι νέοι άνδρες ήταν άλλοι αλυσοδεμένοι μεταξύ τους και άλλοι δεμένοι πισθάγκωνα κατ΄άτομο. Μια ομάδα των εκτελεσθέντων έφερε τα μεταλλικά δεσμά της στους καρπούς των χεριών ενώ η άλλη φαίνεται ότι είχε δεθεί από τη στάση του σώματος, χωρίς να έχουν διασωθεί τα δεσμά.

Οι άνδρες δεν έφεραν κατάγματα στα οστά, εκτός από έναν που είχε αιχμή βέλους καρφωμένη στον ώμο. Εκτελέσθηκαν επί τόπου κατά πάσα πιθανότητα με σπαθιά ή πιθανότερο με μαχαίρια. Θεωρείται ότι κατά πάσα πιθανότητα  συνελήφθησαν και εκτελέσθηκαν σχετικά με γεγονότα που αφορούσαν στην στάση του Κύλωνα και στο Κυλώνειο άγος, δηλαδή την σφαγή των οπαδών του μέσα σε ιερό ναό και συγκεκριμένα, στης Αθηνάς. Ομως η εποχή εκείνη ήταν ιδιαίτερα ταραχώδης.

Ο Θησέας είχε χωρίσει τους πολίτες σε τρεις τάξεις, ουσιαστικά στους πλούσιους γαιοκτήμονες και εμπόρους ή  Ευπατρίδες όπως λέγονταν, στους αγρότες και κτηνοτρόφους (τους Γεωμόρους) και τους τεχνίτες (τους τότε λεγόμενους Δημιουργούς). Η Αθήνα κυβερνάτο ουσιαστικά από τους πλούσιους  ή Ευπατρίδες  ή “αριστοκράτες”, που είχαν στα χέρια τους και τη νομοθετική εξουσία. Ξεσπούσαν όμως ταραχές λόγω της ανομίας, της αυθαιρεσίας και της ανυπαρξίας γραπτής νομοθεσίας.

Μια από αυτές ήταν και η προσπάθεια ανατροπής του καθεστώτος από τον Κύλωνα το 632 π.Χ. Οι Ευπατρίδες εν συνεχεία ανέθεσαν στον Δράκοντα το 624 π.Χ. να συντάξει για πρώτη φορά γραπτούς νόμους. Αυτοί ήταν ιδιαίτερα σκληρή  και οι ταραχές συνεχίστηκαν, ώσπου το 594 προχώρησε σε μια δικαιότερη κοινωνική πολιτική ο Σόλων. Οσον αφορά τους νεκρους στο Φάληρο, είναι πολύ πιθανόν να ήταν οπαδοί του Κύλωνα, χωρίς και αυτό να είναι απολύτως βέβαιο, πλην θεωρείται “υπόθεση εργασίας”, δηλαδή το πιθανότερο σενάριο που απομένει να αποδειχθεί.

Ο Κύλων ανήκε στην τάξη των ευγενών και είχε διακριθεί ως ολυμπιονίκης. Παντρεύθηκε την κόρη του Θεαγένη, τότε τυράννου των Μεγαρέων και προσπάθησε με τη συνεργασία του πεθερού του να καταλάβει την εξουσία στην Αθήνα, όπου υπήρχε εν γένει δυσαρέσκεια ως προς την διαχείριση της εξουσίας. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη ο Κύλων είχε λάβει μάλιστα και χρησμό από τους Δελφούς να καταλάβει την Ακρόπολη των Αθηνών κατά την μεγάλη εορτή του Δία, πλην όμως είναι γνωστά τα παιχνίδια των χρησμών και οι Δελφοί υποστήριξαν ότι εννοούσαν να καταλάβει την Αθήνα με ήπια μέσα.

Οι ηγέτες γλίτωσαν, αλλά οι οπαδοί…

Ο Κύλων θεώρησε ότι μπορούσε να στηριχθεί στη δυσαρέσκεια των Αθηναίων, όμως η πλειοψηφία παρά την απαρέσκεια προς τους Ευπατρίδες,  δεν τον ήθελε επειδή διέβλεπε ότι η Αθήνα θα γινόταν υποχείριο του τυράννου των Μεγάρων. Όπως και να έχει, ο Κύλων μαζί με τον αδελφό του και τους οπαδούς του κατέλαβε την Ακρόπολη το 632 π.Χ. (κατ΄ άλλους το 628 π.Χ.). Ο τότε επώνυμος άρχων της Αθήνας Μεγακλής, που ανήκε στην ισχυρή οικογένεια των Αλκμεωνιδών, αντέδρασε άμεσα, πολιόρκησε την Ακρόπολη και ανάγκασε τον μεν Κύλωνα και τον αδελφό του να διαφύγουν στα Μέγαρα, τους δε οπαδούς του να καταφύγουν ικέτες στον βωμό της Πολιάδος Αθηνάς.

Εκείνοι θεωρώντας ότι είναι προστατευόμενοι των θεών αποφάσισαν να βγουν από τον ναό, κρατώντας μια ταινία που το ένα άκρο της ήταν δεμένο στον βωμό και ως εκ τούτου τους παρείχε ασυλία. Οι οπαδοί όμως του Μεγακλή δεν κράτησαν το λογο τους και τους φόνευσαν προ του ιερού των Ευμενίδων. Το έγκλημα αυτό των ικετών προκάλεσε τη φρίκη των Αθηναίων αλλά και άλλων πόλεων. Οι Αλκμεωνίδες θεωρήθηκαν «εναγείς», ενώ αντίθετα οι συμπάθειες στράφηκαν προς τον Κύλωνα.

Ακολούθησαν στάσεις και επαναστάσεις μέχρι το 597 π.Χ. που ανέλαβε ο Σόλωνας να συμβιβάσει λαό και ευγενείς. Παράλληλα αποφασίσθηκε οι νεκροί οπαδοί του Κύλωνα να εκταφούν και να θαφτούν έξω από την πόλη. Η πόλη επλήγη από μία άγνωστη ασθένεια και ο λαός τη θεώρησε θεία δίκη για το έγκλημα, οπότε ακολούθησαν και άλλοι καθαρμοί. Οι νεαροί άνδρες στο Φάληρο ήταν κατά πάσα πιθανότητα οπαδοί του Κύλωνα που είχαν ταφεί στην Αθήνα και που εν συνεχεία, για να καθαρθεί το Κυλώνειο Άγος, αποφασίσθηκε να ταφούν εκτός της πόλεως.