“Που ανήκουμε”, ένα δυσκολαπάντητο ερώτημα

«Αλλ΄ η βασιλεύουσα Ευρώπη όχι μόνον αδιαφορεί υπέρ ημών, αλλά συντρέχει το κατά δύναμιν δια να υποπέσωμεν εις τον Τουρκικόν ζυγόν και μ΄ όλον ότι εξεύρει ποία τύχη μας αναμένει, φαίνεται μάλιστα ότι την επιθυμεί» Ι. Καποδίστριας

Οι γεωπολιτισμικές συντεταγμένες ενός έθνους, οι γεωπολιτισμικές συντεταγμένες ιστορικών λαών δεν χαράζονται από αποφάσεις συγκυριακών πολιτικών ηγεσιών. Οι συγκυριακές συμμαχίες των λαών και των κρατών, στο διάβα της ιστορίας, δεν προϋποθέτουν ούτε συνεπάγονται άρνηση… κατάργηση αυτών των συντεταγμένων. Οι γεωπολιτισμικές συντεταγμένες των Εθνών διαμορφώνονται από “την σταθερά” της γεωγραφίας τους και τους ανταγωνισμούς, τις συμπορεύσεις, τους αγώνες αίματος και πνεύματος, στις διεθνείς τους σχέσεις. Αγώνες στην πορεία των αιώνων, που καθιστούν την γεωγραφία ιδιοπρόσωπη πολιτισμική πατρίδα.

Μια σύντομη αναφορά στην διαμόρφωση των Ελληνικών γεωπολιτισμικών συντεταταγμένων: Οι Περσικοί πόλεμοι (492-449 πΧ) και η Ρωμαιοκρατία (146 π.Χ-300 μΧ) οριοθετούν-σηματοδοτούν ιστορικά, ως Ηράκλειες στήλες, την σχέση μας με την ανατολή, και την Δύση. Οι πολιτικο-θρησκευτικές αντιπαραθέσεις ανάμεσα στην Ρώμη και το Βυζάντιο, από την εποχή της στέψης του Καρλομάγνου, ως Αυτοκράτορα το 800 μ.Χ. μέχρι την εποχή του σχίσματος των εκκλησιών του 1054, σφράγισαν όχι μόνο την σχέση του Ελληνισμού με την Λατινική και Παπική Δύση, αλλά και την ευρωπαϊκή πολιτική και πολιτισμική ιστορία στο σύνολό της…

Οι μαχητικές μετακινήσεις τουρκόφωνων πληθυσμών και η αποφασιστική μάχη του Μάτζικερτ, καθοριστική στη σχέση του Βυζαντίου με τους Σελτζούκους το 1071 και οι Σταυροφορίες, αποτελούν ένα δεύτερο πλέγμα ιστορικών αντιπαραθέσεων που διαμορφώνουν τα πολιτισμικά σύνορα του Ελληνικού και Ελληνορθόδοξου κόσμου με την Ανατολή και την Δύση.

Ιδιαίτερα η Δ σταυροφορία με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Παπικούς Σταυροφόρους, η ιστορική λεηλασία της Πόλης και ο διαμελισμός της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έχουν αποτελέσει αγεφύρωτο συνοριακό ρήγμα και πλήγμα στη συλλογική Ελληνορθόδοξη Μνήμη, στην σχέση της με την λατινοκαθολική δύση.

Πού ανήκουμε

Στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων η εικόνα ολοκληρώνεται αν επίσης ληφθεί υπ’ όψιν η φανατική, δογματική, δυτική υπεράσπιση της ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ως δόγμα της εξωτερικής πολιτικής, της Βρετανίας, της Γαλλίας της Αυστρίας, καθ’ όλη την διάρκεια της επανάστασης του 21 αλλά και στην συνέχεια. Επίσης, η δυτική αντιμετώπιση του Καποδίστρια, στην προσπάθειά του να εδραιώσει ένα βιώσιμο κράτος. H στήριξη, η ενθάρρυνση, η προστασία της ανταρσίας εναντίον του Καποδίστρια, όπως ο ίδιος την καταγγέλλει ενυπογράφως στην αλληλογραφία του, συνθέτουν ένα αντιπαραθετικό–συγκρουσιακό, ιστορικό συνεχές, με τραγικές συνέπειες για τον Ελληνισμό.

Στην συνέχεια, η Αγγλογαλλική μεταχείριση του Όθωνα, όταν προσπάθησε να αξιοποιήσει τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο της Κριμαίας (4/10/1853) και να επεκτείνει τα Ελληνικά όρια, ελευθερώνοντας την Θεσσαλία και την Ήπειρο, θεμελιώνουν την δυτική στάση ως αρνητική για ένα βιώσιμο νέο-ελληνικό κράτος. Η Αγγλογαλλική κατάληψη του Πειραιά, (12/5/1854) που επεκτάθηκε στην Αττική και παρέμεινε μέχρι και τις 3/2/1857, (κατάληψη που ακολούθησε τον Αγγλικό αποκλεισμό του 1850)…παραμένουν αψευδείς ιστορικοί μάρτυρες αυτής της φιλότουρκης και σε τελευταία ανάλυση ανθελληνικής στάσης των Αγγλογάλλων απέναντι στον αναγεννώμενο Ελληνισμό.

Την ίδια πολιτική υπηρετεί η επακολουθήσασα έξωση του Όθωνα (1862) και η κωμικοτραγική, ευτελιστική για την Ελλάδα, ως κράτος, αντικατάσταση του Όθωνα από τον Γλίξμπουργκ. Ευτελιστική γιατί οι Έλληνες, με Αγγλική καθοδήγηση, είχαν, με δημοψήφισμα το 1862 εκλέξει πανηγυρικά (95%) και ανακηρύξει «βασιλέα τους», τον Αλφρέδο, δευτερότοκο γιο της Βασίλισσας της Αγγλίας, Βικτωρίας και αντ’ αυτού η Βρετανία επέλεξε και επέβαλε τον Γλίξμπουρκ… ως εγγυητή Αγγλόφιλης εξωτερικής ελληνικής πολιτικής.

Η αδιάλειπτη αυτή συνέχεια των δυτικών δυνάμεων απέναντι στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στο θέμα των γεωγραφικών της ορίων, καταγράφονται με σαφήνεια στη στάση τους στο Επτανησιακό, στο Κρητικό ζήτημα και στο άλυτο μέχρι και σήμερα Κυπριακό. Η δυτική πολιτική στο Κυπριακό, από την άρνηση στο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, στην κατοχή της βόρειας Κύπρου και στην αντιμετώπιση της νέο-Οθωμανικής Τουρκίας, απαντούν επαρκώς, νομίζω, από γεοπολιτικής σκοπιάς, στο ερώτημα “πού ανήκομεν”.

Πού ανήκουμε, πολιτισμικά

Η γλώσσα και η μυθολογία των λαών ως μήτρες τρόπων νοείν και σκέπτεσθαι αποτυπώνουν γεωπολιτισμικές συντεταγμένες που ορίζουν ταυτοτικά χαρακτηριστικά των λαών και των πολιτισμών τους. Οι Έλληνες διαθέτουν ιδιαίτερη μοναδική γλώσσα και μυθολογία. Το Πάνθεον των ηρώων και των αγίων των λαών ως στοιχείο πολιτισμικής ταυτότητας και ιδιαιτερότητας.

«Οι λαοί, στις μορφές των ηρώων και των αγίων τους, απεικονίζουν και ατενίζουν την εξιδανικευμένη.. μορφή της ψυχής τους», κατά την μεγάλη μορφή των Ελληνικών γραμμάτων, Δημήτρη Γληνό (ιδεολογικό καθοδηγητή του ΕΑΜ και συνεργάτη του Ελευθερίου Βενιζέλου). Με άλλα λόγια στα πρόσωπα των ηρώων και των αγίων τους οι λαοί αποτυπώνουν αυτό που θέλουν να είναι, όπως επίσης αυτό που δεν θέλουν να είναι.

Αυτές οι μορφές, όπως τις βλέπει και τις θέλει ο λαϊκός λόγος, στην περίπτωση μας, από τα ακριτικά μέχρι τα κλέφτικα και τα δημοτικά, δεν εκφράζουν ιδεολογήματα στρατευμένων ομάδων διανοουμένων, ή ομάδων επαγγελματιών της εξουσίας και της πολιτικής. Εκφράζουν την πολιτισμική προσωπογραφία, τον πολιτισμικό αυτοπροσδιορισμό του λαού μας, είναι στοιχεία της ταυτότητάς του.

Όταν αυτές οι μορφές αποτυπώνονται στην λαϊκή ζωγραφική, όπως τις αποτύπωσε ένας Θεόφιλος αλλά και στην ζωγραφική, την αγιογραφία, την λογοτεχνία, όπως τις αποτύπωσε ένας Κόντογλου. Όταν αποτυπώνονται και στην λόγια ποίησή μας από τον Κάλβο και τον Σολωμό και τον Καβάφη, τον Ρίτσο και τον Εγγονόπουλο, ανατροφοδοτούν τον πολιτισμικό αυτοπροσδιορισμό και την πολιτισμική μας ιδιοπροσωπία, συγκροτούν τη συλλογική μνήμη, γίνονται συνεκτικός δεσμός πολιτισμικής ετερότητας.

Η θέση του Φαλμεράγιερ

Στο Πάνθεο των ηρώων και των Αγίων του Ελληνισμού, κίνητρα δεν είναι ούτε η εξουσιαστική δύναμη, ούτε ο πλούτος, ούτε η γνώση ως εργαλείο για την κατάκτηση εξουσίας και πλούτου. Από την εποχή του Μύθου (από τον Θησέα στον Ηρακλή) ο Ήρωας στην Ελλάδα δεν καταξιώνεται από την δύναμη αυτή καθ’ αυτή, αλλά από την χρησιμοποίηση της δύναμης, από τον τρόπο και τον σκοπό αξιοποίησής της. Η δύναμη καταξιώνεται από την κοινωνική της χρησιμότητα. Οι αγαπημένοι άγιοι των Ελλήνων είναι πολεμιστές- απελευθερωτές άγιοι. Ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Δημήτριος που στην συνείδηση των Ελλήνων είναι συμμαχητές και συνοδοιπόροι με τους Διγενήδες.

Από τους ξένους μελετητές, της σχέσης μας με την δύση, αξίζει να παραθέσουμε την θέση του Ιάκωβου Φαλμεράγιερ, (1790-1851), του ιστορικού που αμφισβήτησε την Ελληνικότητα των Ελλήνων. Αναφερόμενος στο χάσμα ανάμεσα στην Λατινοκαθολική Δύση και την Ελληνορθόδοξη Ανατολή στο έργο του “η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας”, ο Φαλμεράγιερ παρατηρεί. «Οι αγριότητες και η απιστία των Λατίνων Χριστιανών, όταν αυτοί κατέκτησαν την Βυζαντινή αυτοκρατορία και η με χλευασμό και κτηνώδη αγριότητα καταδίωξη της Ελληνικής εκκλησίας είχε εμφυσήσει στους χριστιανικούς πληθυσμούς εκείνων των χωρών την απέχθεια εναντίον της πνευματικής διοίκησης του δυτικού κόσμου.

»Μια απέχθεια που κανένας χρόνος και καμιά περίσταση δεν μπόρεσαν ποτέ να την εξαλείψουν από την καρδιά των Ελληνικών λαών. Ο ζυγός των Μωαμεθανών Τούρκων τους φαίνονταν λιγότερο καταπιεστικός, λιγότερο ατιμωτικός και λιγότερο επικίνδυνος για την επίγεια και αιώνια ψυχική σωτηρία τους απ΄ ότι ο ζυγός της αρχομανίας, της φιλαργυρίας και των ανόσιων θεσμών της Εκκλησίας της Ρώμης».

Πού ανήκουμε, κατά τον Καποδίστρια

Οι αναφορές του Ιωάννη Καποδίστρια για την σχέση μας με την Δύση: «Τούτων λοιπόν ούτως εχόντων τι θα γίνωμε; Από τους Φράγκους βέβαια μήτε ελπίζομε, μήτε συμφέρει να ελπίζωμε βοήθειαν. Τώρα παρά κάθε άλλην φοράν αληθεύει η παροιμία “Αλλοί στον απανδέχοντα της γειτονιάς τον δείπνον“».

«Όσον το κατ΄ εμέ όχι μόνον δεν φοβούμαι την εγκατάλειψιν της Ευρώπης, αλλά και την επιθυμώ. Έν μόνον φοβούμαι μήπως αι φιλότουρκαι Δυνάμεις δώσουν πραγματικάς χείρας βοηθείας εις τους ολοθρευτάς μας, αλλά και τότε η γνώμη μου δεν αλλάζει. Είναι συμφερώτερον, είναι ενδοξώτερον να αποθάνωμε, με τα άρματα εις τας χείρας, παρά να υποπέσωμεν και αύθις υπό το γιαταγάνι των Τούρκων, ζωή μυριάκις φοβερωτέρα από τον θάνατον. Ελπίζω όμως ότι η Ιερά Συμμαχία δεν θέλει καταντήσει εις τοιαύτην αισχρότητα, ώστε να συνδράμη τους Τούρκους δια να μας εξολοθρεύσουν, και αι ελπίδες μου θα αυξήσουν περισσότερον, εάν κάμετε τα πρέποντα, περί των οποίων θα ομιλήσω κατωτέρω»…..

Στην ίση πολιτισμική απόσταση της Ελλάδος, από την ανατολή και την δύση, ο Ιωάννης Καποδίστριας οραματίζεται να στηρίξει και τον γεωπολιτισμικό της ρόλο. «Κειμένη μεταξύ Ασίας και Ευρώπης ευκόλως θα κατανοεί η Ελλάς το νόημα της μυστικοπαθούς ζωής της Ανατολής, ενώ αφ’ ετέρου θα εισδέχεται το εκλεπτυσμένον πνεύμα των Ευρωπαίων, δημιουργούσα κατ’ αυτόν τον τρόπον μίαν δι’ ολόκληρον την ανθρωπότητα σωτήριον ισορροπίαν…».

Οι γεωπολιτισμικές συντεταγμένες του Ελληνισμού

Στην γλωσσική ιδιαιτερότητα και ταυτότητα, την θρησκευτική ιδιαιτερότητα, στην ιδιαίτερη εκκλησιαστή οργάνωση ως θεσμό οργανωτικό και δικαιοδοτικό, όχι μονοδιάστατα θρησκευτικό και λατρευτικό τύπο των Ελλήνων, την αδιάκοπη συνέχεια αυτών των στοιχείων στον ίδιο γεωγραφικό χώρο και στην αμετάκλητη απόφασή τους για εθνική ανεξαρτησία, υποστήριξε ο Καποδίστριας το δικαίωμα του Ελληνισμού στην Εθνική του παλιγγενεσία.

Η ως άνω, σε αδρές γραμμές παρουσίαση των γεωοπολιτισμών συντεταγμένων του Ελληνισμού, αποκαλύπτουν τις διαχρονικές αποστάσεις μας, την ετερότητα μας, από την δύση και την ανατολή. Μπορεί να λειτούργησε ο ελληνικός πολιτισμός ως η κοιτίδα του δυτικού πολιτισμού αλλά αυτό δεν σημαίνει ούτε ότι ο ελληνικός πολιτισμός είναι δυτικός, ούτε ότι ως λαός ανήκουμε στην Δύση.

Μετά την παραδοχή και την διαπίστωση της σαφούς διαχρονικής ετερότητας του Ελληνισμού, σε σχέση με την δύση και την ανατολή, επιβάλλεται η αποσαφήνιση των συνθετικών στοιχείων που συνθέτουν την πολιτισμική του ιδιαιτερότητα. Στοιχεία όπως η ιεράρχηση αξιών και αναγκών στην καθημερινή ζωή, όπως αυτή καταγράφεται στον “λαϊκό”, αλλά και τον “λόγιο λόγο”…

Η στάση απέναντι στον θάνατο, τον έρωτα και την φιλία, η στάση απέναντι στην αυθαίρετη δύναμη, την υποταγή, την ελευθερία, η πρόσληψη για την δικαιοσύνη, η πρόσληψη για “το δέον” στην σχέση του ανθρώπου με την φύση, την τέχνη, τον συνάνθρωπο, η πρόσληψη για τον Θεό, τον άνθρωπο και την σχέση τους.

Η κυρίαρχη πρόσληψη για το δέον, το δυνατόν και επιθυμητόν της ανάπτυξης του ανθρώπου σε προσωπικό αλλά και συλλογικό επίπεδο, σε επίπεδο κοινωνίας. Νομίζω ότι μετά την προσέγγιση και της δεύτερης αυτής ενότητας θα μπορούμε με σαφήνεια να τοποθετηθούμε στο ερώτημα που ανήκουμε.