Εθελοντές και μισθοφόροι στον πόλεμο της Ουκρανίας

Εν μέσω τυμπανοκρουσιών, η Ουκρανία δημιούργησε μια λεγεώνα με ξένους εθελοντές για την αντιμετώπιση της ρωσικής εισβολής. Ο Ζελένσκι είχε απευθύνει σχετική έκκληση στις 27 Φεβρουαρίου: «Όποιος θέλει να συμμετάσχει στην υπεράσπιση της Ουκρανίας, της Ευρώπης και του κόσμου, μπορεί να έρθει και να πολεμήσει δίπλα-δίπλα με τους Ουκρανούς, ενάντια στους Ρώσους εγκληματίες πολέμου». Λίγες μέρες αργότερα η Ουκρανία δημιούργησε έναν ιστότοπο για πληροφορίες προς ξένους εθελοντές.

Στις αρχές Μαρτίου, ο Ζελένσκι ισχυριζόταν ότι 16.000 άτομα είχαν εγγραφεί σε αυτή τη λεγεώνα των ξένων. Δεδομένου ότι ο ουκρανικός στρατός είχε μόνο 145.000 ένστολους στην αρχή της σύγκρουσης, αυτό θα ήταν ένα ικανό αρχικό συμπλήρωμα. Οι ξένοι εθελοντές παρείχαν επίσης μια επικοινωνιακή απόδειξη της παγκόσμιας υποστήριξης στην ουκρανική υπόθεση. Επίσης, και με τη Ρωσία τάχθηκαν ξένοι μαχητές. Ο Πούτιν ανακοίνωσε ότι 16.000 εθελοντές από τη Μέση Ανατολή είναι έτοιμοι να στηρίξουν τη Ρωσία. Οι Ρώσοι έχουν εντάξει ξένους μαχητές από την Τσετσενία, τη Συρία και τη Λιβύη και μισθοφόρους της Wagner.

Λαμβάνοντας υπόψη τη θανατική ποινή που επιβλήθηκε σε δύο εθελοντές (Βρετανό και Μαροκινό) από δικαστήριο των αυτονομιστών στην Ανατολική Ουκρανία, όπως και την πρόσφατη σύλληψη δύο Αμερικανών στο Ντόνετσκ, αξίζει να εξεταστεί τί εξυπηρετούν οι εθελοντές και μισθοφόροι, αλλά και το νομικό καθεστώς των ξένων που συμμετέχουν στον πόλεμο, καθώς κι ορισμένες από τις πολιτικές συνέπειες.

Εθελοντές μαχητές

Ο Αμερικανός συνταγματάρχης πεζοναυτών Άντριου Μίλμπερν, κάνοντας ρεπορτάζ για τον ιστότοπο Task and Purpose, περιέγραψε την κατάσταση με τους εθελοντές στην Ουκρανία σαν φιάσκο. Μετέδωσε μια εικόνα απειρίας, πολεμικού τουρισμού και ιδεαλισμού, ενός συνονθυλεύματος φαντασιόπληκτων, οι οποίοι άλλα περίμεναν και άλλα βρήκαν. Ουσιαστικά, ολόκληρη η πρώτη φουρνιά εθελοντών στάλθηκε σπίτια τους, χωρίς καν επίσημη ειδοποίηση. Απογοητευμένο το Κίεβο ανακοίνωσε ότι θα περιόριζε τη συμμετοχή σε όσους είχαν προηγούμενη στρατιωτική ή ιατρική εκπαίδευση.

Γιατί, όμως, απέτυχε η προσπάθεια; Πόσοι, ποιοι και από πού ήταν οι εθελοντές και τί προβλέπεται από εδώ και εμπρός; Στο παρελθόν, είχαμε παραδείγματα μαζικής προσέλευσης ξένων εθελοντών κυρίως στον Ισπανικό Εμφύλιο, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στην στρατολόγηση από το ISIS. Σε αυτές τις περιπτώσεις, αν και διαφέρουν τα μοντέλα δημιουργίας μονάδων, η πειθαρχία ήταν από αυστηρά έως ακραία. Αυτό σίγουρα δεν συνέβη στην Ουκρανία. Ταυτόχρονα υπήρχε η πολυτέλεια της εκπαίδευσης, που σε κάποιες περιπτώσεις ήταν εντατική. Πράγμα που επίσης δεν γινόταν στην Ουκρανία.

Το Κίεβο φαίνεται να παρέχει εκπαίδευση σε βάσεις στα δυτικά, αποπέμποντας τους ακατάλληλους εθελοντές. Το ζήτημα, όμως, είναι εάν θα επισημοποιήσει και εντάξει τους ξένους εθελοντές στις ουκρανικές Ένοπλες Δυνάμεις, μεταξύ των άλλων και για τη νομική τους κατοχύρωση.  Είναι πιθανόν οι “πολεμικοί τουρίστες” να λειτουργούν ανεξάρτητα, να κάνουν μερικές αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τον “ηρωισμό” τους και ύστερα απογοητευμένοι να γυρίζουν στις πατρίδες τους, χωρίς να έχουν προσθέσει τίποτα άλλο παρά διασυρμό στη στρατιωτική προσπάθεια της Ουκρανίας.

Έλλειψη οργάνωσης

Η συγκρότηση μονάδων βάσει εθνικότητας βοηθά στη συνοχή και την επικοινωνία, αλλά οι Ουκρανοί πρέπει να επιβλέπουν στενά, μέσω αξιωματικών συνδέσμων. Στον Ισπανικό Εμφύλιο αποκαλούνταν επίτροποι-κομισάριοι, τίτλος που εγείρει άσχημες μνήμες, αλλά η λειτουργία επίβλεψης του ηθικού, της πειθαρχίας και της αξιοπιστίας των μονάδων είναι απολύτως απαραίτητη. Πρέπει επίσης να υπάρχει επίσημο σύστημα για αξιολόγηση των δεξιοτήτων, ηθικές αμοιβές και επιβολή τιμωρίας. Και είναι ηθικά και νομικά επιβεβλημένο να γίνει αυτό, όπως γίνεται για τους ένστολους πολίτες της εμπόλεμης χώρας.

Απαιτείται έλεγχος, εκπαίδευση, πειθαρχία και οργάνωση για να δημιουργηθεί μια στρατιωτικά χρήσιμη δύναμη από αυτό το συνονθύλευμα των εθελοντών. Αυτό μέχρι τώρα δεν υπάρχει. Και το Κίεβο δεν εμπιστεύεται τους ξένους. Λιθουανός εθελοντής ο οποίος στην τρίτη του προσπάθεια πέρασε τα σύνορα και εντάχθηκε σε μονάδα εθελοντών, αφού έμεινε δυο μήνες, γύρισε σπίτι του, περιέγραψε αποστολές σε δευτερεύοντες ρόλους, πίσω από τα πρόσω, αλλά με τα σύγχρονα βεληνεκή πυροβολικού εντός των πυρών των Ρώσων. Μια φορά η ομάδα του σαν φρουρά λόχου μεταφορών έπεσε σε ρωσική ενέδρα από την οποία απεμπλάκησαν γρήγορα, χωρίς απώλειες, δηλαδή ετράπησαν σε άτακτη φυγή.

Είναι σίγουρο, ότι κάποιοι εθελοντές είναι σε διατεταγμένη υπηρεσία, ιδίως κάποιοι “απόστρατοι” Βρετανοί αξιωματικοί και υπαξιωματικοί. Αυτή είναι μια ιδιαίτερη κατηγορία και δεν εμπίπτουν στη συνομοταξία των απλών εθελοντών. Αν όμως, οι εθελοντές χρειάζονται εποπτεία, οι “απόστρατοι” χρειάζονται πολλαπλάσια. Η συμμετοχή των εθελοντών στις επιχειρήσεις εγείρει νομικές προκλήσεις, αλλά στην περίπτωση των “αποστράτων” υπάρχουν και γεωστρατηγικοί κίνδυνοι.

Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (ΔΑΔ) στοχεύει στην προστασία των αμάχων και στη ρύθμιση της συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια ένοπλων συγκρούσεων. Σύμφωνα με αυτό οι συγκρούσεις ταξινομούνται και η ταξινόμηση μιας σύγκρουσης καθορίζει ποιοι κανόνες ισχύουν. Ο πόλεμος στην Ουκρανία ταξινομείται ως διεθνής ένοπλη σύγκρουση μεταξύ κρατών και διέπεται από τις τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης, στις οποίες Ουκρανία και Ρωσία είναι συμβαλλόμενα μέρη.

Παράδοξα και αντιφάσεις

Σε μια ένοπλη σύγκρουση δεν απαγορεύονται όλες οι πράξεις βίας, ενώ, σύμφωνα με τους νόμους περί τρομοκρατίας, απαγορεύονται όλες οι πράξεις βίας. Η αρχή της διάκρισης σύμφωνα με το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο καθορίζει ότι οι μαχητές μπορούν να στοχοποιηθούν, ενώ οι πολίτες και οι πολιτικοί στόχοι προστατεύονται. Οι ένοπλες δυνάμεις των δύο μερών δεν μπορούν να διωχθούν νομικά για τη συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες, υπό την προϋπόθεση ότι η χρήση βίας είναι σύμφωνη με το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Αντίθετα, οι πολίτες μπορούν να διωχθούν ποινικά για άμεση συμμετοχή σε εχθροπραξίες.

Αυτό που αποκτά σημασία στην περίπτωση της Ουκρανίας είναι ότι πολλές συμβάσεις για την τρομοκρατία αποκλείουν την εφαρμογή της σύμβασης για εμπολέμους. Η εφαρμογή της ρήτρας αποκλεισμού στην εσωτερική νομοθεσία διαφέρει πολύ από κράτος σε κράτος. Σε ακραίες περιπτώσεις κουρελιάζεται το δίκαιο του πολέμου που απορρέει από τις συνθήκες της Γενεύης, Με μια ευρεία ανάγνωση ακόμη και τα στρατιωτικά γυμνάσια μπορεί να υποπέσουν, στην αντίληψη ή στην μέθοδο, κάποιου σαν “τρομοκρατικές πράξεις”!

Αιχμάλωτοι πολέμου

Σε διεθνείς συρράξεις ως μαχητές ορίζονται ευρέως εκείνοι που ανήκουν στις Ένοπλες Δυνάμεις των εμπολέμων. Οι μαχητές συμμετέχουν στις εχθροπραξίες και απολαμβάνουν το καθεστώς Αιχμαλώτου Πολέμου εάν συλληφθούν. Σε μια μη-διεθνή σύγκρουση, ωστόσο, τα μέλη των μη κρατικών ένοπλων ομάδων δεν δικαιούνται το καθεστώς αιχμαλώτου. Η συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες δεν απαγορεύεται από το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, αλλά τα εθνικά δίκαια μπορεί να ποινικοποιήσουν τέτοια συμπεριφορά στο πλαίσιο πολιτικών εγκλημάτων, όπως συμμετοχή σε εξέγερση ή επανάσταση.

Η Συνθήκη της Γενεύης ΙΙΙ ρυθμίζει τα δικαιώματα των αιχμαλώτων πολέμου και ορίζει, σύμφωνα με το άρθρο 4, ότι το καθεστώς αιχμαλώτου χορηγείται σε μέλη ένοπλων δυνάμεων, πολιτοφυλακών, εθελοντικών σωμάτων, καθώς και αμάχων που εμπλέκονται σε μαζική στρατολόγηση. Η Αποστολή Παρακολούθησης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ στην Ουκρανία ανέφερε ότι και οι δύο πλευρές έχουν κακοποιήσει αιχμαλώτους πολέμου μέσω ανάκρισης και εκφοβισμού και μπορεί αυτό να συνιστά έγκλημα πολέμου. Αλλά μάλλον και κάμποσοι έχουν εκτελεστεί με συνοπτικές διαδικασίες, ή και άτυπα με εγκληματικό σκοπό.

Ξένοι εθελοντές και ξένοι μαχητές

Μετά την “ανεξαρτησία” του Ντόνετσκ και του Λουχάνσκ το 2014, μεγάλος αριθμός ξένων μαχητών ταξίδεψε στην Ουκρανία για να ενταχθεί σε ένοπλες ομάδες αλλά και σε κρατικές δυνάμεις. Ενώ πολλοί εθελοντές κατατάχθηκαν στις ένοπλες δυνάμεις στην Ουκρανία, άλλοι σχημάτισαν εθελοντικά τάγματα. Μέχρι το 2015, η Ουκρανία ενσωμάτωσε τις περισσότερες εθελοντικές ταξιαρχίες στον ουκρανικό στρατό.

Ψήφισε νόμο σχετικά με αλλοδαπούς και απάτριδες που υπηρετούν στις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις, επιτρέποντας σε αυτούς που διαμένουν νόμιμα στην Ουκρανία να ενταχθούν οικειοθελώς στις ένοπλες δυνάμεις. Οι αλλοδαποί που έχουν πλέον ενσωματωθεί στις  ένοπλες δυνάμεις δικαιούνται καθεστώτος αιχμαλώτου. Οι ξένοι που υποστηρίζουν τους αυτονομιστές στην ανατολική Ουκρανία χαρακτηρίζονται ξένοι μαχητές, ενώ οι ξένοι που εντάσσονται στις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις θεωρούνται απλά μαχητές.

Οι εθελοντές που εντάσσονται σε ξένο στρατό μπορεί να διωχθούν, εάν θεωρηθεί αδίκημα στη χώρα καταγωγής τους. Για παράδειγμα, στη Βρετανία δεν επιτρέπεται η συμμετοχή σε ξένο στρατό. Αλλά βλέπουμε πολλούς Βρετανούς στην Ουκρανία. Στον Καναδά, που βρίσκεται η δεύτερη μεγαλύτερη ουκρανική διασπορά, δεν επιτρέπεται η ένταξη σε στρατό που βρίσκεται σε πόλεμο με φιλικό έθνος, πράγμα που σημαίνει ότι οι Καναδοί μπορεί να μην ενταχθούν στον ρωσικό, αλλά μπορούν να ενταχθούν στον ουκρανικό Στρατό. Ακόμη κι αν επιτρέπεται να ενταχθούν σε ξένο στρατό, όσοι εντάσσονται στις ένοπλες δυνάμεις Ουκρανίας ή Ρωσίας θα μπορούσαν να διωχθούν για τρομοκρατικά αδικήματα, εάν δεν εφαρμόζεται ρήτρα αποκλεισμού στη χώρα τους.

Ξένοι μαχητές είχαν ενταχθεί στους Μουτζαχεντίν στο Αφγανιστάν μετά τη ρωσική εισβολή. Ξένοι είχαν επίσης συμμετάσχει στους πολέμους σε Βοσνία, Τσετσενία και –σε μικρότερο αριθμό– στη Σομαλία. Σημείο καμπής ήταν όταν 40.000 από 110 χώρες ταξίδεψαν για να ενταχθούν στο ISIS από το 2014 και μετά. Έτσι το 2014 το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ενέκρινε το ψήφισμα 2178 που επιβάλλει δεσμευτικές υποχρεώσεις στα κράτη να ανακόψουν τη ροή ξένων “τρομοκρατών” μαχητών. Ανησυχητική είναι πάντως η έλλειψη σαφούς ορισμού του όρου “ξένος τρομοκράτης μαχητής”. Το ίδιο το ψήφισμα θολώνει τη διάκριση μεταξύ τρομοκρατίας και συμμετοχής σε ένοπλη σύγκρουση.

Πολλά κράτη ορίζουν μη κρατικές ένοπλες ομάδες ως τρομοκρατικές ομάδες και τις διώκουν σύμφωνα με αυστηρή νομοθεσία για την τρομοκρατία, η οποία συχνά δεν διαθέτει εξαιρέσεις. Η απουσία σαφούς διεθνούς ορισμού της τρομοκρατίας επιτρέπει σε αυταρχικά καθεστώτα να χαρακτηρίζουν την αντιπολίτευση, ή μειονοτικές ομάδες και βέβαια εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα σαν τρομοκράτες.

Μισθοφόροι

Η χρήση μισθοφόρων δεν απαγορεύεται νομικά, αλλά ο μισθοφόρος δεν δικαιούται το καθεστώς του αιχμαλώτου. Οι μισθοφόροι θεωρούνται άμαχοι και μπορούν να στοχοποιηθούν μόνο όταν συμμετέχουν στις εχθροπραξίες. Νομικά είναι δύσκολο να αποδειχθεί ότι κάποιος είναι μισθοφόρος. Στην πράξη, όμως, ελάχιστη προστασία υπάρχει για μισθοφόρο που συλλαμβάνεται αιχμάλωτος, με συχνή κατάληξη έναν μαρτυρικό θάνατο.

Μισθοφόροι και ξένοι μαχητές παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες. Συχνά έχουν ξένη υπηκοότητα και μπορούν να παρατείνουν ή να περιπλέξουν τη σύγκρουση. Επιπλέον και οι δύο κατηγορίες μπορεί να εμπλέκονται σε τρομοκρατικές δραστηριότητες, οργανωμένα εγκλήματα και σε σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο, ενώ οι ξένοι εθελοντές συμμετέχουν στις συγκρούσεις για ιδεολογικούς λόγους, οι μισθοφόροι συμμετέχουν για οικονομικό όφελος. Όμως, τα κίνητρα για τη συμμετοχή σε μια σύγκρουση μπορεί να είναι συνδυασμός παραγόντων, γεγονός που καθιστά δύσκολο τον διαχωρισμό.

Η χρήση μισθοφόρων του Ομίλου Wagner θέτει αυτούς τους όρους σε δοκιμασία. Η παρουσία της Wagner στην Ανατολική Ουκρανία χρονολογείται από το 2014. Τον Μάρτιο 2021, ειδικοί εισηγητές του ΟΗΕ κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η Wagner συστηματικά παραβίασε ανθρώπινα δικαιώματα. Σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο, το κράτος είναι υπεύθυνο για παραβιάσεις από μια ομάδα που ενεργεί για λογαριασμό του. Το Κρεμλίνο, πάντως, αρνείται κάθε γνώση.

Κατά την επίσκεψή της στην Ουκρανία το 2016, Ομάδα Εργασίας του ΟΗΕ για τους μισθοφόρους αναγνώρισε ότι παρόλο που η παρουσία μισθοφόρων στην ανατολική Ουκρανία ήταν πολύ πιθανή, ήταν δύσκολο να διακριθούν οι μισθοφόροι από τους ξένους μαχητές. Η ποινικοποίηση των μισθοφορικών δραστηριοτήτων είναι μεγάλη πρόκληση. Η Διεθνής Σύμβαση κατά της πρόσληψης, χρήσης, χρηματοδότησης και εκπαίδευσης μισθοφόρων, που επικυρώθηκε μόνο από 37 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας, απαιτεί από τα συμβαλλόμενα κράτη να ποινικοποιούν την ιδιότητα του μισθοφόρου.

Πολιτικές και νομικές επιπτώσεις

Ουκρανία και Ρωσία έχουν ποινικοποιήσει τη στρατολόγηση και ύπαρξη μισθοφόρων με ιδιοτελή κριτήρια. Παρόλα αυτά, ελάχιστες διώξεις έχουν γίνει. Στα τέλη Μαΐου, δύο Λευκορώσοι μισθοφόροι που φέρεται να εργάζονταν για την Wagner, κατηγορήθηκαν για δολοφονίες αμάχων και εγκλήματα πολέμου. Ήταν η πρώτη περίπτωση δίωξης μισθοφόρων. Στα μέσα Απριλίου 2022, δύο Βρετανοί, ο Άιντεν Άσλιν και ο Σον Πίνερ και ένας Μαροκινός που υπηρετούσαν στην 36η Ουκρανική Ταξιαρχία Πεζοναυτών, παραδόθηκαν μαζί με τη μονάδα τους στους Ρώσους στη Μαριούπολη. Σε φωτογραφίες, ο Άσλιν φαινόταν εμφανώς χτυπημένος, κατά παράβαση του άρθρου 13 της Συνθήκης της Γενεύης (III).

Η Ρωσία, ως κατέχουσα δύναμη, έχει υποχρεώσεις έναντι των αιχμαλώτων και ευθύνη για τη μεταφοράς τους σε άλλο κράτος που είναι συμβαλλόμενο μέρος στις Συμβάσεις της Γενεύης. Ωστόσο, αυτοί οι προαναφερθέντες τρεις μεταφέρθηκαν στο Ντόνετσκ, το οποίο αναγνωρίζεται μόνο από τη Ρωσία ως ανεξάρτητο κράτος. Το Ανώτατο Δικαστήριο της “Δημοκρατίας του Ντόνετσκ” τους καταδίκασε σε θάνατο για συμμετοχή στις εχθροπραξίες με την ιδιότητα του μισθοφόρου. Η καταδίκη έχει θεωρηθεί ως επίδειξη ισχύος και προειδοποίηση. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ενέκρινε προσωρινά μέτρα και κάλεσε τη Ρωσία να διασφαλίσει ότι δεν θα εκτελεστεί η θανατική ποινή και να σεβαστεί το δικαίωμα στη ζωή, το δικαίωμα στην απαλλαγή από βασανιστήρια και τις κατάλληλες συνθήκες κράτησης.

Είναι ξεκάθαρο ότι η ένταξη σε ξένο στρατό είναι επικίνδυνη κι αν συλληφθούν εθελοντές ή μισθοφόροι μπορεί να υποστούν κακομεταχείριση ή και να μην τους δοθεί η ιδιότητα του αιχμαλώτου. Κάποιοι αλλοδαποί εθελοντές ή μισθοφόροι ενδέχεται, κατά την επιστροφή τους, να διωχθούν είτε για συμμετοχή σε ξένο στρατό είτε για αδικήματα που σχετίζονται με τρομοκρατία. Υπάρχουν ευρύτερες ανησυχίες, πάντως, σχετικά με την ένταξη αλλοδαπών στον πόλεμο στην Ουκρανία. Όχι μόνο για προσέλκυση ακροδεξιών εξτρεμιστών, αλλά και για ροπή προς εγκλήματα πολέμου ή κοινού ποινικού δικαίου.

Το ρωσικό υπουργείο Άμυνας έχει δηλώσει ότι όσοι ξένοι πολεμούν με την Ουκρανία θεωρούνται μισθοφόροι, και στους ξένους εθελοντές δεν θα δίνεται το καθεστώς αιχμαλώτου. Οι δύο Βρετανοί κρατούμενοι χρησιμοποιήθηκαν σε πόκερ διπλωματίας ομήρων, με τη ρωσική κρατική τηλεόραση να μεταδίδει βίντεο των Βρετανών, οι οποίοι ζητούσαν ανταλλαγή με τον αιχμάλωτο Ουκρανό πολιτικό Βίκτωρ Μεντβεντσούκ.

Όταν ουκρανικές πολιτοφυλακές, όπως το τάγμα Αϊντάρ, εμπλέκονται σε εκτεταμένες καταχρήσεις (απαγωγές, παράνομες κρατήσεις, βασανιστήρια, ληστείες και εκτελέσεις που συνιστούν εγκλήματα πολέμου), πώς μπορεί το Κίεβο να χαλιναγωγήσει ξένους εθελοντές και μισθοφόρους; Αρχικά ήταν επικοινωνιακά ωφέλιμο να δημιουργηθεί μια “Λεγεώνα των Ξένων” στην Ουκρανία, αλλά το αφήγημα έχει ξεφτίσει και ενέχει πολύ μεγαλύτερο κόστος απ’ ό,τι όφελος.