Γκορμπατσώφ: Ο άνθρωπος που κατέβασε τα ρολά…

Ο θάνατος του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, του τελευταίου Γενικού Γραμματέα του ΚΚΣΕ (Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης) και της ΕΣΣΔ, κλείνει και σε συμβολικό επίπεδο την τελευταία περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, της οποίας η εκκωφαντική κατάρρευση κληρονόμησε στον πλανήτη μια σειρά από ανεπίλυτες αντιθέσεις, που έχουν ήδη προκαλέσει μια σειρά πολέμων και εκατόμβες νεκρών. Η τελευταία τέτοια σύγκρουση είναι αυτή που παρακολουθούμε μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, που έχει λάβει διεθνείς διαστάσεις.

Ο Γκορμπατσώφ εκλέχτηκε από το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ στη θέση του Γενικού Γραμματέα του Κόμματος, άρα και της ΕΣΣΔ, μετά το θάνατο του Κ. Τσερνιένκο. Επιχείρησε να μεταρρυθμίσει ένα αποστεωμένο σύστημα, πού ήδη είχε χάσει στο οικονομικό πεδίο τη μάχη στον ανταγωνισμό με τη Δύση. Δεν ήταν ένα εύκολο εγχείρημα και αυτό αποδείχθηκε από το νομοτελειακό τέλος.

Η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 1991. Η διακήρυξη του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ επιβεβαίωνε την ήδη δημιουργημένη κατάσταση εφόσον από τον Αύγουστο του 1991 -μετά το αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα των σκληροπυρηνικών- όλες οι Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες που συγκροτούσαν την ΕΣΣΔ είχαν κηρύξει της ανεξαρτησία τους. Λίγο πριν την επίσημη διάλυση, οι ένδεκα (11) από αυτές είχαν υπογράψει στην Άλμα Άτα, τότε πρωτεύουσα του Καζαχστάν, τη δημιουργία της ΚΑΚ (Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών).

Όλα αυτά ήταν αποτέλεσμα τόσο των εσωτερικών εξελίξεων στην ΕΣΣΔ, όσο και όσα συνέβησαν στον υπόλοιπο κομμουνιστικό κόσμο. Οι εξεγέρσεις του 1989 στην Πολωνία στην Ουγγαρία, την Ανατολική Γερμανία που επέφερε την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, τη Βουλγαρία, τη Τσεχοσλοβακία αλλά και στη Ρουμανία, όπου το καθεστώς ανατράπηκε με μια επανάσταση, σήμαιναν ότι είχε φτάσει το τέλος του κόσμου που δημιουργήθηκε με την επανάσταση των μπολσεβίκων τον Οκτώβρη του 1917.

Το παρακάτω κείμενο -που είναι συμβατό με τις απόψεις, τη συναισθηματική ένταση και το πνεύμα της εποχής- άρχισε να γράφεται αμέσως μετά την επιστροφή στην Ελλάδα στα τέλη του Αυγούστου του 1991, μετά από ένα ερευνητικό ταξίδι στον Καύκασο που το διέκοψε βίαια το αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα και ο τρόμος που δημιούργησε σε κάθε γωνιά της ΕΣΣΔ η πιθανότητα επικράτησής του. Ολοκληρώθηκε μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και συμπεριελήφθη στο βιβλίο μου «Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Οι συνέπειες για τον ελληνισμό» που το εξέδωσα ιδίοις εξόδοις τον Φεβρουάριο του 1992 για να ενημερώσω το ελλαδικό κοινό για τα όσα έρχονται από αυτές τις κοσμογονικές αλλαγές.
———————————————————–

Το ιστορικό της κρίσης

Ο γεωγραφικός χώρος που κάποτε συμπεριελάμβανε η ΕΣΣΔ, περνά μια από τις μεγαλύτερες κρίσεις του στο οικονομικό και στο πολιτικό επίπεδο. Κύρια χαρακτηριστικά της κρίσης αυτής είναι η διάλυση της αυτοκρατορίας στα εξ ων συνετέθη, η πλήρης κατάρρευση της παραγωγικής βάσης, η όξυνση του εθνικού προβλήματος και η πολιτική πόλωση. Έχουν περάσει επτά χρόνια από τη στιγμή της έναρξης της περεστρόϊκα (1985). Η περεστρόϊκα υπήρξε η αναγκαία πολιτική επιλογή για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης η οποία ήταν από τότε ορατή και αναμενόμενη. Οι δυσκολίες είχαν αρχίσει να εμφανίζονται από τη δεκαετία του ’70. Η σοβαρή πτώση των ρυθμών ανάπτυξης προκάλεσε ρήγμα ανάμεσα στις κοινωνικές ανάγκες και στο υπάρχον επίπεδο παραγωγής.

Τα βαθύτερα αίτια της οικονομικής κρίσης οφείλονται στη διαμόρφωση μιας νέας συνείδησης των εργαζομένων, η οποία καθορίστηκε από τις μπολσεβίκικες απόψεις για την οργάνωση της οικονομίας. Η αντιμετώπιση των εργαζομένων ως “βιδίτσες” σε έναν απρόσωπο μηχανισμό, οδήγησε στη γενίκευση της αδιαφορίας και της δημοσιοϋπαλληλικής νοοτροπίας. Η μαύρη αγορά, η διαφθορά, οι κλοπές στο χώρο της δουλειάς και οι πάσης φύσεως κομπίνες, ενσωματώθηκαν στην κοινωνική ζωή. Δίχως όλα αυτά ένα άτομο θα ήταν πολύ δύσκολο να επιβιώσει. Ο Α. Σολζενίτσιν γράφει: «Η σημερινή μας οικονομία είναι σε άθλια κατάσταση… Εδώ και μισό αιώνα κανένας δεν ενδιαφέρεται πια να εργαστεί. Δεν υπάρχει πια κανένας να καλλιεργήσει το σιτάρι, κανένας να φροντίσει τα ζώα…»

Η κρίση οξύνθηκε αποφασιστικά από την αύξηση του στρατιωτικού ανταγωνισμού με τη Δύση. Η σοβιετική οικονομία στάθηκε αδύνατο να παρακολουθήσει την επιστημονικοτεχνική επανάσταση και τον εκσυγχρονισμό της Δύσης. Η κατάσταση αυτή όξυνε τις αντιθέσεις στους κόλπους της σοβιετικής ηγεσίας. Η πρώτη νίκη των μεταρρυθμιστών ήταν η άνοδος στη θέση του Γενικού Γραμματέα του Αντρόπωφ, ο οποίος όπως πιθανολογείται από τους ομογενείς είχε ελληνική καταγωγή. Διάδοχός του υπήρξε ο Κωνσταντίν Τσερνιένκο και στη συνέχεια ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ.

Η άνοδος του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ στην εξουσία υπήρξε αποτέλεσμα μιας ευρείας συμμαχίας δημοκρατικών δυνάμεων, μεγάλο μέρος των οποίων επιδίωκαν τη χειραφέτηση της κοινωνίας μέσω της αλλαγής του οικονομικού συστήματος και την υπέρβαση των κρατικών μηχανισμών ελέγχου που είχε εφεύρει ο Στάλιν και η κομμουνιστική γραφειοκρατία. Επιχειρήθηκε η θέσπιση νομοθετικού πλαισίου για την αντικατάσταση του υπάρχοντος συστήματος με ένα σύστημα ελεύθερης αγοράς και η εγκαθίδρυση δημοκρατικών θεσμών. Η προσπάθεια εκδημοκρατισμού και η αναπόφευκτη χαλάρωση του κεντρικού ελέγχου, οδήγησε στην ισχυροποίηση των τοπικών γραφειοκρατιών η οποία αύξανε τις φυγόκεντρες τάσεις. Διαμορφώθηκε μια απόλυτα διαλεκτική σχέση μεταξύ της διαδικασίας του εκδημοκρατισμού και της αποσύνθεσης.

Οι αντιδράσεις στις μεταρρυθμίσεις

Η προσπάθεια της μεταρρύθμισης προσέκρουσε στην αποφασιστική αντίδραση της “κάστας” του Κομμουνιστικού Κόμματος και του τεράστιου γραφειοκρατικού μηχανισμού που ελέγχει ακόμα το μεγαλύτερο μέρος της οικονομίας και δεν ήταν διατεθειμένο να δεχτεί την ιδιωτικοποίηση και την απώλεια των προνομίων. Η ύπαρξη των ισχυρών αυτών μηχανισμών υπονόμευσης των μεταρρυθμίσεων, οδήγησε στην επιβράδυνση των αλλαγών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν οι εξαιρετικά αργοί ρυθμοί ιδιωτικοποίησης της γης παρόλο που υπήρχε νόμος από το Φεβρουάριο του 1990. Eπίσης το σχέδιο του οικονομολόγου Σατάλιν, το οποίο έμεινε στην ιστορία ως «Το σχέδιο των 500 ημερών», για το πέρασμα στην οικονομία της ελεύθερης αγοράς, ποτέ δεν εφαρμόστηκε.

Η πολιτική κρίση που περνά σήμερα ο χώρος της πρώην ΕΣΣΔ είναι σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα της διστακτικότητας για ριζικές μεταρρυθμίσεις και της οικονομικής αναποτελεσματικότητας που αναπτύσσεται με γεωμετρικούς ρυθμούς. Η περίπλοκη οικονομική κατάσταση προκαλεί πολύ μεγάλη κοινωνική αναταραχή.

Η πρώτη σημαντική πολιτική κρίση είχε εμφανιστεί το 1989, όταν η ομάδα Γιέλτσιν και Ποπόφ αποχώρησαν από το ΚΚΣΕ και ίδρυσαν το κόμμα ‘Δημοκρατική Ρωσία’, καταγγέλλοντας παράλληλα τη διστακτικότητα του Γκορμπατσώφ. Από το σημείο αυτό ο Γκορμπατσώφ άρχισε να στηρίζεται όλο και περισσότερο στα συντηρητικά στελέχη του Κόμματος, στη ΚαΓκεΜπέ και στο στρατό. Η πολιτική αυτή διαμόρφωσε τις συνθήκες για να εκδηλωθεί το στρατιωτικό πραξικόπημα τον Αύγουστο του 1991.

Στα πρόθυρα διάλυσης 

Η δεύτερη μεγάλη πολιτική κρίση εμφανίστηκε το Δεκέμβριο του 1990, όταν ο υπουργός Εξωτερικών Ε. Σεβαρτνάτζε, παραιτήθηκε κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για την επιβολή δικτατορίας. Ομολόγησε δημόσια την αποτυχία επίλυσης των προβλημάτων και έκφρασε προφητικά το φόβο του για την εμφάνιση τάσεων στη κοινωνία και στο στρατό, που θέλουν να επαναφέρουν την παλιά τάξη πραγμάτων. Η δυσαρέσκεια διογκώθηκε από τον πληθωρισμό που έτρεχε με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Η μεγάλη υποτίμηση του ρουβλίου και οι συνεχείς ανατιμήσεις στα τρόφιμα δημιούργησαν βαρύ κλίμα. Η μεγάλη απεργία των ανθρακωρύχων που έγινε με μεγάλη αποφασιστικότητα ήταν η πρώτη μαζική πολιτική αμφισβήτηση της κυβέρνησης.

Η πολύπλευρη κρίση οδήγησε τις διάφορες πολιτικές ομάδες στη διατύπωση προτάσεων που εμπεριείχαν τη λογική της ισχυροποίησης της εξουσίας, της μερικής ή ολικής άρσης των ελευθεριών των πολιτών. Ο “Στάλιν” και ο “Πινοσέτ” εμφανίστηκαν ως πολιτικές προτάσεις για το ξεπέρασμα της κρίσης. Πάντως, το κυρίαρχο πια ιδεολογικό ρεύμα είναι ο αντικομμουνισμός, ενώ παντού παρατηρείται μια έντονη στροφή προς τη θρησκεία. Μετά την κήρυξη εκτός νόμου του ΚΚΣΕ, έχουν γίνει προτάσεις για παραπομπή του σε δίκη, ενώ η απομάκρυνση της μούμιας του Λένιν από το μεγαλοπρεπές μαυσωλείο της είναι πλέον ζήτημα χρόνου. Τα περισσότερα αγάλματα του Βλαντιμίρ Ουλιάνωφ αποκαθηλώθηκαν εκφράζοντας έτσι συμβολικά τις διαθέσεις των λαών γι’ αυτόν που θεωρούν ως ιδρυτή του συστήματος που οδήγησε τη μεγάλη αυτή χώρα στην καταστροφή.

Το κύκνειο άσμα της κομμουνιστικής κυριαρχίας υπήρξε το αποτυχημένο πραξικόπημα. Η αντίσταση του λαού στη Μόσχα και η αποσάθρωση του ίδιου του Κομμουνιστικού Κόμματος οδήγησαν σε αποτυχία την προσπάθεια των επίδοξων “σωτήρων”. Με την επακόλουθη αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας, το μέλλον ήταν πλέον προδιαγραμμένο. Δεν υπήρχε καμμιά ελπίδα της συνέχισης, με οποιαδήποτε μορφή, της κρατικής ενότητας. Η μοναδική δύναμη που επέβαλλε ιστορικά τη συνοχή στη χώρα αυτή ήταν μια ισχυρή, πολιτικά και στρατιωτικά, κεντρική εξουσία. Εξ άλλου δεν υπήρχαν ούτε οι οικονομικές προϋποθέσεις, όπως αυτές που επιβάλλουν τη σύγκλιση στη Δυτική Ευρώπη. Ο μοναδικός κατά συνέπεια δρόμος ήταν ο δρόμος της διάλυσης.

Μετά το πραξικόπημα του ’91

H τυπική διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και η ίδρυση Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών άνοιξε την αυλαία της νέας περιόδου. Μιας περιόδου δύσκολης μέχρι να διαμορφωθούν οι νέες ισορροπίες αλλά και τα νέα σύνορα. Για πρώτη φορά η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει ένα παρόμοιο φαινόμενο. H ίδρυση της “Κοινοπολιτείας” είναι στην πραγματικότητα μια τεχνική, ένας τρόπος ξεπεράσματος των αυταπατών μιας νέας Ένωσης. Τώρα θα αρχίσει η διαδικασία της οριστικής διαμόρφωσης των συνόρων των νέων κρατών-εθνών. Όλοι πια καταλαβαίνουν ότι η βία, “η μαμή της ιστορίας” όπως την είχε αποκαλέσει ο Κάρολος Μαρξ, θα είναι το μέσο για να γίνει ο ορισμός των νέων συνόρων!

Η δημιουργία εθνικών κρατών σε ένα πολυεθνικό χώρο, σε συνθήκες πλήρους καταστροφής του κοινωνικού ιστού, θα έχει απρόβλεπτες συνέπειες. Είναι πολύ πιθανόν η περίοδος που ακολουθεί να χαρακτηρίζεται από πολέμους, οικολογικές καταστροφές, ανταλλαγές πληθυσμών και γενοκτονίες. Οι διαδικασίες που η Δύση γνώρισε τον 18ο αιώνα και εμείς το 1922, θα είναι το μέλλον του γεωγραφικού χώρου που λίγο πριν καταλάμβανε η αυτοκρατορία των μπολσεβίκων.

Η γενικευμένη κοινωνική αναταραχή που θα προέλθει από την φτώχεια και την πείνα είναι πολύ πιθανόν να οδηγήσει σε μια απελπισμένη και τυφλή εξέγερση. Ο “μαύρος συνταγματάρχης” Β. Άλκσνις προειδοποίησε ότι το επόμενο πραξικόπημα θα ξεκινήσει από εξεγέρσεις του δρόμου. Είπε ότι αυτή θα είναι η κατάληξη της οικονομικής “θεραπείας σοκ” που άρχισε ήδη να εφαρμόζεται. Το μέλλον γίνεται πολύ απειλητικό από την ύπαρξη προχωρημένης τεχνολογίας. Δεν είναι μόνο ο φόβος της χρήσης των πυρηνικών όπλων από τους επίδοξους διαδόχους, αλλά και ο φόβος της καταστροφής των πυρηνικών αντιδραστήρων από ατύχημα ή σαμποτάζ.

Σημαντικά στελέχη των μεταρρυθμιστών έχουν ήδη προειδοποιήσει για την επερχόμενη καταστροφή. Ο δήμαρχος της Αγίας Πετρούπολης, Α. Σόμπτσακ προειδοποίησε ότι η διάλυση της κεντρικής εξουσίας μπορεί να οδηγήσει σε αναρχία και σε μαζικές παραβιάσειςτων ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο δε Αλεξάντερ Ρουτσκόϊ, δεύτερος στην ιεραρχία, κατηγόρησε τον Γιέλτσιν για την “επιπόλαια” όπως χαρακτήρισε την οικονομική πολιτική του, που απειλεί να οδηγήσει τη Ρωσία στο γκρεμό. Συγκεκριμένα είπε: «Δεν εισήλθαμε στην ελεύθερη αγορά αλλά στην αναρχία… Τα πάντα πέφτουν σε μια άβυσσο – η οικονομία, η νομισματική πολιτική και η εμπιστοσύνη του κόσμου… Καθώς μιλούμε για μεταρρυθμίσεις, η κατάσταση επιδεινώνεται καταστροφικά. Σήμερα στη Ρωσία δεν υπάρχει δημοκρατία. Υπάρχει κενό εξουσίας, χάος και αναρχία».

Ο Ε. Σεβαρτνάτζε προειδοποίησε για το φόβο ενός νέου πραξικοπήματος. Μίλησε για την πιθανότητα μιας εξέγερσης, μιας κοινωνικής έκρηξης. Οι ζοφερές προοπτικές περιγράφηκαν με παραστατικό τρόπο από τον Γαβριήλ Ποπόφ, ο οποίος παρομοίασε τη σημερινή Ρωσία με τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης στη Γερμανία, η οικονομική κατάρρευση της οποίας μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο άνοιξε το δρόμο για την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία: «…στο τέλος ο λαός θυμήθηκε ότι κάποτε ήταν ένα μεγάλο έθνος, μια μεγάλη δύναμη και τελικά ακολούθησε αυτούς που του υποσχέθηκαν το παλιό του μεγαλείο, δηλαδή ακολούθησαν τους φασίστες».

Πάντως, η πιο σοβαρή πλευρά της κρίσης προκαλείται από το εθνικό ζήτημα. Οι προσπάθειες των μπολσεβίκων από την αρχή της ίδρυσης της Σοβιετικής Ένωσης να επιλύσουν το εθνικό ζήτημα με χειρουργική παρέμβαση από τα πάνω και να επιβάλλουν το ολοκληρωτικό μοντέλο του Homo Sovieticus, οδήγησε σε παραμορφώσεις δεκαετιών. Παρ’ όλο που το ολοκληρωτικό σύστημα έχει καταρρεύσει, έχουν παραμείνει τα προβλήματα, οι δυσπλασίες και οι ανοιχτοί λογαριασμοί.

(*) Διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, συγγραφέας. Η μελέτη του «Παρευξείνιος Διασπορά. Οι ελληνικές εγκαταστάσεις στις βορειοανατολικές ακτές του Εύξεινου Πόντου», βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών