Η ισορροπία μεταξύ τεχνολογίας και ανθρώπινου παράγοντα στον σύγχρονο πόλεμο

Παρόλη την εξέλιξη και αναβάθμιση της τεχνολογίας, υπάρχει ένας κίνδυνος που ελλοχεύει και μπορεί δυνητικά να αχρηστεύσει τις ρομποτικές δυνατότητες ενός σύγχρονου στρατού. Αυτή είναι η απειλή των όπλων ηλεκτρομαγνητικού παλμού EMP. Η εξαπόλυση ενός τέτοιου παλμού μπορεί να προκύψει ως αποτέλεσμα μιας πυρηνικής έκρηξης στην ανώτερη ατμόσφαιρα, από μια συσκευή παραγωγής μικροκυμάτων ή από έναν εξειδικευμένο δρόνο.

Ο παλμός έχει την ικανότητα να καταστρέψει τα ηλεκτρονικά κυκλώματα αισθητήρων, συστημάτων επικοινωνιών και πλοήγησης, ακόμη και οχημάτων, καθιστώντας τα μη-λειτουργικά. Τα ρομπότ και οι δρόνοι ξαφνικά μετατρέπονται σε άχρηστα μηχανικά κουφάρια. Το γεγονός αυτό μπορεί να αποβεί καταστροφικό για όσους στρατούς προετοιμάζονται αποκλειστικά για ψηφιακό πόλεμο, χωρίς εναλλακτικά αναλογικά δόγματα και βασίζονται σε δικτυοκεντρικά συστήματα διοίκησης, ελέγχου, επικοινωνιών, Η/Υ και πληροφοριών (C4I), καθώς και σε ψηφιοποιημένες υπηρεσίες ΔΜ για να διεξάγουν επιχειρήσεις.

Ο κίνδυνος αυξάνει από τον ίδιο τον σχεδιασμό των σύγχρονων στρατιωτικών συστημάτων. Σε αντίθεση με τα αναλογικά συστήματα του παρελθόντος, τα σύγχρονα οπλικά μέσα, οχήματα και δομές διοίκησης και ελέγχου (C2) βασίζονται σε μικροϋπολογιστές, GPS και επικοινωνίες πραγματικού χρόνου. Εάν αυτά τα συστήματα αχρηστευθούν, ακόμη και προσωρινά, τότε τι απομένει; Στην περίπτωση αυτή, δεν αρκεί απλώς να αναπτυχθούν τεχνολογίες προστασίας (όπως θωράκιση Faraday ή ειδικές μπογιές), αλλά να επανεξεταστούν δόγματα και σχέδια επιχειρήσεων με την υπόθεση ότι κάθε ψηφιακό σύστημα μπορεί να αποτύχει.

Το πρόβλημα είναι πιο σύνθετο εάν συνυπολογιστούν και οι αστικές περιοχές. Εκεί, η κατάρρευση των ψηφιακών υποδομών δεν επηρεάζει μόνο τις στρατιωτικές μονάδες, αλλά και κρίσιμες πολιτικές δομές όπως είναι τα νοσοκομεία, τα δίκτυα ύδρευσης και ενέργειας, οι επικοινωνίες, κλπ. Ο πόλεμος EMP θα μπορούσε να μετατραπεί σε όπλο κοινωνικού χάους. Η δυνατότητα να “τυφλωθεί” ή να αποσυντονιστεί μια χώρα χωρίς απώλεια ανθρώπινων ζωών καθιστά τον EMP ιδανικό για υβριδικές, μη γραμμικές επιχειρήσεις, ένα είδος “ψηφιακού βομβαρδισμού”. Αυτή η πιθανή ευπάθεια απαιτεί τον αναστοχασμό σχετικά με την ύπαρξη εφεδρικών μη ψηφιακών μέσων, αναλογικών συστημάτων και τον ρόλο των ανθρώπων στη διαδικασία λήψης απόφασης εντός των διοικητικών δομών.

Σε έναν μελλοντικό πόλεμο η πλευρά η οποία θα μπορέσει να συνεχίσει να μάχεται αποτελεσματικά μετά την απώλεια των συστημάτων υψηλής τεχνολογίας, μπορεί να έχει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα. Είναι ίσως ειρωνικό το γεγονός ότι ένα μελλοντικό πεδίο μάχης μπορεί να απαιτεί τη χρήση έντυπων χαρτών και πυξίδων αντί για GPS και ταμπλετών, ενσύρματων τηλεφώνων εκστρατείας αντί ασυρμάτων αναπήδησης συχνότητας και σηματοδοσίας με τα χέρια και αυτοσχέδια μέσα, αντί συσκευών IFF και καταδεικτών LASER.

Η Πύκνωση της “Ομίχλης του Πολέμου”

Εάν πιστέψουμε τους διάφορους αναλυτές, το μελλοντικό πεδίο μάχης θα είναι “διάφανο”, πλούσιο σε δεδομένα και άμεσα ανταποκρινόμενο. Αυτό το μοντέλο θυμίζει ένα “πανοπτικό” πεδίο μάχης, όπου η κάθε μετακίνηση, η κάθε μεταβολή θερμότητας, η κάθε ραδιοσυχνότητα θα εντοπίζεται. Όμως, εδώ έγκειται ο κίνδυνος: η ψευδαίσθηση του απόλυτου ελέγχου. Στην πραγματικότητα ο ίδιος ο όγκος των δεδομένων μπορεί να κατακλύσει τους διοικητές ή (ακόμη πιο επικίνδυνο) να τους προξενήσει μια ψευδή εμπιστοσύνη.

Η συνεχής παρακολούθηση μπορεί να οδηγήσει και σε στρατηγική παράλυση, το γνωστό φαινόμενο “paralysis by analysis”, κατά το οποίο η υπερφόρτωση με πληροφορίες εμποδίζει τη λήψη αποφάσεων. Επιπλέον, οι αντίπαλοι θα επιδιώξουν να εκμεταλλευτούν τα ίδια τα συστήματα παρακολούθησης, με τη χρήση προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης που θα δημιουργούν ψεύτικες εικόνες, σήματα, ακόμα και εικονικά σμήνη δρόνων. Όπως απέδειξε και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η δυνατότητα αναγνώρισης δεν εξασφαλίζει τη νίκη, αν δεν συνοδεύεται από την ικανότητα αντίδρασης.

Η “ομίχλη του πολέμου”, δηλαδή το απρόβλεπτο, η αβεβαιότητα, η πλάνη είναι στοιχεία εγγενή στην ανθρώπινη σύγκρουση, και κανένας δρόνος ή εφαρμογή Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) δεν μπορεί να τα εξαλείψει πλήρως. Στον πυρήνα του μελλοντικού πολέμου παραμένει ένα αναπάντητο ερώτημα: θα αποφασίζει ο άνθρωπος ή ο αλγόριθμος; Οι αλγόριθμοι είναι δυνατόν να δημιουργήσουν λανθασμένες ενδείξεις, διότι όπως προαναφέρθηκε ο εχθρός μπορεί να χρησιμοποιήσει ομοιώματα, ηλεκτρονικές παρεμβολές ή πλαστά δεδομένα.

Η λήψη αποφάσεων μέσω αλγορίθμων κινδυνεύει να δημιουργήσει καθεστώτα αυτοματισμού χωρίς λογοδοσία. Αν μία απόφαση πυρός βασίζεται σε μια “εκτίμηση πιθανότητας” από AI, τι συμβαίνει όταν το ποσοστό σφάλματος, έστω και μικρό, αποδειχθεί θανατηφόρο για αμάχους, όπως αποδεικνύεται κατά τον εν εξελίξει πόλεμο στη Λωρίδα της Γάζας;  Ο προγραμματιστής, ο χειριστής ή το κράτος; Το ερώτημα δεν είναι μόνο φιλοσοφικό, αλλά πρακτικό: Εάν η απάντηση είναι “κανείς”, τότε ίσως το μέλλον του πολέμου να είναι πιο σκοτεινό από όσο φανταζόμαστε.

Επιπλέον και ο εχθρός έχει τον δικό του τρόπο ενεργείας. Οι ισότιμοι αντίπαλοι δεν περιμένουν παθητικά την ήττα τους. Μελετούν τα φίλια συστήματα, προετοιμάζουν αντίμετρα και αναπτύσσουν τους δικούς τους δρόνους, μέσα κυβερνοπολέμου και όπλα EMP. Σε τέτοιο περιβάλλον ένα τυποποιημένο ή υπεραυτοματοποιημένο δόγμα επιχειρήσεων είναι ευάλωτο.

Εάν η σύγκρουση καταλήξει ένας πόλεμος μεταξύ μηχανών, νικήτρια θα αναδειχθεί η πλευρά που θα καταλάβει καλύτερα πώς να καταπολεμήσει την λογική της μηχανής του αντιπάλου, όχι αυτή που απλώς θα φτιάξει καλύτερες μηχανές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια των Βρετανών προκειμένου να σπάσουν τους κρυπτογραφικούς κώδικες των Γερμανών κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και όχι απλώς η κατασκευή μιας καλύτερης κρυπτοσυσκευής τύπου Enigma.

“Πάντων Χρημάτων Μέτρον Εστίν Άνθρωπος”

Ο κίνδυνος δεν ελλοχεύει στην ανάπτυξη ρομποτικών συστημάτων. Αυτά είναι χρήσιμα εργαλεία και εντός κάποιων πλαισίων μπορούν να κάνουν τη διαφορά (game-changers). Η πραγματική απειλή βρίσκεται στην αναδιοργάνωση ολόκληρης της δομής των ενόπλων δυνάμεων γύρω από την υποθετική κυριαρχία τους και να παραμεληθεί η χαοτική, αυτοσχεδιαστική και σε τελική ανάλυση ανθρώπινη φύση του Πολέμου.

Η πολυπλοκότητα του σύγχρονου περιβάλλοντος καθιστά την ταχύτητα λήψης αποφάσεων κρίσιμη. Συστήματα τεχνητής νοημοσύνης ήδη αναλαμβάνουν αναγνώριση στόχων, προτάσεις εμπλοκής, και διαχείριση πόρων. Ο πειρασμός να παραχωρηθεί πλήρως η ευθύνη είναι μεγάλος. Όμως, η ανθρώπινη κρίση δεν μπορεί να παραμεριστεί. Τα μεγάλα δεδομένα (big data) ενδέχεται να προσφέρουν ψευδαισθήσεις ακρίβειας.

Η ποιότητα της πληροφορίας, οι ηθικές συνέπειες μιας απόφασης εξαπόλυσης πυρών και η ενσυναίσθηση που μπορεί να αποτρέψει μια σφαγή, όλα αυτά παραμένουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Πώς αποτρέπεται η ενσωμάτωση προκαταλήψεων (biases) ή εσφαλμένων δεδομένων στους αλγόριθμους; Οι πιθανότητες “θανάσιμων σφαλμάτων” αυξάνονται όταν οι αποφάσεις λαμβάνονται μέσα σε χιλιοστά του δευτερολέπτου, χωρίς ουσιαστικό ανθρώπινο έλεγχο. Η Ιστορία μας διδάσκει ότι κάθε γενιά νομίζει πως επινόησε κάτι εντελώς καινούργιο.

Όμως, η ουσία του πολέμου παραμένει σταθερή: η αναμέτρηση βούλησης, η ανάγκη προσαρμογής και ο ρόλος του απροόπτου – απρόβλεπτου. Αντί να διατεθούν όλοι οι διαθέσιμοι πόροι σε ακριβά, πολύπλοκα συστήματα που βασίζονται σε μη-δοκιμασμένες τεχνολογίες του ηλεκτρομαγνητικού (Η/Μ) φάσματος, θα πρέπει επιπρόσθετα να γίνουν επενδύσεις στην ανθεκτικότητα, την αποκεντρωτική δομή και στην επιχειρησιακή προσαρμοστικότητα. Θα πρέπει να υπάρχουν εφεδρικά συστήματα, ενώ η ανθρώπινη πρωτοβουλία θα πρέπει να καταστεί βασική ικανότητα, ιδιαίτερα σε χαοτικά περιβάλλοντα.

Δεν θα πρέπει να αγνοηθούν, αλλά αντίθετα να επεκταθούν και στο υπόλοιπο στράτευμα, λύσεις χαμηλού κόστους όπως είναι οι μοτοσικλέτες, η κατασκευή παραλλαγμένων οχυρωμένων θέσεων ή οι τακτικές ανορθόδοξου πολέμου. Το σημαντικότερο είναι ότι η εκπαίδευση όλων των βαθμών της ιεραρχίας θα πρέπει να δίνει έμφαση στην ανεξάρτητη σκέψη, την ατομική πρωτοβουλία, ιδιαίτερα των ηγητόρων μικρών κλιμακίων και την προσαρμοστικότητα υπό συνθήκες αβεβαιότητας.

Το μελλοντικό πεδίο μάχης

Το μελλοντικό πεδίο μάχης είναι βέβαιο ότι θα περιλαμβάνει δρόνους, τεχνητή νοημοσύνη και ρομποτικά συστήματα. Εάν όμως οργανωθούν οι ένοπλες δυνάμεις και η στρατηγική σκέψη μόνο γύρω από αυτά τα εργαλεία, ελλοχεύει ο κίνδυνος επανάληψης των λαθών του παρελθόντος. Ο σημερινός τεχνολογικός ενθουσιασμός, αν αφεθεί ανεξέλεγκτος, μπορεί να οδηγήσει σε δόγματα επικίνδυνα μονόπλευρα. Οι Γάλλοι στρατηγοί του 1870 και οι Έλληνες ομόλογοί τους το 1913 απέτυχαν να καταλάβουν τις επιπτώσεις της ισχύος πυρός και των οχυρωματικών έργων, ασχέτως εάν οι δεύτεροι εξήλθαν νικητές από τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο για πολλούς και διάφορους λόγους, που δεν είναι της παρούσας να αναλυθούν.

Η σημερινή πολιτικοστρατιωτική ηγεσία δεν θα πρέπει να αποτύχει να καταλάβει τις επιπτώσεις από την υπερβολική εξάρτηση από τα δίκτυα και τους αυτοματισμούς. Το μέλλον ανήκει στους στρατούς που κατανοούν τα όρια της τεχνολογίας, ασκούνται σε συνθήκες παραπληροφόρησης και ελλιπών πληροφοριών, επενδύουν στην αποκέντρωση και την πρωτοβουλία και πάνω απ’ όλα διατηρούν τον άνθρωπο στο κέντρο της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Δεν ανήκει μόνο στους τεχνοκράτες ή στους καινοτόμους μηχανικούς. Ανήκει και στον διοικητή που ξέρει πώς να λειτουργήσει χωρίς GPS και ασυρμάτους αναπήδησης συχνότητας, στον υπαξιωματικό που σκέφτεται έξω από το πλαίσιο και στον στρατιώτη που μπορεί να πάρει κρίσιμες αποφάσεις χωρίς εντολές από τον ηγήτορά του.

Ο πόλεμος αλλάζει με τρόπους που δεν επιδέχονται μονοσήμαντες απαντήσεις. Οι στρατιωτικοί οργανισμοί καλούνται να αποφύγουν την παγίδα της υπεραπλούστευσης, της τεχνολογικής αλαζονείας και της ιστορικής αμνησίας. Η τεχνολογία επίσης αλλάζει ραγδαία. Η ανθρώπινη φύση όχι. Αυτοί που προετοιμάζονται για έναν όμορφα τακτοποιημένο, “καθαρό”, ψηφιοποιημένο πόλεμο μπορεί να ηττηθούν από αντιπάλους που εξορμούν με μοτοσικλέτες, έντυπους χάρτες και πανουργία. Σε τελική ανάλυση οι στρατοί που θα επιβιώσουν και θα νικήσουν, θα είναι εκείνοι που προετοιμάζονται όχι για τον πόλεμο που θέλουν, αλλά για τον πόλεμο που τελικά θα διεξαχθεί. Το μέλλον του πολέμου δεν θα είναι απλώς ψηφιακό. Θα είναι υβριδικό, αβέβαιο και ανελέητο και για τον λόγο αυτό απολύτως ανθρώπινο.