Η καταιγίδα των αυτόνομων πολεμικών ρομπότ και η γραφειοκρατική τύφλωση

Όπως ο γράφων έχει υποστηρίξει στη μελέτη του “Η Νέα Στρατιωτική Επανάσταση και η Ελληνική Αμυντική Στρατηγική” (Εκδόσεις Λιβάνη), η άποψη ότι το νέο αντικαθιστά οριστικά και αμετάκλητα το παλιό και το εξαφανίζει από την πολεμική πραγματικότητα είναι απλά λάθος. Ενίοτε μάλιστα δεν υπάρχει απλώς στασιμότητα, αλλά συνειδητή αντιστροφή του ιστορικού ρεύματος, ώστε να διατηρηθεί μια δεδομένη κοινωνικοπολιτική-στρατιωτική τάξη πραγμάτων, να μη θιγούν τα προνόμια διαφόρων ελίτ, ή, πολύ απλά, γιατί εμμονές και φοβίες της κοινωνίας εμποδίζουν την είσοδο και αποδοχή του νέου. Μια τέτοια περίπτωση είναι η απαγόρευση των πυροβόλων όπλων που υπήρξε στην Ιαπωνία στο παρελθόν.

Στα τέλη του 16ου αιώνα η χρήση των πυροβόλων είχε καθιερωθεί πλήρως στην Ιαπωνία. Όμως, στις αρχές του 17ου αιώνα προέκυψε μαζικός αφοπλισμός των Ιαπώνων. Από το 1607 πυροβόλα όπλα μπορούσαν να κατασκευαστούν μόνον κατόπιν αδείας από την κυβέρνηση. Από εκείνη την εποχή και μετά, πυροβόλα όπλα χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλη κλίμακα στην Ιαπωνία μόνο στην εξέγερση των Χριστιανών Shimbara το 1637 και στη συνέχεια πρακτικά εξαφανίστηκαν για δύο περίπου αιώνες.

Αυτή η οπισθοχώρηση οφειλόταν αφενός μεν στο ότι η Ιαπωνία δεν είχε να αντιμετωπίσει κάποιον εξωτερικό εχθρό, αφετέρου δε γιατί τα πυροβόλα όπλα υπονόμευαν την κυριαρχία της κεντρικής κυβέρνησης και τον εξέχοντα ρόλο των Σαμουράι στην κοινωνική δομή της χώρας. Αυτό συνέβαινε γιατί οι Σαμουράι στήριζαν τον ρόλο τους αυτόν πάνω στις ικανότητές τους να μάχονται με αγχέμαχα όπλα. Αντιθέτως τα πυροβόλα όπλα, με μια σύντομη εκπαίδευση, προσέφεραν σε έναν χωρικό τη δυνατότητα να σκοτώσει έναν σαμουράι με ευκολία. Ήταν, δηλαδή, όπλα που απειλούσαν την κοινωνική και πολιτική καθεστηκυία τάξη της χώρας.

Η συμβολική του σπαθιού

Ωστόσο, υπάρχουν και κάποιοι άλλοι παράγοντες που αξίζει να αναφερθούν. Μεταξύ των άλλων, το σπαθί είχε αισθητική και συμβολική λειτουργία στην Ιαπωνία, ενώ κατά τον 17ο αιώνα υπήρξε ισχυρή αντίδραση στην Ιαπωνία ενάντια στις ξένες επιρροές και τα πυροβόλα όπλα θεωρήθηκαν ξένα. Τα πυροβόλα θεωρούνταν αντιαισθητικά. Απαιτούσαν άχαρες και άσχημες κινήσεις για τον χειρισμό τους, σε αντίθεση με τις κομψές και αρμονικές κινήσεις του ξίφους και του δόρατος. Επιπροσθέτως, οι μορφές πολέμου εκεί εξαρτώνταν από τις κληρονομικές παραδόσεις.

Η αισθητική διάσταση των όπλων και των μεθοδολογιών μάχης ίσως προκαλεί σήμερα θυμηδία. Όμως, είναι ένα στοιχείο που έχει παίξει ρόλο και στα πολεμικά πράγματα στην Ευρώπη, όπως υποστηρίζει ο Καθηγητής John Lynn στο κεφάλαιο “Aestetics  of war” της μελέτης του “Battle: A History of Combat and Culture”. Και ας μην σκεφτεί κανείς πως αυτά είναι παρελθόν. Ένας από τους βασικούς παράγοντες που αποτρέπουν “παραδοσιακούς” στρατούς να υιοθετήσουν τη μαζική χρήση ρομποτικών συστημάτων χαμηλού κόστους, σε δομές “ψηφιδωτού” (mosaic), είναι η φετιχιστική εμμονή σε πλατφόρμες μάχης συμβολικής, σημειολογικής και αισθητικής σημασίας. Παράδειγμα τα μαχητικά υψηλής τεχνολογίας F-35 και Su-57.

Αυτή η συνύπαρξη παλαιού και νέου δεν ισχύει μόνο για τα οπλικά συστήματα και τις μεθοδολογίες μάχης, αλλά ακόμη και για τις ίδιες τις μορφές πολέμου. Ο πολιτικός φιλόσοφος Alexander Moseley στη μελέτη του “A philosophy of war” διαχωρίζει τα εξελικτικά στάδια του Πολέμου ως εξής: Ζωώδης Πόλεμος (Amimal Warfare), Πρωτόγονος Πόλεμος (Primitive Warfare), Πολιτισμένος ή Πολιτικός Πόλεμος (Civilized or Political War), Νεωτερικός Πόλεμος (Modern Warfare), Πυρηνικός Πόλεμος (Nuclear Warfare), Μετανεωτερικός Πόλεμος (Post-Modern Warfare). Ωστόσο, θεωρεί ότι οι μορφές αυτές συνυπάρχουν.

Η “δαιμονική” πυρίτιδα

Επιστρέφοντας στα οπλικά συστήματα, να πούμε ότι εισαγωγή των πυροβόλων σε υπηρεσία δεν προκάλεσε αντιδράσεις μόνο στην Ιαπωνία, αλλά και την Ευρώπη. Συγγραφείς, όπως ο Μιγκέλ Ντε Θερβάντες και ο Σαίξπηρ, αντιτίθεντο απόλυτα στη χρήση τους, κατηγορώντας τα ότι αύξαναν τις ωμότητες του πολέμου, καθώς και ότι επέτρεπαν σε ταπεινής καταγωγής πεζούς στρατιώτες να σκοτώνουν με ευκολία ιππότες, που ήταν ο ανθός των Ευρωπαίων ευγενών.

Για τη δε ανακάλυψη της πυρίτιδας κατηγορήθηκαν οι μακρινοί Κινέζοι ή οι Μουσουλμάνοι, ενώ πολλοί Προτεστάντες Βορειοευρωπαίοι συγγραφείς απέδωσαν τη “διαβολική” αυτή εφεύρεση στη σκοτεινή φιγούρα του Berthold Swartz, ενός Γερμανού Φραγκισκανού μοναχού και αλχημιστή. Σύμφωνα με μια εκδοχή της ιστορίας αυτής, το 1300 ο Swartz διεξήγαγε ένα πείραμα όπου θέρμαινε ένα σφραγισμένο δοχείο, το οποίο περιελάμβανε θείο και νίτρο. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, λοιπόν, προκλήθηκε μια βίαιη έκρηξη που εκτόξευσε το καπάκι στο ταβάνι του δωματίου.

Το γεγονός αυτό προκάλεσε το ενδιαφέρον του μοναχού και συνέχισε τα πειράματα, ανακαλύπτοντας έτσι την πυρίτιδα και εν συνεχεία κατασκεύασε ένα πρωτόγονο πυροβόλο που πουλήθηκε αργότερα στους Βενετούς, οι οποίοι το χρησιμοποίησαν εναντίον των Γενοβέζων. Ορισμένες ξυλογραφίες Προτεσταντών καλλιτεχνών απεικονίζουν δαίμονες να καθοδηγούν τον Swartz, καθώς κάνει τα πειράματά του, έτσι ώστε να ανακαλύψει την πυρίτιδα.

Δαιμονικές ιδιότητες!

Επιπροσθέτως, για μεγάλο χρονικό διάστημα, ούτε οι επιστήμονες, ούτε οι στρατιώτες μπορούσαν να κατανοήσουν και να αποδεχθούν νοητικά και ψυχολογικά το γεγονός της σχεδόν ταυτόχρονης πυροδότησης ενός πυροβόλου με την άσκηση ενός καταστρεπτικού αποτελέσματος σε έναν στόχο ευρισκόμενο σε μεγάλη απόσταση, χωρίς να υπάρχει κάποια εμφανής οπτικά σχέση μεταξύ αυτών των δύο. Έτσι, αντιμετώπιζαν με μεταφυσικό τρόπο τα πυροβόλα όπλα και απέδιδαν σε αυτά δαιμονικές ιδιότητες. Αυτό ίσχυε ακόμη και γι’ αυτούς που τα χρησιμοποιούσαν!

Αναφέρεται η περίπτωση ενός χειριστή πυροβόλου της πρώιμης εποχής της πυρίτιδας, ο οποίος πέτυχε τον στόχο του με τρεις διαδοχικές βολές και για την επιτυχία του κατηγορήθηκε ότι τον βοήθησε ο διάβολος! Στάλθηκε λοιπόν για προσκύνημα για να πάψει ο έλεγχός του από δαιμονικές δυνάμεις! Πολλές μεγάλες προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Μαρτίνος Λούθηρος, υποστήριζαν σοβαρά ότι τα κανόνια και τα αρκεβούζια ήταν προϊόντα του σατανά!

Αυτές οι αντιλήψεις ομοιάζουν επικίνδυνα με τις σημερινές (θρησκευτικές στην ουσία τους) ανησυχίες για τη χρήση αυτόνομων πολεμικών ρομποτικών συστημάτων. Τέτοια ήταν η περιβόητη διακήρυξη χιλίων επιστημόνων πριν από μερικά χρόνια (είχε συνυπογράψει και ο διάσημος αστροφυσικός Στίβεν Χώκινγκ) σύμφωνα με την οποία η χρησιμοποίηση αυτόνομων πολεμικών ρομπότ χαρακτηριζόταν «κάλεσμα δαιμόνων».

Άρα λοιπόν, η νεότερη στρατιωτική τεχνολογία δεν είναι δεδομένο ότι θα αντικαταστήσει την παλαιότερη, μόνο και μόνο γιατί είναι πιο αποτελεσματική, ή ότι δεν θα αντιμετωπίσει αντιδράσεις. Αυτό ισχύει ακόμη και αν δεν είναι απλώς πιο αποτελεσματική, αλλά δραματικά πιο αποτελεσματική. Μάλιστα, σε αυτές τις περιπτώσεις είναι που συνήθως υπάρχουν και οι σφοδρότερες αντιδράσεις. Επίσης, σε κάποιες περιπτώσεις, μια νέα τεχνολογία απλά απορρίπτεται γιατί είναι τόσο εξελιγμένη, που οι δυνατότητές δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτές από τις στρατιωτικές και πολιτικές γραφειοκρατίες της εποχής της.

Η γραφειοκρατική τύφλωση

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του υποβρυχίου Ictineo II, το οποίο σχεδίασε και κατασκεύασε ο Ισπανός μηχανικός Narcis Monturiol το 1864. Το 1859 ο Monturiol κατασκεύασε το Ictineo Ι, το οποίο πήρε το όνομά του από τη σύνθεση των ελληνικών λέξεων ιχθύς και ναυς. Το σκάφος αυτό είχε πολλά από τα χαρακτηριστικά που εμφανίστηκαν σε πολύ μεταγενέστερες σχεδιάσεις, όπως ένα σύστημα για να απορρίπτει το διοξείδιο του άνθρακα. Ωστόσο, το σύστημα κίνησης του υποβρυχίου βασιζόταν στη μυϊκή δύναμη του πληρώματος. Για να επιλύσει το πρόβλημα αυτό ο Monturiol σχεδίασε το Ictineo II, το οποίο διέθετε ένα σύστημα αναερόβιας πρόωσης για την πρόωση του.

Με την ένωση διαφόρων χημικών ουσιών παράγονταν ατμός που κινούσε την προπέλα του υποβρυχίου, καθώς και οξυγόνο που τροφοδοτούσε την ατμόσφαιρα. Αξίζει να σημειωθεί πως συστήματα αναερόβιας πρόωσης (air independent propulsion systems / AIP) ξεκίνησαν να μελετώνται σοβαρά λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ μόλις στη δεκαετία του 1990 είχαν ωριμάσει για να τοποθετηθούν σε υποβρύχια. Εκτός από το σύστημα πρόωσης το Ictineo II είχε διπλό σκάφος και όλα τα χαρακτηριστικά που εν συνεχεία ενσωματώθηκαν στα σύγχρονα υποβρύχια. Το Ictineo II είχε άδοξο τέλος, μιας και κανείς κρατικός φορέας δεν ενδιαφέρθηκε γι’ αυτό. Έτσι, ο εφευρέτης του αναγκάστηκε να το παραδώσει στους πιστωτές του και εν συνεχεία καταστράφηκε για να πουληθεί ως σκραπ. Αντίγραφα των δύο υποβρυχίων βρίσκονται στο Ναυτικό Μουσείο της Βαρκελώνης.

Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να συμβεί τι θα είχε συμβεί αν οι Ισπανοί γραφειοκράτες είχαν κατανοήσει τη δυναμική αυτού του πλοίου, τα σχέδια του οποίου ήταν σαν να τα είχαν φέρει από το μέλλον και να είχαν επενδύσει σε αυτό, εξελίσσοντάς το και “παντρεύοντας” το με την τορπίλη που εμφανίστηκε μετά από μερικά χρόνια. Η ναυμαχία στον Κόλπο της Μανίλα με το αμερικανικό Ναυτικό στον πόλεμο του 1898 μπορεί να είχε άλλη κατάληξη και η ιστορία της ναυτικής ισχύος και του ρόλου που έπαιξε στη διαμόρφωση των πλανητικών ισορροπιών να ήταν εντελώς διαφορετική.

Δυστυχώς, παρόμοια τυφλότητα επιδεικνύουν σήμερα πολλοί στρατοί αναφορικά με τη χρήση ρομποτικών συστημάτων και των εφαρμογών της τεχνητής νοημοσύνης. Κι αυτή την τυφλότητα θα την πληρώσουν πολύ ακριβά στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον, ειδικά αν ο αντίπαλος δεν είναι εγκλωβισμένος σε παρόμοιους αναχρονιστικούς φετιχισμούς και επενδύει στα πολεμικά ρομπότ…