Αφαιρώντας τον Ερντογάν από τη σκακιέρα

του Μάικλ Ρούμπιν *  – 

Το πρόβλημα με τους ηγέτες τύπου “ισχυρός άνδρας” είναι ότι η ψευδαίσθηση της ισχύος και της σταθερότητας που φέρνουν μαζί τους είναι προσωρινή. Όταν οι δικτάτορες εξαφανίζουν τους μηχανισμούς ελέγχου και ισορροπίας της εξουσίας, γίνονται η μόνη συγκολλητική ουσία της κοινωνίας. Αναλογιστείτε την περίπτωση της Τουρκίας: υπό τον έλεγχο του Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, η χώρα εμφανίζει απλώς μια επίφαση σταθερότητας.

Οι εκκαθαρίσεις του Ερντογάν έχουν αποδεκατίσει τον στρατό και τις δυνάμεις ασφαλείας που δεν έχουν πια την ισχύ ή την ικανότητα που είχαν πριν από δεκαετίες. Τα πλήγματα στην ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης πιθανότατα θα είναι κι αυτά δύσκολο να θεραπευτούν. Και δεν είναι σαφές ότι το πολιτικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΠ) που ίδρυσε ο Ερντογάν θα επαρκέσει για την σταθεροποίηση της χώρας όταν ο Ερντογάν αποχωρήσει από το προσκήνιο.

Τα τελευταία χρόνια, ο Ερντογάν προωθεί μέλη της οικογένειάς του, όπως ο γιος του Μπιλάλ και ο γαμπρός του Μπεράτ Αλμπαϊράκ εις βάρος παλιών συνεργατών και ηγετών του κόμματός του όπως ο Αμπντουλάχ Γκιούλ και ο Αχμέτ Νταβούτογλου. Παρ’ όλα αυτά, εκτός από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ και το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) του, κανένα τουρκικό κόμμα που πέτυχε να κυβερνά μόνο του τη χώρα δεν επέζησε τον θάνατο του χαρισματικού του ηγέτη. Για παράδειγμα, το Δημοκρατικό Κόμμα του Αντνάν Μεντερές διαλύθηκε μετά την εκτέλεσή του και το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας του Τουργκούτ Οζάλ σταδιακά εξαφανίστηκε μετά τον θάνατο του ηγέτη του από καρδιακή προσβολή.

Είναι υγιής ο Ερντογάν;

Κι αυτό μας φέρνει πίσω στον Ερντογάν. Κατά την σχεδόν δεκατετραετή του διακυβέρνηση, ο Ερντογάν αντιμετώπισε διάφορα θέματα υγείας. Σε ένα περιστατικό πριν από μια δεκαετία, οι άνδρες της προσωπικής του ασφάλειας χρειάστηκαν περίπου 10 λεπτά για να τον βγάλουν από το κλειδωμένο του αλεξίσφαιρο αυτοκίνητο όπου είχε χάσει τις αισθήσεις του. Πριν από πέντε χρόνια, μια ηλεκτρονική αλληλογραφία που διέρρευσε ανέφερε ότι ο Τούρκος ηγέτης έπασχε από καρκίνο και είχε μόλις δύο χρόνια ζωής.

Εάν όντως ο Ερντογάν είχε καρκίνο, νίκησε τις προγνώσεις. Και νωρίτερα αυτό το καλοκαίρι, λιποθύμησε ενώ προσευχόταν. Αυτά τα επεισόδια δεν προμηνύουν αναγκαστικά την καταστροφή. Ο Ερντογάν είναι 63 ετών, νεότερος από τους ηγέτες της αντιπολίτευσης στην Τουρκία και επίσης νεότερος από πολλούς από τους προηγούμενους ηγέτες της χώρας.

Παρ’ όλα αυτά, τις τελευταίες εβδομάδες οι ίδιες πηγές που με πληροφόρησαν ότι μπορεί να επίκειται πραξικόπημα αρκετούς μήνες πριν αυτό εκδηλωθεί, υποδεικνύουν ότι ο καρκίνος του Ερντογάν επέστρεψε και έχει επεκταθεί. Μια επισήμανση: είναι πάντα επικίνδυνο να γίνονται υποθέσεις για την υγεία δικτατόρων. Σε κοινωνίες ήδη αδιαφανείς, η υγεία των ηγετών είναι ένα από τα πιο στενά φυλασσόμενα μυστικά.

Η σχετική δημοσιογραφική κάλυψη μπορεί, μάλιστα, να έχει ένα στοιχείο γελοιότητας: Σκεφτείτε τον πρώην ηγέτη της Συρίας Χαφέζ Αλ Άσαντ. Για τρεις δεκαετίες, οι αναλυτές προέβλεπαν τον επικείμενο θάνατό του. Όταν εντέλει πέθανε το 2000, οι ίδιοι αυτοί αναλυτές υποστήριξαν ότι όλο αυτό το διάστημα είχαν δίκιο.

Δεν έχω βεβαίως μιλήσει με τους γιατρούς του Ερντογάν και δεν μπορώ να γνωρίζω αν οι φήμες ισχύουν, πέραν του ότι επισημαίνω ότι οι πληροφορίες που μου δίνουν οι πηγές μου έχουν βγει τις περισσότερες φορές αληθινές. Ανεξάρτητα, όμως, από αυτό, η θνητότητα των δικτατόρων δεν θα πρέπει να θεωρείται θέμα ταμπού, τουλάχιστον σε ότι αφορά τις υποθέσεις για το τι πρόκειται να συμβεί στη συνέχεια.

Διάδοχος από την οικογένεια ή από το κόμμα;

Κι αυτό μας φέρνει πίσω στον Ερντογάν. Τί θα συμβεί όταν ο δυνατός άνδρας της Τουρκίας πεθάνει, υποθέτοντας ότι δεν θα απομακρυνθεί στο μεταξύ από την εξουσία με άλλα μέσα; Δεν είναι ιδιαίτερα πιθανό ο γιος του ή ο γαμπρός του να διατηρήσουν από μόνοι τους το ανάστημα που απαιτείται έναντι του στρατού και των πιο υψηλόβαθμων αξιωματούχων, ώστε να καταφέρουν να αναλάβουν τα ηνία της εξουσίας. Ακόμη κι αν έχουν πρόσβαση σε μέρος των χρημάτων που καταχράστηκε ο Ερντογάν κατά τη διάρκεια της θητείας του. Με άλλα λόγια, ο Μπιλάλ και ο Μπεράτ μοιάζουν περισσότερο στον Γκαμάλ Μουμπάρακ ή τον Σαΐντ Καντάφι παρά στον Μπασάρ Αλ Άσαντ.

Θα μπορούσαν να αναλάβουν το πηδάλιο οι βετεράνοι του ΑΚΡ; Εδώ υπάρχουν βασικά δύο πιθανότητες: ο πρώην Πρόεδρος Αμπντουλάχ Γκιούλ και ο πρώην αναπληρωτής Πρωθυπουργός και Υπουργός Εξωτερικών Αλί Μπαμπατσάν. Ο Γκιούλ έχει συμπάθειες στο κόμμα και κατάφερε να αποφύγει την εκκαθάριση του Ερντογάν έναντι όσων έχουν δεσμούς με τον εξόριστο θεολόγο Φετουλάχ Γκιουλέν. Ίσως γιατί έχει παραμείνει τόσο ήσυχος στην αποστρατεία. Ο Γκιούλ, όμως, είναι ολιγόλογος και εδώ και καιρό αποφεύγει τα ρίσκα. Δεν είναι σαφές αν θα καταφέρει να συγκεντρώσει ισχύ, ώστε να ανασυνταχθεί και να περιθωριοποιήσει τους ανταγωνιστές του στη μάχη που θα ακολουθήσει τον θάνατο του Ερντογάν.

Στο μεταξύ ο Μπαμπατσάν έχει καταφέρει να μείνει σχετικά καθαρός εν μέσω της διαφθοράς που έχει σημαδέψει την εποχή Ερντογάν και έχει αποφύγει τον συσχετισμό του με τις δικτατορικές υπερβολές του τελευταίου. Δεν είναι ιδιαίτερα πιθανό πάντως ο Γκιούλ ή ο Μπαμπατσάν να συγκεντρώσουν ποσοστό άνω του 30% στη μετά Ερντογάν εποχή, το οποίο ακόμα και με τη λαθροχειρία του ΑΚΡ πιθανότατα δεν θα επαρκέσει για την εμπέδωση του ελέγχου.

Θα μπορούσε να κερδίσει τον έλεγχο ένας αντιπολιτευόμενος;

Κι αυτό μας φέρνει στους εκτός του κόμματος παράγοντες. Ο Ερντογάν φαίνεται να έχει ξεφύγει από τον πρώην μαοϊκό και εθνικιστή Ντογκού Περιντσέκ. Ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν υπονόμευσε τον πρώην σύμμαχό του όταν συμφώνησε να συνεργαστεί με τον Ερντογάν αντί να χρησιμοποιήσει τον Περιντσέκ εναντίον του.

Ενώ ο Περιντσέκ ακόμη απολαμβάνει την υποστήριξη κάποιων υψηλόβαθμων αξιωματούχων του στρατού, ο στρατιωτικός σύμβουλος του Ερντογάν ισλαμιστής Αντνάν Τανριβερντί δημιουργεί νέα δεδομένα με την παραστρατιωτική ομάδα SADAT. Μπορεί να είναι μικρή, αλλά θυμίζει τους ισλαμιστές Φρουρούς της Επανάστασης του Ιράν, τουλάχιστον στα πρώτα τους χρόνια. Με απλά λόγια, κάθε μέρα που περνά, ο Τανριβερντί και η SADAT ενισχύονται και η επιρροή του Περιντσέκ φθίνει. Ο ίδιος το Τανριβερντί δεν έχει πολιτικές φιλοδοξίες, αλλά θα μπορούσε να ασκήσει επιρροή, ανάλογα με την κατεύθυνση που θα δώσει στη SADAT.

Άλλοι πολιτικοί ηγέτες του κατεστημένου πιθανότατα δεν θα κερδίσουν το πηδάλιο της χώρας. Ο ηγέτης του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (MHP) Ντεβλέτ Μπαχτσελί δεν υπήρξε ποτέ χαρισματικός και πάντα λάμβανε μικρά ποσοστά στις εκλογές, κοστίζοντας στο ΜΗΡ από πέντε ως οκτώ ποσοστιαίες μονάδες. Με τις πρόσφατες μάλιστα κινήσεις του να γίνει ο Κουίσλινγκ του Ερντογάν, σφράγισε την έλλειψη πολιτικής σημασίας του ΜΗΡ.

Ούτε ο ηγέτης του (κεμαλικού) CHP Κεμάλ Κιλιντσάρογλου είναι χαρισματικός. Έκανε το λάθος στο ξέσπασμα του πραξικοπήματος του Ιουλίου του 2016 να προσφέρει υποστήριξη στον Ερντογάν, ο οποίος, πρέπει να πούμε, πιθανόν ενεπλάκη περισσότερο στο πραξικόπημα απ’ όσο ο ίδιος αναγνωρίζει. Παρ’ όλα αυτά, η “Πορεία για τη Δικαιοσύνη” του Κιλιντσάρογλου το καλοκαίρι του 2017 ήταν πετυχημένη. Κλόνισε τον Erdogan, καταδεικνύοντας πόση μεγάλη είναι η επιθυμία στην Τουρκία για επιστροφή στη νομοκρατία.

Για να είμαστε δίκαιοι, αν ο Κιλιντσάρογλου μπορέσει να μείνει εκτός φυλακής, μπορεί να προτιμήσει να παραμείνει αρχηγός κόμματος από το να γίνει Πρόεδρος, επιτρέποντας σε κάποιον ταλαντούχο αξιωματούχο του CHP, όπως ο Ιλχάν Κεσιτσί, που συνδυάζει τις κεντρώες θέσεις με θρησκευτικά διαπιστευτήρια, να αναλάβει την πρόκληση.

Ο δυναμικότερος ηγέτης στην Τουρκία σήμερα είναι με διαφορά ο Σελαχατίν Ντεμιρτάς, ένας από τους ηγέτες του κεντροαριστερού και φιλοκουρδικού Δημοκρατικού Κόμματος των Λαών (HDP). Υπό την ηγεσία του, το HDP έχει διευρύνει την απήχησή του πέρα από τους Κούρδους της Τουρκίας. Το κόμμα του, όμως, δεν πρόκειται ποτέ να κερδίσει την πλειοψηφία, ή έστω περισσότερες από το ένα τέταρτο των ψήφων. Το γεγονός, όμως, ότι ο Ερντογάν κατάφερε να φυλακίσει τον Ντεμιρτάς, χωρίς να αντιμετωπίσει σοβαρές διαμαρτυρίες ή πολιτικό κόστος, υπογραμμίζει το πόσο αδύναμη είναι συλλογικά η αντιπολίτευση.

Τι επίκειται λοιπόν;

Πλέον, λίγοι πολιτικοί, ακαδημαϊκοί ή εξωτερικοί αναλυτές προσποιούνται ότι ο Ερντογάν δεν είναι ένας αυταρχικός ηγέτης. Κάποιοι μετριάζουν την κριτική τους, φοβούμενοι ότι θα χάσουν τις δουλειές ή τις προσβάσεις τους. Κάποιοι άλλοι, που κλίνουν περισσότερο στο να αγνοήσουν την συμπεριφορά του Ερντογάν, λένε ότι, παρά τις αδυναμίες του, η Τουρκία είναι απλά υπερβολικά σημαντική για να την εγκαταλείψουμε. Σε κάθε περίπτωση, όμως, οι Αμερικανοί πολιτικοί οφείλουν να αναλογιστούν τι μπορεί να συμβεί στην Τουρκία την επομένη του θανάτου του Ερντογάν, ιδίως αν αυτή η ημέρα έρθει νωρίτερα απ’ ό,τι πολλοί διπλωμάτες υποθέτουν.

Το λιγότερο που μπορεί να συμβεί, είναι ένας πολιτικός διαγκωνισμός. Η σφραγίδα του Ερντογάν ως ισχυρού άνδρα μπορεί να μην επαρκέσει για να διασφαλίσει μια ομαλή μετάβαση. Ιδίως, επειδή ο ίδιος δεν θα διακινδυνεύσει να αντιμετωπίσει την πολιτική αμφισβήτηση που μπορεί να προκληθεί αν ονομάσει τον διάδοχό του. Ακόμη, δεδομένων των διαιρέσεων που ο Ερντογάν επέτεινε αλλά φίμωσε, οι εβδομάδες και οι μήνες μετά τον θάνατο του Ερντογάν μπορεί να χαρακτηριστούν από βίαια ξεκαθαρίσματα λογαριασμών.

Οι Τούρκοι θα απαιτήσουν οι αγαπημένοι τους να απελευθερωθούν από τις πολιτικές φυλακές της χώρας και να αναλάβουν ξανά την θέση που δικαιούνται στην κοινωνία. Πολλοί θα απαιτήσουν την επιστροφή των περιουσιών που τους αφαιρέθηκαν αυθαίρετα με το προκάλυμμα των τεχνοκρατικών και δικαστικών σωμάτων που κυριαρχούνταν από το ΑΚΡ. Ακόμη και αν εμφανιστεί μια νέα ηγεσία με σχετικά ειρηνικό τρόπο, θα είναι δύσκολο μια κυβέρνηση συνεργασίας να επιλύσει τα εσωτερικά της ζητήματα, προκειμένου να διοικήσει αποτελεσματικά τη χώρα.

Δυστυχώς, όπως ο καρκίνος μπορεί να κατατρώει έναν ασθενή που εξωτερικά φαίνεται υγιής, έτσι και τα χρόνια του ερντογανισμού έχουν προξενήσει ζημιά που μπορεί να είναι αδύνατο να διορθωθεί στο μέλλον της Τουρκίας. Μπορεί να εμφανιστεί μια νέα ηγεσία, αλλά δεν θα λειτουργήσει ως κάποιο θαυματουργό φάρμακο για τα δεινά που επισώρευσε ο Ερντογάν.

---

* Ο Μάικλ Ρούμπιν είναι πρώην αξιωματούχος του Πενταγώνου. Ασχολείται με τη Μέση Ανατολή, την Τουρκία και το Ιράν. Είχε εμμέσως πλην σαφώς προαναγγείλει το πραξικόπημα του Ιουλίου 2016. Αυτό καθιστά το παρακάτω άρθρο ακόμα σημαντικότερο.

Πηγή: Το άρθρο δημοσιεύθηκε στις 3 Οκτωβρίου 2017 από το American Enterprise Institute.