Η ΕΕ απειλεί την ελευθερία έκφρασης στο Διαδίκτυο

του David Kaye –

Εδώ και μερικά χρόνια, οι Αμερικανοί ζητούν από τις εταιρείες του Διαδικτύου να ασχολούνται με τις διαδικτυακές ασχημίες – από τον μισογυνισμό, τον ρατσισμό [1], τον αντισημιτισμό και άλλες μορφές ύβρεων μέχρι την παραπληροφόρηση, την προπαγάνδα και το τρομοκρατικό περιεχόμενο [2]. Ο δημόσιος πυρετός είναι δικαιολογημένα υψηλός.

Όπως οι The New York Times έγραφαν [3] χωρίς ανάσα για το Facebook και τις ψευδείς ειδήσεις [4] λίγο μετά την εκλογή του Αμερικανού προέδρου Τραμπ, «σίγουρα οι προγραμματιστές μπορούν να εκπαιδεύσουν το λογισμικό για να εντοπίσουν ψεύτικες ιστορίες και να ξεπεράσουν τους ανθρώπους που παράγουν αυτά τα σκουπίδια». Ωστόσο, ενώ το Κογκρέσο σέρνει εταιρικούς δικηγόρους στις ακροάσεις στο Καπιτώλιο και το Facebook, το Twitter, το YouTube και άλλες εταιρείες τεχνολογίας αγωνίζονται να αντιμετωπίσουν τις ανησυχίες του κοινού, η νομοθεσία των ΗΠΑ για περιορισμό του περιεχομένου στο διαδίκτυο φαίνεται τόσο απίθανη σήμερα -για συνταγματικούς και πολιτικούς λόγους- όσο φαινόταν και τον Νοέμβριο του 2016 (με την εξαίρεση πραγμάτων όπως η εκμετάλλευση παιδιών και οι άμεσες απειλές βίας, θέματα που ρυθμίζονται αυστηρά εκτός διαδικτύου αλλά και εντός).

Εν τω μεταξύ, καθώς οι Αμερικανοί ανησυχούν συλλογικά για ένα Internet που πηγαίνει άσχημα, η Ευρώπη ρυθμίζει, χωρίς να περιορίζεται από τη νομοθετική παράλυση ή την μέριμνα για την εταιρική Αμερική όπως στην Ουάσινγκτον. Σε κάθε επίπεδο -εκτελεστικό, νομοθετικό και δικαστικό, συνδικαλιστικό και κρατικό- οι Ευρωπαίοι κινούνται για να επιβάλλουν περιορισμούς στην έκφραση που οι εταιρείες του Διαδικτύου μπορούν να επιτρέπουν στις πλατφόρμες τους. Αν και αυτές οι κινήσεις αντικατοπτρίζουν τις δικαιολογημένες ανησυχίες σχετικά με την κατάχρηση του διαδικτυακού χώρου, πολλές [από τις κινήσεις αυτές] ρισκάρουν να επέμβουν στα θεμελιώδη δικαιώματα της ελευθερίας της έκφρασης. Επιπλέον, η πιθανότητα να εξαπλωθεί αυτή η τάση πέρα από την Ευρώπη είναι υψηλή.

Ένα κύμα περιορισμών περιεχομένου

Η ευρωπαϊκή ρύθμιση της διαδικτυακής ρητορικής έχει τις ρίζες της σε μια προθυμία της ηπείρου να προστατεύσει τις ευάλωτες ομάδες από τις «βλάβες διά του λόγου» [5]. (Σκεφθείτε, για παράδειγμα, τους περιορισμούς για την άρνηση του Ολοκαυτώματος). Ωστόσο, πιο πρόσφατες ενέργειες δείχνουν ότι τα ευρωπαϊκά δικαστήρια και οι νομοθέτες πιέζουν τις εταιρείες να ενεργούν οι ίδιες ως ρυθμιστές της ρητορικής. Εξετάστε, για παράδειγμα, την απόφαση του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων για το «Δικαίωμα στην Λήθη», του 2014 [6].

Σε μια υπόθεση που αφορούσε την αξίωση ενός Ισπανού πολίτη κατά της Google Ισπανίας, το Δικαστήριο έκρινε ότι οι μηχανές αναζήτησης πρέπει, κατόπιν αιτήσεως, να διασφαλίζουν ότι οι άσχετες πληροφορίες για ένα άτομο -δηλαδή οι πληροφορίες που «δεν είναι πλέον απαραίτητες υπό το πρίσμα των σκοπών για τους οποίους συλλέχθηκαν»- δεν θα εμφανίζονται στα αποτελέσματα αναζήτησης με βάση το όνομα. Το δικαστήριο αναγνώρισε ότι οι κανόνες για τα δημόσια πρόσωπα μπορεί να ποικίλλουν, αλλά διαπίστωσε ότι το συμφέρον του ατόμου για αποσύνδεση (delinking) θα «υπερισχύει, κατά κανόνα, όχι μόνο του οικονομικού συμφέροντος του φορέα εκμετάλλευσης της μηχανής αναζήτησης αλλά και του συμφέροντος του ευρέως κοινού να έχει πρόσβαση στις πληροφορίες αυτές».

Η απόφαση για την Google Ισπανίας (The Google Spain decision), όπως συχνά αποκαλείται, έδωσε μια ένδειξη για την κατεύθυνση που θα πάρει η επερχόμενη ρύθμιση των online πλατφορμών. Έδωσε προτεραιότητα στην προσωπική υπόληψη επί της πρόσβασης στις πληροφορίες, αλλά, γενικότερα, έθεσε το βάρος στις ίδιες τις μηχανές αναζήτησης για να εφαρμόσουν τους νέους κανόνες. Πήρε τη νομική εξέλιξη έξω από τα δικαστήρια και την έβαλε τους θαλάμους παρακολούθησης των εταιρειών.

Το έντυπο της Google [7], το οποίο οι Ευρωπαίοι πρέπει να συμπληρώσουν για να επιδιώξουν την αποσύνδεσή τους, ενημερώνει τους ενάγοντες ότι «θα εξισορροπήσουμε τα δικαιώματα ιδιωτικού απορρήτου του ατόμου με το συμφέρον του κοινού να γνωρίζει και με το δικαίωμα διανομής πληροφοριών». Το κόστος μιας τέτοιας ιδιωτικής υπόθεσης, στην τεράστια κλίμακα που η αναζήτηση [δια των ηλεκτρονικών πλατφορμών] απαιτεί για να είναι αποτελεσματική, υπερβαίνει κατά πάσα πιθανότητα σε αξία τις νεοσύστατες επιχειρήσεις και τους εφευρέτες στο πεδίο της αναζήτησης, επί των οποίων η Google κυριαρχεί με ευκολία. Και η απόφαση θα μπορούσε σύντομα να έχει ακόμα ευρύτερη εμβέλεια: Το Δικαστήριο θα αποφασίσει το επόμενο έτος [8] εάν οι αποφάσεις για την αποσύνδεση θα πρέπει να έχουν παγκόσμια εφαρμογή πέραν των τομέων ειδικής αναζήτησης ανά χώρα.

Εν τω μεταξύ, η τρομοκρατία και τα εγκλήματα κατά των μειονοτήτων και των προσφύγων οδήγησαν την Κομισιόν να λάβει ορισμένα περαιτέρω βήματα για να αναγκάσει τις εταιρείες να ρυθμίσουν τον ψηφιακό χώρο. Το 2016, η Κομισιόν πίεσε το Facebook, τη Microsoft, το Twitter και το YouTube να συμφωνήσουν σε έναν κώδικα δεοντολογίας [9] που τους ωθεί να επιθεωρήσουν την «παράνομη ρητορική του μίσους» εντός 24 ωρών και να την αφαιρέσουν αμέσως [μόλις την διαπιστώσουν].

Προχώρησαν ακόμη περισσότερο, με τις εταιρείες να συμφωνούν να συνεχίσουν το έργο τους ως ήπιες μηχανές προπαγάνδας «αναγνωρίζοντας και προωθώντας ανεξάρτητες αντίθετες αφηγήσεις». Ο [ρυθμιστικός] κώδικας ταιριάζει με τις εξελίξεις στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το οποίο φλέρταρε με την ιδέα να επιβάλλει προϋποθέσεις ελέγχου και ευθύνη [ 10] σε πλατφόρμες εάν αποτύχουν να αφαιρέσουν περιεχόμενο κάποιων ειδών μίσους.

Τον Σεπτέμβριο του τρέχοντος έτους, η Κομισιόν ενίσχυσε τις αρχές αυτές, υιοθετώντας μια επίσημη ανακοίνωση [11] η οποία παροτρύνει τις «ηλεκτρονικές πλατφόρμες να εντείνουν την μάχη κατά του παράνομου περιεχομένου». Όπως και με το δικαίωμα στην λήθη, η ανακοίνωση βάζει τις ίδιες τις εταιρείες στην θέση να αναγνωρίζουν, ιδίως μέσω της χρήσης αλγοριθμικού αυτοματισμού, παράνομο περιεχόμενο που δημοσιεύτηκε στις πλατφόρμες τους. Όμως, όπως υποστήριξε η Daphne Keller του Κέντρου για το Διαδίκτυο και την Κοινωνία στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ, η ιδέα ότι η αυτοματοποίηση μπορεί να λύσει προβλήματα παράνομου περιεχομένου χωρίς να σαρώνει τεράστια ποσά νόμιμου περιεχομένου ανήκει στην φαντασία [12].

Οι μηχανές συνήθως αποτυγχάνουν [13] να κατανοήσουν την σάτιρα, την κριτική και άλλα είδη περιεχομένου που μετατρέπουν τους επιπόλαιους ισχυρισμούς περί παρανομίας σε πλήρως νόμιμο περιεχόμενο. Ο αυτοματισμός συνεπάγεται συνεπώς μια δυσανάλογη κατάργηση νόμιμου περιεχομένου απλώς και μόνο για να στοχεύσει ένα μικρότερο ποσό παράνομου υλικού στο διαδίκτυο. Από νομικής απόψεως, όπως εξήγησε ο δικηγόρος και νομικός αναλυτής Graham Smith [14], η διαδικασία της Κομισιόν αντιστρέφει τα συνήθη τεκμήρια νομιμότητας υπέρ της παρανομίας, με διασφαλίσεις τόσο αδύναμες ώστε οι εταιρείες πιθανώς να σφάλλουν τείνοντας προς το να καταργούν περιεχόμενο.

Η ανακοίνωση αποφεύγει ξεκάθαρα το πρόβλημα της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας. Ωστόσο, η ρύθμιση αυτού του περιεχομένου μπορεί επίσης να είναι στον ορίζοντα, καθώς η Κομισιόν έχει δηλώσει την δημιουργία μιας Ομάδας Υψηλού Επιπέδου [15] για να αντιμετωπίσει το ζήτημα αυτό. Ακόμη και οι πιο σταθεροί υποστηρικτές της ελευθερίας της έκφρασης στην ευρωπαϊκή πολιτική αναγνωρίζουν ότι η παραπληροφόρηση είναι ένα σημαντικό πρόβλημα.

Η Marietje Schaake, μια Ολλανδή ευρωβουλευτής και μια από τους κορυφαίους υποστηρικτές του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ευρώπη, συνέλαβε μια ευρέως διαδεδομένη άποψη στην ήπειρο, όταν είπε [16] σε κοινοβουλευτική συζήτηση ότι «δεν νιώθει σιγουριά όταν η Silicon Valley ή ο Mark Zuckerberg είναι οι de facto σχεδιαστές της πραγματικότητάς μας ή των αληθειών μας».

Οι περιορισμοί περιεχομένου εκτείνονται πέρα από τις Βρυξέλλες σε εθνικό επίπεδο. Η Γερμανία θέσπισε φέτος έναν νόμο που θέτει αυστηρές υποχρεώσεις [17] σε μεγάλες εταιρείες του Διαδικτύου να καταργούν «προδήλως παράνομο περιεχόμενο» εντός 24 ωρών από τότε που θα ειδοποιηθούν, με βαριά πρόστιμα που ενθαρρύνουν το γρήγορο κατέβασμα αναρτήσεων αντί της εκτέλεσης προσεκτικών αξιολογήσεων. Το Ηνωμένο Βασίλειο υιοθέτησε φέτος έναν Νόμο για την Ψηφιακή Οικονομία [18], με στόχο την προστασία των ανηλίκων από «επιβλαβές περιεχόμενο», αλλά πιθανόν να ενθαρρύνει την κατάργηση του νόμιμου περιεχομένου για ενήλικες προκειμένου να αποφευχθούν κυρώσεις.

Η Ισπανία έλαβε δραστικά μέτρα [19] για να πατάξει τους Καταλανούς σεπαρατιστές στο διαδίκτυο. Οι Γάλλοι νομοθέτες επεδίωξαν να ποινικοποιήσουν την περιήγηση σε περιεχόμενο που «δοξάζει την τρομοκρατία», απλώς για να τους σταματήσει [20] το Συνταγματικό Συμβούλιο. Η Πολωνία [21] ενίσχυσε τους εθνικούς ελέγχους ασφαλείας σχετικά με την δραστηριότητα στο Διαδίκτυο. Σε κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις, οι κυβερνήσεις ασκούν πίεση στις εταιρείες για την αφαίρεση παράνομου περιεχομένου, μια προβλέψιμη απάντηση στις βλάβες μέσω διαδικτύου. Ωστόσο, η πίεση λειτουργεί μόνο προς μια κατεύθυνση –το να αφεθεί το παράνομο περιεχόμενο θα οδηγήσει σε κυρώσεις, ενώ η κατάργηση του νόμιμου περιεχομένου, όχι. Εκτός κι αν οι κυβερνήσεις περιορίσουν επίσης την κατάργηση νόμιμου περιεχομένου, οι επιχειρήσεις σχεδόν σίγουρα θα υπερθεματίσουν.

Πέρα από την ρητορική του μίσους, την ύβρη και την παραπληροφόρηση, ένα σχέδιο άρθρου σε μια οδηγία για την πνευματική ιδιοκτησία που προτείνει η Κομισιόν [22] θέτει μια σημαντική δυνητική απειλή για την δημιουργική έκφραση. Στους περισσότερους νόμους περί πνευματικών δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένου του Νόμου για τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας της Ψηφιακής Χιλιετίας (Digital Millennium Copyright Act) των Ηνωμένων Πολιτειών, οι εταιρείες έχουν έως τώρα συνήθως διαχειριστεί τους ισχυρισμούς παραβίασης επί τη βάσει της υποχρέωσης περί «ειδοποίησης και κατάργησης» [23].

Δηλαδή, οι πλατφόρμες δεν αναμένεται να αφαιρέσουν τέτοιο περιεχόμενο εκτός αν ενημερωθούν για την ύπαρξή του. Η αρχή αυτή επαναλαμβάνεται στην ανακοίνωση και στον κώδικα δεοντολογίας, ακόμη και όταν τα εξαιρετικά [στενά] χρονικά πλαίσια θρυμματίζουν την διαθεσιμότητά του. Ωστόσο, το άρθρο 13 της προτεινόμενης οδηγίας θα αντιστρέψει την αποδεκτή πρακτική με την προϋπόθεση ότι οι εταιρείες «θα αποτρέψουν την διαθεσιμότητα» περιεχομένου που προστατεύεται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright), ενθαρρύνοντας την χρήση «αποτελεσματικών τεχνολογιών αναγνώρισης περιεχομένου».

Εδώ υπάρχει και πάλι η μανία για αυτοματοποίηση. Αν και αυτή η ειδική διάταξη θα εφαρμοζόταν μόνο σε ισχυρισμούς περί πνευματικών δικαιωμάτων, η υιοθέτησή της θα μπορούσε να αποτελέσει προηγούμενο για την σημαντική ρύθμιση άλλων ειδών περιεχομένου. Θα μπορούσε να επιβάλει το είδος της παρακολούθησης των φορτώσεων [περιεχομένου, uploads], με την παρεπόμενη απειλή της υπερβολικής ρύθμισης που οι διαδικασίες «ειδοποίησης και αφαίρεσης» [περιεχομένου] έχουν σχεδιαστεί για να αποφύγουν, και ότι θα εφαρμόζονταν σε μια σειρά δημιουργικών προσπαθειών.

Το μέλλον της ελεύθερης έκφρασης στο διαδίκτυο

Αυτοί οι κανόνες πρέπει να ανησυχούν όλους όσους ενδιαφέρονται για την ελευθερία της έκφρασης, καθώς συνεπάγονται περιορισμούς στις χρήσεις των ηλεκτρονικών πλατφορμών στην Ευρώπη. Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί έχουν καλόπιστους λόγους για να τους υποστηρίξουν, όπως η αντιμετώπιση της αχαλίνωτης υβρεολογίας σε μια εποχή ανθρώπινης αποδιάρθρωσης, πολιτικής αστάθειας και ανόδου των ακροδεξιών κομμάτων. Ωστόσο, τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται συχνά κινδυνεύουν από υπερβολική ρύθμιση, δίνοντας κίνητρο στην ιδιωτική λογοκρισία που θα μπορούσε να υπονομεύσει τον δημόσιο διάλογο και τις δημιουργικές επιδιώξεις. Οι εταιρείες ενδέχεται να αναγκαστούν να διευκολύνουν πρακτικές που υπονομεύουν την πρόσβαση των πελατών τους σε πληροφορίες. Οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να ανησυχούν, όπως πολλοί [ανησυχούν].

Γιατί πρέπει να νοιάζεται οποιοσδήποτε άλλος; Στην αναλογική εποχή, τελικά, μια δίκαιη ανταπόκριση των ΗΠΑ στην ρύθμιση της ρητορικής πέραν του Ατλαντικού (ή οπουδήποτε αλλού) θα μπορούσε να ήταν: Έτσι το κάνουν στην Ευρώπη. Έχουν διαφορετικές εμπειρίες, δίδοντας κάποια υποστήριξη (έστω και πολύ περιορισμένη) σε κανόνες που τα δικαστήρια των ΗΠΑ δεν θα επέτρεπαν ποτέ -όπως αυτούς κατά της άρνησης του Ολοκαυτώματος ή της ύμνησης της τρομοκρατίας.

Αλλά ο διαδικτυακός χώρος είναι διαφορετικός. Όλες οι μεγάλες εταιρείες λειτουργούν υπό κλίμακα, και υπάρχει σημαντικός κίνδυνος οι ανησυχητικοί κανονισμοί περιεχομένου στην Ευρώπη να περάσουν στις παγκόσμιες εταιρικές πρακτικές με αντίκτυπο στις χρήσεις των κοινωνικών μέσων και στην παγκόσμια έρευνα. Η πιθανότητα μιας παγκόσμιας αποσύνδεσης των αποτελεσμάτων αναζήτησης μπορεί να είναι η πιο προφανής μορφή απειλής περιεχομένου, αλλά όλοι οι κανόνες και οι προτάσεις που σημειώθηκαν ανωτέρω ενδέχεται να κινηθούν σιγά-σιγά για να υπονομεύσουν την ελευθερία της έκφρασης. Για παράδειγμα, όταν μια εταιρεία επενδύσει την σημαντική χρηματοδότηση που απαιτείται για την ανάπτυξη περίπλοκων φίλτρων περιεχομένου για τις ευρωπαϊκές αγορές, τα εμπόδια για την εφαρμογή τους σε αμερικανικό περιβάλλον είναι πιθανό να λιγοστέψουν.

Για να είμαστε ξεκάθαροι, οι επιθέσεις σε παγκόσμιο επίπεδο [24] σχετικά με την ελευθερία έκφρασης στο διαδίκτυο είναι σοβαρές. Οι ανελεύθερες κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο εναποθέτουν την ευθύνη στα άτομα για αναρτήσεις και tweets και blogs που απλώς επικρίνουν τις δημόσιες Αρχές ή φέρονται να διαδίδουν ψευδείς πληροφορίες. Αυτού του είδους η ρύθμιση, ένα δημοφιλές εργαλείο των κατασταλτικών κρατών, δημιουργεί άμεσες μορφές λογοκρισίας και ατομικής βλάβης. Αντίθετα, τα ευρωπαϊκά κράτη παρουσίαζαν παραδοσιακά ένα προστατευτικό περιβάλλον για την ελευθερία της έκφρασης, με ορισμένες –οι σκανδιναβικές χώρες θέτουν ένα πρότυπο παράδειγμα- να παρέχουν την ισχυρότερη προστασία παγκοσμίως.

Αυτά δεν είναι εύκολα ερωτήματα πολιτικής. Οι ίδιες οι εταιρείες θα πρέπει να αναπτύσσουν προσεγγίσεις -και πολλές τώρα το κάνουν- για την καταπολέμηση της κατάχρησης που συχνά στοχεύει επιτυχώς να ωθήσει ανθρώπους, ιδιαίτερα τις γυναίκες και τις μειονότητες, έξω από τις [διαδικτυακές] πλατφόρμες. Αυτές οι προσεγγίσεις πρέπει να βασίζονται στα συνήθη πρότυπα της νομοθεσίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι εταιρείες θα πρέπει να παρέχουν εύκολη πρόσβαση σε εργαλεία επισήμανσης (flagging tools) για να ενημερώνονται γρήγορα την παρενόχληση και να είναι διαφανείς σχετικά με τις διαδικασίες τους για την αφαίρεση του σχετικού περιεχομένου, και να ανταποκρίνονται όταν κάνουν λάθος.

Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να ενθαρρύνουν αυτού του είδους τις υπεύθυνες ενέργειες των εταιρειών, όπως κάνουν και πολλοί στην κοινωνία των πολιτών, αποφεύγοντας παράλληλα τις αυστηρές κυρώσεις και την εξωτερική ανάθεση της ρύθμισης της ρητορικής, όπως ήταν προσφάτως τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ευρωπαϊκών αντιδράσεων στις βλάβες στο Διαδίκτυο. Όταν απαιτούν αφαιρέσεις [περιεχομένου], τα δικαστήριά τους θα πρέπει να είναι διαθέσιμα προς τα [ενδιαφερόμενα] μέρη ώστε να μπορούν να προσφύγουν σε αυτά.

Οι παραπάνω προτάσεις, όμως, κινδυνεύουν να οδηγήσουν σε συρρίκνωση του χώρου των ιστορικά πιο σημαντικών φόρουμ έκφρασης. Θα είναι δύσκολο να περιοριστούν στην πράξη, επί της αρχής ή από γεωγραφική άποψη. Στον βαθμό που εμπλέκουν την εξωτερική ανάθεση των αποφάσεων [για το περιεχόμενο] σε ιδιωτικούς δρώντες, περιορίζουν την δυνατότητα για δημοκρατική λογοδοσία. Θα πρέπει να επανεξεταστούν, να περιοριστούν και να εφαρμοστούν μέσω των παραδοσιακών εργαλείων του κράτους δικαίου.