Το Brexit και το τρίλημμα της παγκοσμιοποίησης
10/01/2018
του Dani Rodrik –
Δεν έχω γράψει πολλά για Brexit επειδή δεν έχω μια ισχυρή ή ιδιαίτερα καλά ενημερωμένη άποψη του. Η προσωπική μου ελπίδα είναι ότι η Βρετανία θα επιλέξει να παραμείνει στην ΕΕ. Aυτό, όμως, είναι τόσο εξαιτίας της πεποίθησης ότι η ΕΕ χωρίς τη Βρετανία θα γίνει πιθανότατα λιγότερο δημοκρατική και περισσότερο εσφαλμένη όσο και εξαιτίας του πιθανού οικονομικού κόστους του Brexit.
Ναι, νομίζω ότι η έξοδος ενέχει σημαντικό οικονομικό κίνδυνο για τη Βρετανία (και, ενδεχομένως, για την παγκόσμια οικονομία), αν και πιστεύω ότι υπάρχουν πολύ μεγάλα περιθώρια αβεβαιότητας γύρω από τα ποσοτικά προγνωστικά που παρουσίασε το Υπουργείο Οικονομικών του Ηνωμένου Βασιλείου και πολλοί Βρετανοί οικονομολόγοι. Αλλά υπάρχουν επίσης σοβαρά ερωτήματα που τίθενται σχετικά με τη φύση της δημοκρατίας και της αυτοδιοίκησης στην ΕΕ στη σημερινής της σύσταση.-
Ο Αμβρόσιος Έβανς-Πρίτσαρντ (Ambrose Evans-Pritchard), διακεκριμένος οικονομικός συντάκτης της Daily Telegraph, έγραψε ένα αξιοσημείωτο άρθρο παρουσιάζοντας μια πολιτική άποψη για το Brexit. Ξεκαθαρίζει ότι έχει ελάχιστα κοινά με το σωβινιστικό και νατιβίστικο (πολιτική προστασίας συμφερόντων των γηγενών έναντι των μεταναστών) τόνο της εκστρατείας του Brexit. Παραμερίζοντας τις στρεβλώσεις και τα ψέματα που προωθούνται από τους υπέρμαχους της εξόδου από την ΕΕ, το δημοψήφισμα εγείρει ένα σοβαρό ερώτημα για το πώς θα πρέπει να κυβερνάται η Βρετανία:
«Χωρίς περισπασμούς, το Ηνωμένο Βασίλειο φτάνει σε μια στοιχειώδη επιλογή: είτε να αποκαταστήσει την πλήρη αυτοδιοίκηση αυτού του έθνους, ή να συνεχίσει να ζει υπό ένα ανώτερο υπερεθνικό καθεστώς με κυβέρνηση ένα Ευρωπαϊκό Συμβούλιο που δεν εκλέγουμε υπό καμία ουσιαστική έννοια του όρου, και ότι ο βρετανικός λαός δεν μπορεί να την απομακρύνει ακόμη και όταν επιμένει να κυβερνά προς τη λάθος κατεύθυνση. […] Αποφασίζουμε εάν θα καθοδηγούμαστε από μια Επιτροπή με οιονεί εκτελεστικές εξουσίες που λειτουργεί περισσότερο σαν το ιερατείο του παπισμού του 13ου αιώνα παρά σαν σύγχρονη δημόσια υπηρεσία και εάν θα παραδινόμαστε σε ένα ευρωπαϊκό Δικαστήριο που υποστηρίζει την σαρωτική υπεροχή, χωρίς δικαίωμα έφεσης. […] [Το δημοψήφισμα] είναι για το εάν νομίζετε ότι τα εθνικά κράτη της Ευρώπης είναι το μοναδικό γνήσιο βήμα για τη δημοκρατία σε αυτή τη χώρα, ή τη Σουηδία, τις Κάτω Χώρες, ή τη Γαλλία»
Το πρόβλημα είναι ότι η ΕΕ είναι περισσότερο μια τεχνοκρατία παρά μια δημοκρατία (νομενκλατούρα κατά τον Πρίτσαρντ). Μια προφανής εναλλακτική λύση για το Brexit θα ήταν να οικοδομηθεί μια ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή δημοκρατία. Ο Πρίτσαρντ αναφέρει τον Γιάννη Βαρουφάκη, έναν αντίπαλο του Brexit, ο οποίος έχει προτείνει κάτι σαν τις “Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης με ένα γνήσιο κοινοβούλιο με έναν πρόεδρο που λογοδοτεί».
Ωστόσο όπως λέει ο Πρίτσαρντ «δεν νομίζω ότι αυτό είναι δυνατόν εξ αποστάσεως, ή θα ήταν επιθυμητό. Κάτι τέτοιο δεν προσφέρεται ούτως ή άλλως. Στα Έξι χρόνια κρίσης της ευρωζώνης δεν ίδρωσε το αυτί της δημοσιονομικής ένωσης: καθόλου ευρωομόλογα, καμία Χαμιλτονιανή απόσβεση χρέους, καμία οµαδοποίηση του χρέους, ούτε μεταφορά προϋπολογισμού. Η τραπεζική ένωση διαψεύδει το όνομά της. Η Γερμανία και οι κρατικοί πιστωτές είναι αμετακίνητοι»
Όλα αυτά είναι φυσικά αυτό που προσπάθησα να επισημάνω στο βιβλίο το πολιτικό «τρίλημμα» της παγκόσμιας οικονομίας, που παραθέτω παρακάτω.
Διάλεξε οποιαδήποτε δύο από τα τρία
Το τρίλημμα προτείνει ότι η δημοκρατία είναι συμβατή με τη βαθιά οικονομική ολοκλήρωση μόνο αν η δημοκρατία είναι κατάλληλα διεθνοποιημένη (transnationalized), μια λύση που επιθυμεί και ο Βαρουφάκης. Ο Πρίτσαρντ αντίθετα, πιστεύει ότι ένα δημοκρατικό και υπόλογο ευρωπαϊκό υπερ-κράτος δεν είναι ούτε εφικτό, ούτε καν επιθυμητό.
Προσέξτε ότι η ένταση που προκύπτει μεταξύ της δημοκρατίας και παγκοσμιοποίησης δεν είναι άμεση συνέπεια του γεγονότος ότι η τελευταία περιορίζει την εθνική κυριαρχία. Υπάρχουν τρόποι με τους οποίους οι εξωτερικοί περιορισμοί –όπως με την δημοκρατική εκπροσώπηση– μπορούν να ενισχύσουν και όχι να περιορίσουν τη δημοκρατία. Αλλά υπάρχουν επίσης πολλές περιστάσεις υπό τις οποίες οι εξωτερικοί κανόνες δεν πληρούν τις προϋποθέσεις της δημοκρατικής εκπροσώπησης κάτι που συμβαίνει και με τους ευρωπαϊκούς κανόνες όπως πιστεύει ο Πρίτσαρντ.
Εκτός από την ευρωπαϊκή γραφειοκρατία (και την διαχείριση της στην κρίση του ευρώ), είναι ιδιαίτερα ενοχλημένος από την εξουσία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου επί των εθνικών πολιτικών χωρίς δικαίωμα άσκησης έφεσης. Όσο για την εξαίρεση (opt-out) της Βρετανίας: «Είναι ανάγκη να προσθέσω επίσης ότι η εξαίρεση της Βρετανίας από τον Χάρτη βάσει του πρωτοκόλλου 30 – που περιγράφεται ως «απολύτως σαφές» από τον Τόνι Μπλερ στη Βουλή των Κοινοτήτων – έχει έκτοτε παραμεριστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο».
Δεν έχω σαφή εικόνα για την ουσία του επιχειρήματος του Πρίτσαρντ ως προς το αν η αυτοδιοίκηση της Βρετανίας έχει αποδυναμωθεί αρκετά από την ΕΕ, ή αν η εξαίρεση της έχει εξουδετερωθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Είναι ωστόσο σαφές ότι οι κανόνες της ΕΕ που απαιτούνται για την υποστήριξη μιας ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς έχουν επεκταθεί σημαντικά πέρα από αυτό που μπορεί να υποστηρίξει η δημοκρατική νομιμότητα. Είτε η εξαίρεση της Βρετανίας είναι αποτελεσματική ή όχι, το πολιτικό τρίλημμα είναι ενεργό. Όπως λέει ο Πρίτσαρντ υποβλητικά «Το [Ευρωπαϊκό] Σχέδιο προκαλεί αιμορραγία στους εθνικούς θεσμούς, αλλά αποτυγχάνει να τους αντικαταστήσει με οτιδήποτε αξιαγάπητο ή νόμιμο σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Απομακρύνει ένα χάρισμα και το καταστρέφει. Έτσι πεθαίνουν οι δημοκρατίες».
Πρώτη φορά που στέφτηκα το τρίλημμα της παγκοσμιοποίησης, ήταν όταν μου ζητήθηκε να συμβάλω σε έναν τεύχος του Journal of Economic Perspectives (2000), όπου μου ζητήθηκε να επιχειρήσω να εικάσω τη φύση της παγκόσμιας οικονομίας σε 100 χρόνια. Το παρουσίασα σαν το πολιτικό ανάλογο του μακροοικονομικού τριλήμματος της ανοικτής οικονομίας που είναι ευρέως γνωστό στους οικονομολόγους (μπορούμε να έχουμε το πολύ δύο μεταξύ νομισματικής ανεξαρτησίας, ελεύθερη ροή κεφαλαίων, ισοτιμία του νομίσματος). Σκέφτηκα τότε, και συνεχίζω να πιστεύω, ότι θα διαμορφώσει όλο και περισσότερο την εξέλιξη της πολιτικής οικονομίας στον κόσμο.
Εκείνη την εποχή, είδα την ΕΕ ως το μόνο μέρος της παγκόσμιας οικονομίας που θα μπορούσε να συνδυάσει με επιτυχία την υπερπαγκοσμιοποίηση («ενιαία αγορά») με τη δημοκρατία μέσω της δημιουργίας ενός ευρωπαϊκού δήμου και πολιτείας. Εξέφρασα την ίδια άποψη, κάπως πιο προσεκτικά, το 2011 στο βιβλίο μου «Το παράδοξο της παγκοσμιοποίησης». Αλλά τώρα πρέπει να παραδεχτώ ότι έκανα λάθος σε αυτή την άποψη (ή ελπίδα ίσως).
Ο τρόπος με τον οποίο η Γερμανία και η Άνγκελα Μέρκελ, ιδίως, αντέδρασε στην κρίση στην Ελλάδα και άλλες χρεωμένες χώρες έθαψε οποιαδήποτε πιθανότητα μιας δημοκρατικής Ευρώπης. Η Άνγκελα Μέρκελ θα μπορούσε να παρουσιάσει την κρίση ως μια αλληλεξάρτηση («όλοι συνέβαλαν σε αυτό, και συμμετέχουμε όλοι σε αυτό»), χρησιμοποιώντας την ως μια ευκαιρία για να κάνει ένα άλμα προς μεγαλύτερη πολιτική ένωση. Αντί αυτού, το αντιμετώπισε σαν ένα παιχνίδι ηθικής, που οι υπεύθυνοι βόρειοι στρέφονται εναντίον των τεμπέληδων και σπάταλων νοτίων που πρέπει να αντιμετωπιστούν από τους Ευρωπαίους τεχνοκράτες, που χωρίς να λογοδοτούν σε κανέναν, προσφέρουν καταστροφικές οικονομικές λύσεις.
Όπως μας θυμίζουν οι αντίπαλοι του Brexit, το οικονομικό κόστος της εξόδου της Βρετανίας θα μπορούσε να είναι πράγματι αρκετά μεγάλο. Λογικοί άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν για το πώς το οικονομικό κόστος είναι ισάξιο με την καταστροφή της δημοκρατικής αυτοδιοίκησης. Ο Πρίτσαρντ έχει πλήρη επίγνωση ότι η επιλογή του συνεπάγεται την ανάληψη ενός «υπολογισμένου κινδύνου».
Η δική μου γενιά των Τούρκων κοίταξε την ΕΕ ως ένα παράδειγμα προς μίμηση και ως φάρο της δημοκρατίας. Με λυπεί ιδιαίτερα που έφτασε να υπερασπίζεται ένα τρόπο εκπόνησης κανόνων και διακυβέρνησης τόσο ασυμβίβαστα με τη δημοκρατία ώστε ακόμα και ενημερωμένοι και λογικοί παρατηρητές όπως ο Πρίτσαρντ βλέπουν το Brexit ως τη μόνη επιλογή για να θεραπευτεί η δημοκρατία.
Πηγή: Blog Dani Rodrik
