Ο σουλτάνος Ερτουγρούλ, η Αγία Σοφία και το όραμα του Ερντογάν

Στις 8 Ιουλίου 2020 δημοσιεύθηκε στην φιλοκυβερνητική τουρκική εφημερίδα “Σαμπάχ” άρθρο του Syed Sharfuddin με τίτλο: “Ένα όραμα, τρεις χώρες: Τουρκία, Πακιστάν, Μαλαισία”. Το άρθρο αναφέρεται στη σύνοδο των ισλαμικών κρατών της Κουάλα Λουμπούρ, που είχε πραγματοποιηθεί τον Δεκέμβριο 2019. Σ’ εκείνη τη σύνοδο, η Μαλαισία είχε προσπαθήσει να προωθήσει την στενότερη συνεργασία με την Τουρκία το Ιράν και το Κατάρ. Το τι σχέση έχει ο σουλτάνος Ερτουγρούλ με όλα αυτά θα το δούμε παρακάτω.

Η Σαουδική Αραβία είχε αρνηθεί να συμμετάσχει, αναγκάζοντας –σύμφωνα με τότε πληροφορίες– και το Πακιστάν να μην συμμετάσχει στη σύνοδο μιας και το σουνιτικό βασίλειο βρισκόταν σε ανταγωνιστική σχέση και με τη Μαλαισία και με την Τουρκία. Στη σύνοδο εκείνη (και στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 2019), οι δύο αυτές χώρες μαζί με το Πακιστάν είχαν συμφωνήσει να ιδρύσουν τηλεοπτικό σταθμό παγκόσμιας εμβέλειας.

Στην προσπάθεια στενότερης συνεργασίας των τριών αυτών μουσουλμανικών χωρών, η “Σαμπάχ” είχε εντάξει και την δημοφιλή τουρκική τηλεοπτική σειρά “Ανάσταση Ερτουγρούλ”. Ο σουλτάνος Ερτουγρούλ είναι πατέρας του Οσμάν, ιδρυτής του οσμανικού κράτους και της Οθωμανικής (Οσμάν, Οθμάν Οθωμανοί) Αυτοκρατορίας. Είναι ο σουλτάνος που για να αποφύγει τις επιθέσεις των Μογγόλων, πέρασε από την Κεντρική Ασία δυτικά στη Μικρά Ασία και έγινε μισθοφόρος των εκεί Σελτζούκων, οι οποίοι του έδωσαν μια περιοχή να διοικεί.

Στο Τουρκμενιστάν μάλιστα υπάρχει ένα επιβλητικό άγαλμα του Ερτουγρούλ, χαρισμένο από την Τουρκία, για να υπενθυμίζει τις σχέσεις των δύο χωρών. Οι περιπέτειες, λοιπόν, του Ερτουγρούλ μεταδόθηκαν από το κρατικό κανάλι του Πακιστάν και είχαν τεράστια τηλεθέαση. Η μεγάλη επιτυχία της σειράς για τον γενάρχη των Οθωμανών είχε παρουσιαστεί ως προάγγελος για το όραμα των τριών χωρών να δημιουργήσουν ένα παγκόσμιο ισλαμικό τηλεοπτικό δίκτυο.

Η απόφαση του Ερντογάν να επαναλειτουργήσει την Αγία Σοφία ως τζαμί εντάσσεται στο ίδιο ακριβώς πλαίσιο. Στόχος του είναι να εμπεδώσει στη συνείδηση των απανταχού μουσουλμάνων πως το Ισλάμ είναι αδικημένο, είναι αντικείμενο εκμετάλλευσης και χρειάζεται κάποιον να το υπερασπιστεί διεθνώς. Κι αυτός ο κάποιος είναι το τελευταίο Χαλιφάτο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Ερτουγρούλ και Ερντογάν

Ας σημειωθεί πως ο Ερτουγρούλ ονομαζόταν “Γκαζί”, δηλαδή πιστός μαχητής του Ισλάμ. Δεν ήταν ένας κοινός πολιτικός ηγέτης, αλλά ένας στρατιώτης της Πίστης του Ισλάμ ως της νέας ιδεολογίας του κόσμου. Αυτό ακριβώς ήταν το μήνυμα του Ερντογάν με την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. Πρώτον, επιβεβαίωνε στους οπαδούς του πως πραγματοποιεί τις υποσχέσεις του, τροφοδοτώντας την ιδεολογική-θρησκευτική αντιπαράθεση με τη Δύση και κατ’ αυτόν τον τρόπο μετατοπίζοντας τη λαϊκή προσοχή από τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα της Τουρκίας.

Παράλληλα, με την δίκη inabsentia που έχει ξεκινήσει για τη δολοφονία Κασόγκι διακήρυσσε πως η Σαουδική Αραβία είναι ανίκανη να ηγηθεί του Ισλάμ. Απευθυνόταν, λοιπόν, στις αραβικές μάζες για να τους πει ότι μόνο η δική του Τουρκία μπορεί να υπερασπιστεί τα δικαιώματα των Παλαιστινίων, αντιπαρατιθέμενη με το Ισραήλ. Κυρίως μείωνε την Αίγυπτο, τον κύριο ιδεολογικό και πολιτικό του αντίπαλο στην Λιβύη. Ο Αλ-Σίσι δεν μπορεί να καταδικάσει εμφανώς την ισραηλινή πρακτική, γιατί εξαρτάται οικονομικά από τις ΗΠΑ και από πλευράς αντιτρομοκρατικής δράσης από τις ισραηλινές ένοπλες δυνάμεις στο Σινά.

Πέρα από τα μηνύματα που εξέπεμπε στη Μέση Ανατολή, ο Ερντογάν έδινε παράδειγμα ανυπακοής των ισλαμικών χωρών στους κανόνες που έχουν θεσπίσει οι μεγάλες χώρες της Δύσης, οι οποίες κατ’ όνομα είναι χριστιανικές. Δήλωνε πως οι κανόνες που δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις ανάγκες και τις θέσεις του Ισλάμ στον κόσμο, δεν είναι κανόνες, αλλά περιορισμοί των πάλαι ποτέ αποικιοκρατών.

Ηγέτιδα δύναμη του Ισλάμ

Στο πλαίσιο αυτό, ο Ερντογάν είχε δηλώσει στην Κουάλα Λουμπούρ ότι είναι αδικία να μην εκπροσωπείται το εν τέταρτο του πληθυσμού της γης, το Ισλάμ, στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Το Ισλάμ, όμως, ως μία από τις 5-6 πολιτιστικές οντότητες του πλανήτη, δεν διαθέτει χώρα-πυρήνα, η οποία να εκφράζει το σύνολο του. Υπάρχουν μερικά σημαντικά κράτη, αλλά κανένα δεν διαθέτει την επιρροή για να προβάλει και να ηγηθεί στην παράδοση του Ισλάμ επαρκώς.

Η Τουρκία του Ερντογάν θέλει να παίξει αυτό το ρόλο όχι μόνο γιατί έχει οραματικές βλέψεις, αλλά γιατί η πραγματικότητα των συγκρούσεων στον ισλαμικό κόσμο θέτει το αίτημα μιας ισλαμικής δύναμης με επιρροή που να προωθεί λύσεις, ή και να τις επιβάλει με βία. Οι επεμβάσεις της Δύσης σε Αφγανιστάν, Ιράκ, Συρία, Υεμένη, Λιβύη, Σαχέλ έχουν όλες αποτύχει. Στην πραγματικότητα η Τουρκία, πέραν των προσωπικών βλέψεων του Ερντογάν, βρίσκεται μπροστά σε μια ιστορική πρόκληση.

Οι 57 ισλαμικές χώρες δεν έχουν πολλές δυνατότητες να εκφραστούν πολιτικά σαν μπλοκ με κοινά συμφέροντα. Στην πραγματικότητα, πέραν της κοινής θρησκείας, κι αυτής με πολλές διαφοροποιήσεις, τα ισλαμικά κράτη έχουν διαφορετικά συμφέροντα και απαιτήσεις ασφάλειας. Η θρησκεία αποτελεί ένα συνεκτικό ιστό, αλλά τις περισσότερες φορές δεν αρκεί για να δημιουργήσει μια κοινή πλατφόρμα αποφάσεων, ούτε μηχανισμούς επιβολής τους.

Παντουρκισμός και ισλαμισμός

Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί αναίρεσε τις πεποιθήσεις του Κεμάλ για κοσμικό κράτος, σηματοδότησε την επιστροφή στην ισλαμική Τουρκία. Η δε σειρά “Ανάσταση Ερτουγρούλ” ήταν η προπαγάνδα του παντουρκισμού. Ο παντουρκισμός είναι κοντά στον κεμαλισμό, ο οποίος οργάνωσε το εθνικό τουρκικό κράτος, εξοντώνοντας τις μειονότητες της Μικράς Ασίας. Τα σχολεία ξεκινάνε στην Τουρκία με τη πρωινή δήλωση «είμαι περήφανος που είμαι Τούρκος».

Για την Τουρκία μια Κεντρική Ασία ελεύθερη από ρωσική κυριαρχία αποτελεί ευκαιρία εξάπλωσης της επιρροής της, εκεί που παίζεται το μεγάλο παιγνίδι του νέου “Δρόμου του Μεταξιού”. Μέχρις εδώ κοσμικοί κεμαλιστές, εθνικιστές και παντουρκιστές έχουν κοινές βλέψεις και κοινές ατζέντες. Η Αγία Σοφία είναι το σύμβολο της μεγαλύτερης κατάκτησης των Τούρκων και της αποτυχίας των Αράβων να κατακτήσουν την Κωνσταντινούπολη, μετά τις μεγάλες κατακτήσεις τους, της Ιερουσαλήμ, της Αντιόχειας, της Αλεξάνδρειας, της Κτησιφώνας.

Ο ισλαμισμός, όμως, είναι αντίθετος με το κοσμικό όραμα του Κεμάλ και μιας δυτικότροπης Τουρκίας. Εδώ, λοιπόν, η υπόθεση “Αγία Σοφία” παίρνει μια άλλη διάσταση. Ενώ κατ’ αρχάς φάνηκε να εξυπηρετεί τις εσωτερικές σκοπιμότητες του Ερντογάν στην Τουρκία, ταυτόχρονα τον ενέπλεξε σε ένα αβέβαιο παιγνίδι με την αραβική καθεστηκυία τάξη, με το Ιράν και τις ισλαμικές ασιατικές χώρες.

Η αρχή του τέλους

Το Ισλάμ δεν είναι ένα και αδιαίρετο, όπως δεν είναι και ο χριστιανισμός. Ναι μεν οι μουσουλμάνοι μπορεί να αισθάνονται περήφανοι που ένας ισλαμιστής ξεπερνάει τους περιορισμούς και αντιπαρατίθεται με τους δυτικούς αποικιοκράτες, αλλά το τουρκικό ισλαμικό μοντέλο δεν είναι το μόνο και δεν είναι εφικτό για πολλούς. Αυτό που αποπειράται να κάνει ο Ερντογάν είναι μια επίσημη πράξη ακραίας έκφρασης του Ισλάμ που λέει με πιο ευγενικό, αλλά με τον ίδιο κυνικό και βάρβαρο τρόπο, αυτό που λένε και κάνουν το ISIS και οι Ταλιμπάν.

Η Τουρκία δεν μπορεί να εμφανίσει ένα “ήπιο” Ισλάμ, το οποίο υπάρχει μόνο στη φαντασία των δυτικών διανοουμένων, δίχως να πάρει την πεμπτουσία από το εγχειρίδιο των υπέρ-ορθοδόξων ισλαμιστών. Βρίσκεται άλλωστε και η ίδια αιχμάλωτη της βίας που έχει εκθρέψει στη Συρία, στο Ιράκ και στη Λιβύη. Δίχως τους ακραίους ισλαμιστές (σε λόγια και πράξεις) δεν μπορεί να πραγματώσει τα σχέδιά της. Η πολιτική του ισλαμισμού είναι μια παγίδα, δίχως διέξοδο. Η προσπάθεια της Τουρκίας να παίξει τον ρόλο της ηγέτιδας δύναμης στον ισλαμικό κόσμο είναι η αρχή της αποτυχίας και της διάλυσής της.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο ίδιος ο Ερντογάν τα τελευταία δύο χρόνια προσπαθεί να κλείσει τα διπλωματικά μέτωπα, τα οποία ο ίδιος είχε ανοίξει στην περιοχή. Τα ανοίγματά του προς τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τη Σαουδική Αραβία έχουν βρει μικρότερη ή μεγαλύτερη ανταπόκριση. Δεν ισχύει το ίδιο για την Αίγυπτο. Τώρα προσπαθεί να κλείσει το μέτωπο και με τη Συρία του Άσαντ. Εάν αυτό δεν είναι όπισθεν ολοταχώς, τί άραγε είναι;