Οι Αψβούργοι, οι Γενίτσαροι και η Wagner – Η κατάρα των μισθοφόρων

Στα 1527, στο ευρύτερο σκηνικό των Ιταλικών, λεγόμενων, πολέμων η Ρώμη λεηλατήθηκε ανελέητα από “φίλιες” υποτίθεται δυνάμεις. Ο λόγος ήταν ενδεικτικός: Τα μισθοφορικά σώματα που είχαν συγκεντρώσει οι Αψβούργοι για την ιταλική τους εκστρατεία έμειναν απλήρωτα για μερικές εβδομάδες. Καθώς η επιστροφή στις πατρίδες τους με άδεια χέρια θα ήταν καταστροφική γι’ αυτούς και τις οικογένειές τους πήραν την κατάσταση στα χέρια τους και “πληρώθηκαν” σε βάρος της πόλης που είχαν κληθεί να προστατεύσουν. H κατάρα των μισθοφόρων… 

Πάντως, παρόλη την ζημιά που της προξένησαν, η Ρώμη μπορούσε να θεωρηθεί τυχερή. Μερικά χρόνια αργότερα, στα 1576, στους πολέμους των Κάτω Χωρών, η πολύ πλούσια πόλη της Αμβέρσας λεηλατήθηκε και καταστράφηκε από μισθοφορικά στρατεύματα που είχαν στείλει εκεί οι Ισπανοί ηγεμόνες. Αποθήκες, οκτακόσια σπίτια καταστράφηκαν και έξι χιλιάδες κάτοικοί της σφαγιάστηκαν – πολλοί από αυτούς με βασανιστήρια για να αποκαλύψουν τους κρυμμένους θησαυρούς. Στην μακρινή Μαδρίτη ο Φίλιππος ο Β’ – βασιλιάς της Ισπανίας – ανακάλυψε ότι οι νίκες που πετυχαίνουν οι μισθοφόροι προκαλούν μεγαλύτερη ζημιά από το κέρδος που οι επιτυχίες τους φέρουν.

Ένα πιο οικείο σε εμάς παράδειγμα έλαβε χώρα στις παραμονές της άλωσης της Τριπολιτσάς, τον Σεπτέμβριο του 1821. Όταν οι Αλβανοί μισθοφόροι ανακάλυψαν ότι οι σημαντικοί της πόλης ετοιμάζονταν να παραδώσουν την πόλη στους Έλληνες με συνθήκες – καταβάλλοντας ένα εξαιρετικά σημαντικό ποσό – στασίασαν ζητώντας να πληρωθούν πρώτα οι δικοί τους μισθοί και κατόπιν να εκπληρωθούν οι ανειλημμένες υποχρεώσεις προς τους πολιορκητές Έλληνες. Πολιόρκησαν το Σαράϊ και τα σπίτια των αρχόντων και αφού άρπαξαν όσα μπόρεσαν ήρθαν σε ξεχωριστή συμφωνία με τους Έλληνες – τον Κολοκοτρώνη πιο ειδικά. Οι μουσουλμάνοι της πόλης και του Μοριά στερήθηκαν, την πιο κρίσιμη αυτή στιγμή, τις υπηρεσίες των στρατιωτών που είχαν μισθώσει για να τους προστατεύσουν.

Μερικούς αιώνες αργότερα, στην δική μας εποχή, ήταν η σειρά του ισχυρού άρχοντα του Κρεμλίνου, του Βλαδίμηρου Πούτιν, να ανακαλύψει τα προβλήματα και τους κινδύνους που η στήριξη σε μισθοφορικά στρατεύματα περικλείει. Μπροστά στις περιπέτειες των παλαιών βασιλέων οι δικές του εμπλοκές μπορούν να χαρακτηριστούν, προς το παρόν, ήπιες. Δεν είδαμε, στα 2023, μια καταστροφή της Μόσχας, ανάλογη με εκείνες της Ρώμης ή της Αμβέρσας. Από την άλλη μεριά όμως κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι το καθεστώς Πούτιν μπόρεσε να διαχειριστεί τους δικούς μισθοφόρους, με τρόπο πολύ πιο αποτελεσματικό απ’ ό,τι οι ισχυροί της Αναγέννησης.

Μισθοφόροι

Οι μισθοφόροι της Wagner του εστιάτορα Πριγκόζιν, μπορούν καλύτερα να συγκριθούν με ομόλογούς τους του 17ου αιώνα, παρά με εκείνους που ταλαιπώρησαν τους ισχυρούς βασιλείς τον 16ο. Το νέο στοιχείο που προκάλεσε τις διαφορές ήταν τα πρώτα βήματα του καπιταλισμού και η καταλυτική τους επίδραση στον τρόπο του πολέμου.

Στον Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648) ο Βάλλενσταϊν, μη έχοντας πίσω του ένα ισχυρό κράτος για να στηρίξει το αξιόμαχο –μισθοφορικό – του στρατιωτικό σώμα, οργάνωσε το τελευταίο με τη μορφή που άρχιζε να θυμίζει καπιταλιστική επιχείρηση. Δημιούργησε οικονομικές ή ακόμα και παραγωγικές υποδομές και συνέδεσε την τροφοδοσία του στρατού του με εμπορικές επιχειρήσεις δικής του ιδιοκτησίας ή επιρροής. Αυτά δεν τον εμπόδιζαν να εκβιάζει ταυτόχρονα τους αδύναμους άρχοντες ή τις αυτόνομες πόλεις της Γερμανίας για να του καταβάλουν ποσά μεγαλύτερα από τα οφειλόμενα “δεδουλευμένα”.

Ο Πριγκόζιν δεν είναι Βάλλενσταϊν αλλά, παρόλα αυτά, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι προσπάθησε να ακολουθήσει τα ίχνη του: πέρα από τα εστιατόρια οργάνωσε κέντρα εκμάθησης πολεμικών τεχνών, αγόρασε αθλητικά σωματεία και κάθε είδους ιδρύματα που σχετίζονταν με την ρωσική νεολαία. Η προσπάθεια δημιουργίας οικονομικού, κοινωνικού και εν τέλει πολιτικού πλέγματος δεν τον εμπόδισε να εκβιάζει τις αρχές της χώρας του για πρόσθετες παροχές, χρηματικές ή υλικές.

Ο μισθοφορικός τρόπος πολέμου – ας τον ορίσουμε έτσι – έφθασε στο πιο σύνθετο σημείο του και, ταυτόχρονα, στα όριά του, στην διάρκεια του Τριακονταετούς πολέμου. Ήδη η αποτελεσματικότητά του είχε δεχθεί πλήγματα. Τα Tercio του ισπανικού πεζικού από την παράδοση του «μισθοφορισμού» προέρχονταν, με μία όμως σημαντική διαφορά: τα συμβόλαια που δέσμευαν τους πολεμιστές ήταν μακρόχρονα και απόλυτα δεσμευτικά. Μόνο με τον τρόπο αυτό μπορούσαν να αποκτήσουν τα σώματα αυτά την αυστηρή πειθαρχία και την εκπαίδευση που απαιτούσε πλέον ο νέος τρόπος πολέμου – με πυροβόλα, πίκες, αρκεβούζια και τα τοιαύτα. Το ασήμι της Αμερικής επέτρεπε εξάλλου στην Ισπανία την ανάδειξη τέτοιων ημι-επαγγελματικών στρατευμάτων.

Υπήρχαν όμως και πιο σύνθετες απειλές απέναντι στην αναγκαία μάστιγα των μισθοφορικών στρατευμάτων. Κανείς εργολάβος του πολέμου δεν μπορούσε να αναλάβει το κόστος των νέων οχυρώσεων – τύπου Vauban, όπως καθιερώθηκε να λέγονται. Ο Γουσταύος Αδόλφος έδωσε το τελικό χτύπημα εισάγοντας ένα νέο είδος στρατού. Τον στρατό του βασιλιά της Σουηδίας δεν μπορούμε να τον πούμε ακόμα Εθνικό στρατό – ήταν πολύ νωρίς για αυτό.

Η δημιουργία του όμως δέσμευε τους πόρους ολόκληρου του Έθνους αν και το ταμείο του ήταν ακόμα το ίδιο με το ταμείο του βασιλιά. Η δε θητεία των στρατιωτών ήταν πλέον υποχρέωση μάλλον, παρά περιεχόμενο κάποιου συμβολαίου. Με θητείες που γρήγορα, τον καιρό του Λουδοβίκου 14ου, έφθασαν τα είκοσι και τα εικοσιπέντε χρόνια δεν θα μπορούσαμε πλέον να μιλούμε για μισθοφόρους. Βρισκόμασταν πλέον στην εποχή των επαγγελματικών – καθεστωτικών στρατών, το εργαλείο πολέμου των ισχυρών μοναρχών στον 18ο αιώνα.

Γενίτσαροι

Στην περίπτωση που η ιστορία πισωγύριζε και είχαμε στο σήμερα μια ανάλογη με το χθες πορεία, τότε, στην σημερινή Ρωσία, το τέλος των μισθοφόρων θα πρέπει να παραχωρήσει την θέση τους στους επαγγελματίες στρατιώτες. Δυστυχώς και αυτή η μετάλλαξη δεν είναι απαλλαγμένη από κινδύνους και προβλήματα. Το βαρύ επιχείρημα των ισχυρών Σουλτάνων, το σώμα των Γενιτσάρων ήταν ο πρώτος επαγγελματικός – καθεστωτικός στρατός της Ευρώπης. Το θεσμικό τους πλαίσιο τους καθιστούσε «δούλους του Σουλτάνου», δεμένους δηλαδή με αυτόν με απόλυτους και μακρόχρονους δεσμούς.

Τον 16ο και τον 17ο αιώνα το σώμα αυτό έδινε τον καλύτερο στρατό της Ευρώπης, μόνο οι αποστάσεις έδειχναν να είναι ο αποφασιστικός του αντίπαλος. Τον 18ο αιώνα όμως ήδη είχε γίνει πρόβλημα και απειλή για την εξουσία της Κωνσταντινούπολης. Τον 19ο αιώνα συγκρούστηκε με τον Σουλτάνο και ο τελευταίος – ο Μαχμούτ ο Β’ – χρειάστηκε να το εξολοθρεύσει για να πιστοποιήσει την εξουσία της Υψηλής Πύλης. Η δημιουργία ισχυρών στρατιωτικών καστών στρέφεται τελικά ενάντια στην πολιτική εξουσία.

Η σημερινή Ρωσία

Στη σημερινή Ρωσία νομίζει κανείς ότι βλέπει μια συμπυκνωμένη στον χρόνο επανάληψη της ιστορίας. Μία εντύπωση είναι. Ο Πριγκόζιν, είπαμε, δεν είναι Βάλλενσταϊν και ο Πούτιν δεν είναι ούτε Σουλτάνος, ούτε έστω Γουσταύος Αδόλφος. Η εξουσία του, πολυδιασπασμένη ανάμεσα σε ομάδες ισχυρών συμφερόντων, επαναφέρει στο προσκήνιο των διαχρονική διαμάχη των Τσάρων με τους αριστοκράτες Βογιάρους των παλιών καιρών. Οι δίνες που δημιουργούν οι ατελείωτες εσωτερικές συγκρούσεις δεν εξασφαλίζουν στο Κρεμλίνο το απαραίτητο – για δραματικές αλλαγές – περιθώριο ισχύος.

Ο Πούτιν δεν μπορεί να γίνει ούτε Ιβάν ο Τρομερός, ούτε συνακόλουθα, Μεγάλος Πέτρος. Η τυχόν δημιουργία ενός ισχυρού επαγγελματικού στρατού δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα ενισχύσει την εξουσία του. Αντίθετα, η στρατιωτική ηγεσία αυτού του ισχυρού μέσου, μπορεί εύκολα να γίνει νέος πόλος εξουσίας και εστία ανατροπών στην πολιτική κορυφή της Ρωσίας.

Ίσως ο πόλεμος στην Ουκρανία να είναι το προοίμιο μιας παγκόσμιας αναμέτρησης. Από αυτήν την άποψη η ανθρωπότητα δεν υπήρξε τυχερή. Η καταστροφική πολεμική αναμέτρηση που παρακολουθούμε – από όχι ασφαλή απόσταση, αξίζει να το θυμίσουμε αυτό – φέρνει αντιμέτωπες ασταθείς δυνάμεις – ως εκ τούτου απρόβλεπτες. Από την μία πλευρά μια δυτική Ευρώπη που παραπαίει μέσα από τις μεταφυσικές φαντασιώσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την μεγαλομανία των ΗΠΑ, επικίνδυνη μέσα σε συνθήκες ελλείμματος ισχύος. Από την άλλη μια ασταθή εξουσία σε μία χώρα σε περιδίνηση – στα απόνερα που άφησε πίσω του το ναυάγιο της Σοβιετικής Ένωσης.

Και οι δύο πλευρές έχουν πυρηνικά όπλα και συχνά μιλούν για αυτά. Δεν είναι άτι που μας επιτρέπει να κοιμόμαστε ήσυχοι.