Πανδημία και ανισότητες στις ΗΠΑ – Από την “τυραννία” στην εξέγερση

Η τρέχουσα εκρηκτική κατάσταση στις ΗΠΑ αναδεικνύει μακροχρόνια κοινωνικά προβλήματα, που πηγάζουν από το υποκείμενο πρόβλημα των οικονομικών ανισοτήτων. Η πανδημία, όμως, αποκαλύπτει με τρομακτική ταχύτητα και βιαιότητα ένα νέο πλαίσιο, που ουσιαστικά ευθύνεται για την απίστευτη κοινωνική κρίση και τα αίτια της.

Ο εγκλεισμός δημιουργεί στις ΗΠΑ μία απίστευτη και εφιαλτική δεξαμενή 46 εκατομμυρίων ανέργων, στην οποία εάν προστεθούν και οι παθητικά άνεργοι (passively unemployed), που επιδεικτικά αγνοούνται από το υπουργείο Εργασίας, τότε το σύνολο ανέρχεται σε 64 εκατομμύρια. Αναφερόμαστε δηλαδή στο 25% του συνολικού πληθυσμού, μέγεθος που ανταποκρίνεται στο ανάλογο της Μεγάλης Ύφεσης μετά το 1929. Αυτή την φορά καταστήματα κλείνουν, επιχειρήσεις ακινητοποιούνται, αγορές ερημοποιούνται και οι άνθρωποι παραμένουν απομονωμένοι, χωρίς φυσικές επαφές.

Τα αιφνιδιαστικά εισοδηματικά προβλήματα επιβαρύνουν αφάνταστα τις τράπεζες τροφίμων, με τους απογοητευμένους Αμερικανούς να σχηματίζουν τεράστιες ουρές για να προμηθευθούν τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους. Οι σκηνές που επαναφέρουν μνήμες του 1929, δεν αποτελούν όμως απότοκο μίας οικονομικής καταστροφής, αλλά απόρροια των προτάσεων και τελικά των αποφάσεων υγειονομικών επιτροπών, που προσπαθούν να εξασφαλίσουν τον κατά το δυνατό μέγιστο βαθμό περιορισμού της διάδοσης του ιού.

Παρά το γεγονός ότι οι αυτοκτονίες πολλαπλασιάζονται, αλλά και το άγχος και οι ψυχικές παθήσεις εντείνονται κατακόρυφα (ή και κάποιοι απροσδόκητοι και αδιευκρίνιστοι θάνατοι προσθέτουν νέα στρυφνά προβλήματα), σε αδρές γραμμές τα μέτρα ακολουθούνται όσο το δυνατόν αυστηρότερα. Όμως οι απώλειες εκατομμυρίων θέσεων εργασίας, δεν συνεπάγονται απλώς οικονομική δυσπραγία σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Κατά κανόνα συνοδεύονται από διάφορες σοβαρές κοινωνικές παθήσεις, που μερικές φορές καταλήγουν και σε αδικαιολόγητες, κατά τα άλλα εκρήξεις βίας.

Επιπλέον οι απώλειες θέσεων εργασίας στην τρέχουσα περίοδο εμφανίζονται πολλαπλάσιες στις νεαρές ηλικίες και στις χαμηλές εισοδηματικά τάξεις. Παράλληλα οι πανδημίες γρίπης των περιόδων 1918-1920 και 1957-1958 (παρά τα εκατομμύρια των θανάτων) δεν έχουν να επιδείξουν ανάλογα καταστροφικά αποτελέσματα στην οικονομική και την κοινωνική ζωή του πλανήτη, ούτε αντίστοιχες αβυσσαλέες υφέσεις.

Καταστροφή κοινωνικών θεσμών και ιστών

Με τα μέτρα κατά της πανδημίας πολλοί κοινωνικοί θεσμοί, όπως τα σχολεία, οι ναοί, τα μικροεστιατόρια, τα καφέ, τα μπαρ, οι βιβλιοθήκες και πολλά άλλα, κυριολεκτικά σφραγίζονται. Φαινομενικά η εξέλιξη δεν απασχολεί ιδιαίτερα τους ειδικούς, που επικαλούνται τις ψηφιακές δυνατότητες της σύγχρονης κοινωνίας ως επαρκή υποκατάστατα και δεν της αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία.

Όμως διαχρονικά δεκάδες έρευνες έχουν στοιχειοθετήσει πως, τα κατά τα άλλα ασήμαντα αυτά σημεία, αποτελούν ζωτικές εστίες κοινωνικοποίησης, ψυχολογικής αποσυμπίεσης, μείωσης των κοινωνικών εντάσεων και αποφόρτισης διαφόρων προβλημάτων. Τα σημεία αυτά, τα αποκαλούμενα και “τρίτα σημεία” στις κοινωνικές έρευνες, κρίνονται απαραίτητα για τις ισορροπίες μίας συγκροτημένης κοινωνίας.

Μάλιστα μία σχετικά πρόσφατη έρευνα του 2016 από το Ίδρυμα Brookings επισημαίνει πως οι πλέον αποτελεσματικοί χώροι για την δημιουργία ισχυρών κοινωνικών δεσμών είναι οι κήποι, τα άλση, τα κέντρα αναψυχής και ψυχαγωγίας, τα κουρεία, τα κομμωτήρια, ακόμα και τα ταχυφαγεία.

Από τα στοιχεία που συγκεντρώνονται από την γνωστή αλυσίδα McDonald’s, πιστοποιείται πως οι χαμηλού εισοδήματος Αμερικανοί στρέφονται προς τα καταστήματα αυτά, όπως οι Βρετανοί συγκεντρώνονται σε παμπ, δηλαδή σε δημόσιο χώρο (public house), περισσότερο για να συζητήσουν και συναντήσουν ο ένας τον άλλον, συνεκτιμώντας και το χαμηλό κόστος της εξόδου τους.

Καταφυγή στη βία

Τα τρίτα σημεία έχουν να επιδείξουν σημαντικό αριθμό ιδιοτήτων που δομούν τις κοινωνικές σχέσεις. Ανάλογα με την θέση τους, οι κοινωνικοί διαχωρισμοί και τα ανάλογης υφής εμπόδια κυριολεκτικά ισοπεδώνονται. Ισοπεδώνονται, με τρόπους σχετικά αθέατους, αλλά στην τρέχουσα περίοδο πρακτικά ανύπαρκτους, λόγω των περιοριστικών μέτρων που ουσιαστικά καταργούν τον ζωτικό χώρο της κοινωνίας.

Όμως δεν συνεκτιμάται πως τα μέτρα απομόνωσης έχουν την απαιτούμενη δυναμική για να οδηγήσουν σε εκρήξεις βίας και άλλες μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Δυστυχώς ή ευτυχώς τα κατά τα άλλα ταπεινά τρίτα σημεία λειτουργούν με την μορφή θεσμών κοινωνικού ελέγχου, που αποτελεί ζωτικό στοιχείο της εύρυθμης λειτουργίας μίας κοινωνίας.

Στις σύγχρονες κοινωνικές έρευνες περιγράφονται ως χώροι ανταλλαγής πολιτικών και κοινωνικών απόψεων και αξιών, που συχνά παρακολουθούνται από νέους ανθρώπους που αυτόματα (σχεδόν) αντιλαμβάνονται τα όρια της γενικά αποδεκτής κοινωνικής συμπεριφοράς. Αναμφίβολα πρόκειται για ιδιαίτερα σημαντικό έργο από την άποψη ότι αποσυμπιέζει ψυχολογικά τους νέους και αποτρέπει βίαιες εκδηλώσεις, ασκώντας έναν εθελοντικά και όχι υποχρεωτικά αποδεκτό κοινωνικό έλεγχο.

Ενίσχυση της αστυνομοκρατίας

Σε αντίθεση με την Ευρώπη, οι παραβιάσεις των περιοριστικών μέτρων στις ΗΠΑ αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερη βιαιότητα και βαναυσότητα από την αστυνομία, όπως οι εγκληματικές πράξεις. Η συμπεριφορά αυξάνει τις αρνητικές διαδραστικές σχέσεις μεταξύ πολιτών και αστυνομικών, με τους πρώτους να θεωρούν πως δεν εγκληματούν με κανένα τρόπο. Κατά συνέπεια οι πολίτες έχουν πλέον να αντιμετωπίσουν μία καταχρηστική και απαράδεκτη συμπεριφορά, από την πλευρά των αστυνομικών αρχών.

Πέραν των δολοφονιών που έχουν οδηγήσει στην τρέχουσα αναταραχή, τα τοπικά δίκτυα έχουν κατά καιρούς προβάλλει εικόνες μητέρων που συλλαμβάνονται λόγω του ότι μεταφέρουν σε κήπους τα παιχνίδια των παιδιών, καταστηματαρχών που απλώς καθαρίζουν και συντηρούν τις ιδιοκτησίες τους, ή κάποιων που ξυλοκοπούνται λόγω του ότι στέκονται σε ένα πεζοδρόμιο και δεν σπεύδουν να μετακινηθούν.

Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμα περισσότερο καθώς οι αστυνομικές αρχές δεν λειτουργούν ομοιόμορφα, αλλά διαφοροποιούνται ανάλογα με την πολιτεία, με την αστυνομία της Νέας Υόρκης να καταγγέλλεται πως σκόπιμα στοχοποιεί εγχρώμους. Από τις 40 συλλήψεις της στο διάστημα Μαρτίου-Μαΐου για παράβαση περιοριστικών μέτρων, οι 35 αφορούν Αφροαμερικανούς, οι 4 Ισπανόφωνους και μία αφορά λευκό, ενώ όλες εντοπίζονται σε συνοικίες με πλειοψηφίες Αφροαμερικανών και Ισπανόφωνων.

Αυτά τα γεγονότα ίσως να μην ανακλούν την γενική κατάσταση στην χώρα, αλλά παραμένει το γεγονός ότι ο εγκλεισμός δημιουργεί την αίσθηση για ένα άλλοθι προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης της αστυνομοκρατίας και μάλιστα σε βάρος συγκεκριμένων ομάδων του πληθυσμού, με αφορμή ασήμαντα μικροαδικήματα. Επιπλέον οι χαμηλά εισοδηματικά πολίτες εργάζονται σε χώρους που απαιτούν την φυσική παρουσία τους και δεν διαθέτουν την πολυτέλεια κάποιων άλλων που συνεχίζουν να εργάζονται από απόσταση, αξιοποιώντας τις δυνατότητες της ψηφιακής τεχνολογίας.

Κατά συνέπεια πληθυσμιακές ομάδες με υψηλότερα εισοδήματα δεν επηρεάζονται ιδιαίτερα από τον εγκλεισμό, ενώ δυστυχώς αυτοί που έχουν απόλυτη ανάγκη καταδικάζονται λόγω των μέτρων στην ανέχεια, αντιμετωπίζοντας και προβλήματα επιβίωσης. Όμως στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν κάποια έσοδα, παραβιάζοντας τα μέτρα, τίθενται αυτόματα στο στόχαστρο της αστυνομίας.

Επιδείνωση μίας ρευστής κατάστασης

Οι εκρηκτικές συνθήκες έχουν οδηγήσει σε βίαιες διαδηλώσεις, με εμπρησμούς και λεηλασίες, σε βάρος μικροκαταστηματαρχών και μικροϊδιοκτητών, ή και τραυματισμούς και φόνους αθώων πολιτών, που δεν δικαιολογούνται με κανέναν τρόπο. Όμως το ζήτημα δεν έγκειται στην αναζήτηση δικαιολογιών για την βία, από την στιγμή που η καταστρατήγηση βασικών θεσμών λόγω των μέτρων, αποσύρει ζωτικά μέτρα κοινωνικού ελέγχου, απαραίτητα για τον περιορισμό των συγκρούσεων.

Το γενικά χαοτικό περιβάλλον, παρέχει χρυσές ευκαιρίες σε παραβατικές ομάδες και συμμορίες, που αξιοποιούν τις μαζικές αντιδράσεις για να διαπράξουν ληστείες, λεηλασίες και άλλα ποινικά αδικήματα. Τα ιστορικά δεδομένα πάντως εξηγούν με σαφήνεια πως, σε περιόδους κρίσεων και ανεργίας, οι δεξαμενές των ανθρώπων που είναι διατεθειμένοι να διαμαρτυρηθούν και να διαδηλώσουν αυξάνονται εκθετικά.

Επιπλέον διάφορες περιθωριακές ομάδες που κινούνται στα όρια της παρανομίας και για τις οποίες τα τρίτα σημεία διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στο περιορισμό της αντικοινωνικής τους συμπεριφοράς, έχουν μεγάλες πιθανότητες να μετεξελιχθούν σε πυρήνες εξέγερσης, περιπλέκοντας ακόμα περισσότερο την κατάσταση με τον εγκλεισμό να τους παρέχει μοναδικές ίσως ευκαιρίες.

Αναμφίβολα η ευθύνη των διαδηλώσεων και των ταραχών βαρύνει τους διαδηλωτές. Όμως επιβαρύνει έμμεσα και κάποιους στα ηγετικά κλιμάκια της χώρας που τροφοδοτούν την γενική αναστάτωση, καταστρέφοντας τα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης και αποκόπτοντας τους ανθρώπους από το κοινωνικό σύνολο. Παράλληλα επιβάλλεται να αναλογισθούν πως οφείλουν να αποφεύγουν να προκαλούν με εκτεταμένες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αλόγιστη επέκταση των αστυνομικών μέτρων.