Πως η Χαμάς τορπίλισε τα ανοίγματα του Ερντογάν

Ο Μπλίνκεν πήγε στην Άγκυρα, αλλά αντιμετώπισε απαξία από την τουρκική ηγεσία. Τον υποδέχθηκαν χαμηλόβαθμοι αξιωματούχοι, μια άνευ προηγουμένου προσβολή. Ο Ερντογάν δεν τον είδε και ο Φιντάν τον δέχτηκε ψυχρά. Μετά από σχεδόν τρίωρες συνομιλίες δεν υπήρξε κοινή ανακοίνωση. Η επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου και η δυσανάλογη επιχείρηση του Ισραήλ στη Γάζα αποτελούν ορόσημο για τις ισορροπίες στην περιοχή. Η Τουρκία το βλέπει ξεκάθαρα, ενώ η Αθήνα όχι.

Κάποιοι θεωρούν ότι ο μύθος για τον ανίκητο ισραηλινό στρατό και τις παντοδύναμες υπηρεσίες πληροφοριών καταρρίπτεται. Αυτό το ακούσαμε και το 1973 στο πόλεμο του Γιομ Κιπούρ και το 2006 στον πόλεμο στο Λίβανο. Εν μέρει η επίθεση της Χαμάς στόχευε τη δρομολογημένη από τις ΗΠΑ εξομάλυνση των σχέσεων του Ισραήλ με τις μοναρχίες του Κόλπου. Η εξομάλυνση έχει μπει στην κατάψυξη, αλλά μεσοπρόθεσμα αυτή μάλλον θα επανέλθει στο τραπέζι. Τα αραβικά κράτη ανησυχούν για την επέκταση της σύγκρουσης και την αυξανόμενη δημόσια οργή των κοινωνιών του κατά του Ισραήλ.

Στον λεγόμενο Παγκόσμιο Νότο πολλοί είναι απογοητευμένοι από την απόλυτη υποστήριξη που δίνει η Δύση στο Ισραήλ. Η σύγκρουση στη Γάζα ίσως επεκταθεί στο εσωτερικό των ΗΠΑ και κυρίως της Ευρώπης. Η Άγκυρα βλέπει το νέο σκηνικό ως παράγοντα αλλαγών στη Μέση Ανατολή. Τις πρώτες ώρες μετά την επίθεση, καταδίκασε την απώλεια αμάχων αλλά δεν κατονόμασε τη Χαμάς και κάλεσε και τις δύο πλευρές σε αυτοσυγκράτηση.

Έκτοτε, η στάση της γίνεται ολοένα και πιο αντι-ισραηλινή. Σε αντίθεση με τους δυτικούς “συμμάχους” της, η Άγκυρα δεν θεωρεί τη Χαμάς τρομοκρατική οργάνωση. Το 2018, ο Ερντογάν την περιέγραφε ως μέρος της παλαιστινιακής αντίστασης υπέρ «της παλαιστινιακής πατρίδας ενάντια σε μια δύναμη κατοχής». Σήμερα η Άγκυρα επαναλαμβάνει αυτή την άποψη. Η ρητορική του Ερντογάν καθοδηγείται από την υποστήριξη της παλαιστινιακής υπόθεσης, αλλά κυρίως από την αντίθεσή του στην παγκόσμια τάξη που είχε ηγέτη τις ΗΠΑ. Το αποτέλεσμα είναι να τιναχθούν στον αέρα οι προσπάθειες της Άγκυρας να εξομαλύνει τις σχέσεις της όχι μόνο με το Ισραήλ, αλλά και με τη Δύση.

Ο Ερντογάν σαν ειρηνοποιός

Η Τουρκία ήταν η πρώτη μουσουλμανική χώρα που αναγνώρισε το Ισραήλ το 1949 και από τις πρώτες που αναγνώρισε το Κράτος της Παλαιστίνης. Παρά τις στενές οικονομικές, διπλωματικές και αμυντικές σχέσεις με το Ισραήλ, το 2002, ο τότε πρωθυπουργός Ετζεβίτ κατηγόρησε το Ισραήλ ότι «δεν αναγνωρίζει τα ψηφίσματα του ΟΗΕ» και ότι «διέπραττε γενοκτονία». Κατηγόρησε τις ΗΠΑ ότι με την παθητικότητά τους διακινδυνεύουν να τροφοδοτήσουν τον «ισλαμικό ριζοσπαστισμό» και μια «αντιπαράθεση Ανατολής-Δύσης». Επέκρινε μάλιστα τα «ριζοσπαστικά παλαιστινιακά στοιχεία» για την παρεμπόδιση δημιουργίας ανεξάρτητου παλαιστινιακού κράτους.

Δύο μήνες μετά, οι νεοοθωμανοί του Ερντογάν ανέβηκαν στην εξουσία. Από τότε έβλεπαν το Παλαιστινιακό ως κρίσιμο στοιχείο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Όταν η Χαμάς κέρδισε τις βουλευτικές εκλογές του 2006,το Κουαρτέτο για τη Μέση Ανατολή αναγνώρισε τη νίκη της. Ενώ ΗΠΑ και ΕΕ έθεσαν ως προϋπόθεση για να αναγνωρίσουν τη νίκη της Χαμάς να «απαρνηθεί τη βία και την τρομοκρατία, να αποδεχτεί το δικαίωμα του Ισραήλ να υπάρχει και να αφοπλιστεί», η Τουρκία βρήκε την ευκαιρία να εμφανιστεί ως υποστηρικτής της δημοκρατίας στην περιοχή.

Το Παλαιστινιακό ήταν από τους πυλώνες της εξωτερικής πολιτικής του Ερντογάν, ο οποίος εμφανιζόταν σαν “ειρηνοποιός”. Οι δεσμοί του με τη Χαμάς βοήθησαν την Τουρκία να διεκδικήσει ρόλο μεσολαβητή στον πόλεμο της Γάζας το 2008-2009 και να καλύψει το κενό που άφησαν οι πολιτικές της Δύσης. Σε τρεις περιπτώσεις το Ισραήλ ζήτησε συγγνώμη από την Τουρκία: Πρώτον, το 2009 για το περιστατικό “ενός λεπτού” στο Νταβός. Δεύτερον, το 2010 για το περιστατικό με τον Ισραηλινό υπουργό Εξωτερικών Αγιαλόν και το 2013 για τον θάνατο εννέα Τούρκων στο πλοίο Mavi Marmara από Ισραηλινούς κομάντο. Οι σχέσεις με το Ισραήλ σύντομα κατέληξαν σε μια ανοιχτή αντιπαράθεση, κυρίως για τη Γάζα. Οι διπλωματικές σχέσεις άρχισαν να αποκαθίστανται το 2022.

Η υποστήριξη των Παλαιστινίων αποτελεί για τον Ερντογάν μέρος της προσπάθειάς του να φανεί ότι υπερασπίζεται τα συμφέροντα των μουσουλμάνων παγκοσμίως. Οι νεοοθωμανοί πιστεύουν ότι η απελευθέρωση των μουσουλμάνων από τη δυτική κυριαρχία ξεκίνησε στην Τουρκία (χάρη στον Ερντογάν) και μπορεί να εξαπλωθεί αλλού. Το 2020, όταν μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε τζαμί, την περιέγραψε ως «προάγγελο της απελευθέρωσης του τζαμιού Αλ Άκσα» στην Ιερουσαλήμ.

Περιφερειακή απομόνωση

Η “Αραβική Άνοιξη” το 2011 ήταν σημείο καμπής για τις ηγετικές φιλοδοξίες του Ερντογάν. Αυτοπροβλήθηκε ως ηγέτης του μουσουλμανικού κόσμου, υποστηρίζοντας ότι η πολιτική του πήγαζε από σεβασμό στις δημοκρατικές διαδικασίες. Ως μέρος αυτής της πολιτικής, η Τουρκία έχει παραχωρήσει καταφύγιο και διαβατήρια σε πολλούς ισλαμιστές και έχει υποστηρίξει γενναιόδωρα τα παρακλάδια των Αδελφών Μουσουλμάνων.

Η συμπάθεια των σουνιτών προς τον Ερντογάν δεν πηγάζει μόνο από ιδεολογία. Τα συμφέροντα παίζουν μέγιστο ρόλο. Η αντίφαση μεταξύ ηγεσίας και λαϊκού αισθήματος σε πολλές αραβικές μοναρχίες αφήνει χώρο στους νεοοθωμανούς. Η Τουρκία θεωρούνταν συχνά αντίβαρο στα αραβικά απολυταρχικά καθεστώτα, που βλέπουν το πολιτικό Ισλάμ ως απειλή. Αυτό, όμως, προκάλεσε αντι-Ερντογάν συσπείρωση. Παγιδευμένος στην αναντιστοιχία μεταξύ των φιλοδοξιών και των πραγματικών δυνατοτήτων του, ο Τούρκος πρόεδρος απομονώθηκε και από τους σουνίτες του Κόλπου και από το Ισραήλ, ενώ κλιμάκωνε ταυτόχρονα τις απειλές εναντίον Ελλάδας και Κύπρου.

Τα τουρκικά ανοίγματα

Από το 2020, η Τουρκία άρχισε τα διπλωματικά ανοίγματα για να σπάσει το κλίμα απομόνωσης. Η αλλαγή πολιτικής έγινε αναγκαία κυρίως λόγω της οικονομικής δυσπραγίας, των Συμφωνιών του Αβραάμ, της επαναπροσέγγισης της Δαμασκού με τον Αραβικό Κόσμο και της αποκατάστασης των δεσμών μεταξύ Κατάρ και Σαουδικής Αραβίας. Η Άγκυρα είχε επίσης θορυβηθεί από την αυξανόμενη συνεργασία μεταξύ Ελλάδας και Κυπριακής Δημοκρατίας με το Ισραήλ και τα αραβικά κράτη.

Η απόκλιση συμφερόντων μεταξύ Αιγύπτου, Σαουδικής Αραβίας και Εμιράτων και η φθίνουσα παρουσία των ΗΠΑ στην περιοχή διευκόλυναν τα τουρκικά ανοίγματα. Η Άγκυρα πήρε αποστάσεις από τους ακραίους ισλαμιστές για να διευκολύνει τα διπλωματικά ανοίγματά της στις χώρες του Κόλπου και στο Ισραήλ. Στο πλαίσιο αυτό, το 2022 σταμάτησε να εκπέμπει το ισλαμιστικό δορυφορικό τηλεοπτικό κανάλι στην Κωνσταντινούπολη Mekameleen και τέθηκαν στην Τουρκία κάποιοι περιορισμοί στους Αδελφούς Μουσουλμάνους και στη Χαμάς.

Η κρίση στη Γάζα, ωστόσο, έδειξε τα όρια του τουρκικού ανοίγματος προς το Ισραήλ και προς τη Δύση. Στην πρώτη του περιοδεία ο Μπλίνκεν παρέλειψε την Τουρκία, εστιάζοντας στις αραβικές χώρες. Η αποτυχία της Άγκυρας να μετατραπεί σε μεσολαβητή, ώθησε τον Ερντογάν σε μία ολοένα και πιο σκληρή ρητορική κατά του Ισραήλ. Τη νύχτα της αμφισβητούμενης επίθεσης στο νοσοκομείο al-Ahli, ο Ερντογάν την χαρακτήρισε το «τελευταίο παράδειγμα των απάνθρωπων επιθέσεων του Ισραήλ», ενώ το Ισραήλ ζήτησε από τους πολίτες του να εγκαταλείψουν την Τουρκία «το συντομότερο δυνατόν». Μετά και τις διαδηλώσεις σε ισραηλινά και αμερικανικά προξενεία σε Κωνσταντινούπολη, Μαλάτεια και Άδανα, το Ισραήλ απέσυρε και τους διπλωμάτες του.

Η Άγκυρα προσπάθησε να διαπραγματευτεί με τη Χαμάς την απελευθέρωση των ομήρων, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Η Γερμανίδα υπουργός Εξωτερικών δήλωσε ότι βρίσκεται σε επαφή με Κατάρ και Τουρκία, που «έχουν κανάλια για να συνομιλήσουν με τη Χαμάς», για να απελευθερωθούν οι Γερμανοί όμηροι, αλλά μέχρι τώρα χωρίς αποτέλεσμα. Αποφασιστικός παράγοντας στις σχετικές διαπραγματεύσεις, πάντως, είναι το Κατάρ όχι η Τουρκία.

Ένταση στην Ανατολική Μεσόγειο

Ο Φιντάν, που κατηγόρησε το Ισραήλ για «κλοπή παλαιστινιακής γης», “έθρεψε” τη Χαμάς όταν ήταν αρχηγός της ΜΙΤ. Την ίδια θέση εξέφρασε και στον Μπλίνκεν. Η Άγκυρα πιστεύει ότι «η Δύση στερείται στρατηγικής σκέψης και έχει αποξενωθεί ολοένα και περισσότερο από τον υπόλοιπο κόσμο σε διάφορα ζητήματα όπως οι σχέσεις με την Κίνα, η μετανάστευση, η τρομοκρατία και η μετατόπιση της οικονομικής βαρύτητας από τη Δύση στην Ανατολή». Για τους Τούρκους, η άνευ όρων υποστήριξη των ΗΠΑ στο Ισραήλ επιβεβαιώνει αυτή την πεποίθηση. Ανεξάρτητα από την ιδεολογική τους θέση, οι περισσότεροι Τούρκοι βλέπουν την σύγκρουση στη Γάζα ως σύγκρουση μεταξύ Δύσης και Ανατολής.

Απευθυνόμενος σε έκτακτη σύνοδο του Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας στις 18 Οκτωβρίου, ο Φιντάν κάλεσε τις μουσουλμανικές χώρες να ενεργήσουν με «αυτοπεποίθηση» και «να αμφισβητήσουν την ηγεμονική αφήγηση που τους έχει επιβληθεί», χωρίς όμως να πει πώς θα γίνει αυτό. Ο εταίρος του Ερντογάν, Μπαχτσελί, δήλωσε ότι η Τουρκία πρέπει να επέμβει στρατιωτικά εάν δεν υπάρξει κατάπαυση του πυρός! Όμως, ακόμη και όσοι επικρίνουν τέτοιες ακρότητες, συμφωνούν για μια εξωτερική πολιτική ανεξάρτητη από τη Δύση και ζητούν το κλείσιμο των αμερικανικών βάσεων στην Τουρκία.

Η Άγκυρα δεν θέτει ακόμα τέτοιο θέμα, αλλά νιώθει πιεσμένη από την αμερικανική παρουσία στην περιοχή. Ο Ερντογάν ισχυρίστηκε ότι η έλευση αμερικανικών αεροπλανοφόρων στην Ανατολική Μεσόγειο εμπόδισε τις προσπάθειές του να αποκλιμακώσει την κατάσταση. Πέρα από τη σκληρή ρητορική για την στήριξη των ΗΠΑ στο Ισραήλ, οι νεοοθωμανοί θεωρούν ότι η ισχυρή αμερικανική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο είναι επιζήμια για τα περιφερειακά τους συμφέροντα. Και βεβαίως υπενθυμίζουν την στήριξη της Ουάσινγκτον στους Κούρδους του Ιράκ και της Συρίας. Αυξάνεται η συναίνεση στο πολιτικό φάσμα της Τουρκίας ότι η επιστροφή των ΗΠΑ στην περιοχή αποτρέπει όχι μόνο το Ιράν και τους “πληρεξούσιούς” του, αλλά και την Τουρκία. Φοβούνται ότι μια ισχυρότερη αμερικανική παρουσία θα εμποδίσει τις προσπάθειες της Άγκυρας να καταργήσει την κουρδική αυτονομία στη βόρεια Συρία.

Μετά από δύο δεκαετίες προσπαθειών της Τουρκίας να επεκτείνει τον ρόλο της στη Μέση Ανατολή, έχει καταστεί ουσιαστικά περιθωριακός παράγοντας. Η θέση της διαφέρει από τη θέση της Σαουδικής Αραβίας και των Εμιράτων, που είναι πιο προσεκτικοί σε σύγκριση με την υψηλή αλλά χωρίς αντίκρισμα ρητορική του Ερντογάν. Η Άγκυρα έχει υπονομεύσει μόνη της τις όποιες δυνατότητες της να παίξει ρόλο ειρηνοποιού. Η πολιτική της έναντι της Χαμάς, αλλά και της Ρωσίας δύσκολα μπορεί να γίνει για πολύ ακόμα ανεκτή από τη Δύση.