Ισραήλ και ΗΠΑ έφεραν δίπλα δίπλα Τουρκία και Ιράν

«Αυτή είναι η δεύτερη συνάντηση μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών του Ιράν και της Τουρκίας μετά τα εγκλήματα πολέμου των Σιωνιστών κατά των Παλαιστινίων», ανέφερε η ανακοίνωση του υπουργείου Εξωτερικών του Ιράν, για την πρόσφατη επίσκεψη του Χοσεΐν Αμίρ Αμπντολαχιάν στην Άγκυρα, όπου είχε συνάντηση με τον Τούρκο ομόλογο του Χακάν Φιντάν, με αφορμή τον πόλεμο που μαίνεται στην Γάζα.

Το Ιράν υποστήριξε την επίθεση της Χαμάς (αρνείται ότι είχε κάποια σχέση στην οργάνωσή της, κάτι που συμφωνούν και οι ΗΠΑ) όπως και ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ερντογάν. Έπειτα από τις ισορροπημένες δηλώσεις που έκανε στην αρχή της σύγκρουσης, προχώρησε στην απροκάλυπτη υποστήριξη της Χαμάς, την οποία χαρακτήρισε «εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση», ενώ όξυνε την ρητορική του έναντι του Ισραήλ.

Στην συνέντευξη Τύπου με τον Ιρανό υπουργό Εξωτερικών, ο Φιντάν επανέλαβε την πρόθεση της Άγκυρας να αναλάβει η Τουρκία ρόλο εγγυητή στην σύγκρουση Ισραήλ-Παλαιστινίων, επικρίνοντας ταυτόχρονα τις ΗΠΑ και την ΕΕ που δεν πιέζουν για κατάπαυση του πυρός. Τα εν λόγω αιτήματα αναμένεται να επαναφέρει και κατά την επικείμενη συνάντησή του με τον Αμερικανό ομόλογο του. Πάντως, ο Άντονι Μπλίνκεν επισκεπτόμενος την Ιορδανία απέρριψε την κατάπαυση του πυρός, με την λογική ότι η Χαμάς θα κερδίσει χρόνο για να ανασυνταχθεί.

Την ίδια στιγμή και η Τεχεράνη διεκδικεί κομβικό ρόλο στην σύγκρουση: Ο υπουργός Άμυνας Αστιανί προειδοποίησε τις ΗΠΑ πως «θα πληγούν σκληρά» αν δεν εφαρμόσουν εκεχειρία, ενώ ο Ανώτατος Ηγέτης του Ιράν Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ συναντήθηκε με τον ηγέτη της Χαμάς στην Τεχεράνη. Σύμμαχος του Ιράν είναι η Χεζμπολάχ του Λιβάνου και οι αντάρτες Χούθι στην Υεμένη, όπου οι πρώτοι εμπλέκονται σε έναν πόλεμο φθοράς στα βόρεια σύνορα του Ισραήλ και οι δεύτεροι έχουν προβεί σε πυραυλικές επιθέσεις, τις οποίες αναχαίτισαν οι Ισραηλινοί. Επίσης, οι σιιτικές πολιτοφυλακές του Ιράκ έχουν προβεί σε πλήγματα με ρουκέτες κατά αμερικανικών στόχων στην χώρα.

Παρά την συμπόρευση Τουρκίας και Ιράν στο ζήτημα της Γάζας, δεν λείπουν και οι εντάσεις μεταξύ των δύο χωρών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η ιρανική αντίδραση στο εθνικιστικό ποίημα που είχε αναγνώσει ο Ερντογάν το 2021, παρευρισκόμενος στη στρατιωτική παρέλαση του Αζερμπαϊτζάν για τον εορτασμό της νίκης του επί της Αρμενίας. Το ποίημα που είχε διαβάσει ο Τούρκος πρόεδρος αναφέρεται στον τεχνητό διαχωρισμό του πληθυσμού στις δύο όχθες του ποταμού Αράς, που χωρίζει το Αζερμπαϊτζάν από την βόρεια επαρχία του Ιράν, η οποία κατοικείται από αζερικής καταγωγής πολίτες.

Ιρανοί αξιωματούχοι είχαν κατηγορήσει τον Ερντογάν για παντουρκικό αλυτρωτισμό και επιβουλή της ιρανικής επικράτειας. Να σημειωθεί πως στην σύγκρουση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ήδη από τον πρώτο πόλεμο που ακολούθησε την διάλυση της ΕΣΣΔ, πάγιοι σύμμαχοι των Αρμενίων ήταν οι Ιρανοί, που σίγουρα παρακολουθούν με προσοχή τις τελευταίες εξελίξεις, όπου το Ναγκόρνο-Καραμπάχ επέστρεψε στα χέρια των Αζέρων.

Κομβικός εταίρος του Ιράν

Πάντως, Ιράν και Τουρκία εμφανίζονται να αντιστέκονται στα δυτικά σχέδια στην ευρύτερη περιοχή, για παράδειγμα στην στήριξη των Κούρδων. Ειδικά στην Τουρκία είναι διάχυτη και έντονη η θεωρία ότι –μέσω της ίδρυσης κουρδικού κράτους– οι Δυτικοί επιδιώκουν τον ακρωτηριασμό της. Το Ιράν επίσης αντιτάσσεται έντονα στην δημιουργία κουρδικού κράτους  στην περιοχή, όπως θα δούμε αναλυτικότερα παρακάτω.

Τουρκία και Ιράν χρησιμοποιούν “πολιτοφυλακές” ή μισθοφόρους σε τοπικές συγκρούσεις. Το δίκτυο πολιτοφυλακών του Ιράν που προαναφέραμε, είναι καλύτερα οργανωμένο και πολιτικά πιο συνεκτικό. Αντίθετα, απαλλαγμένο από γενικούς πολιτικούς στόχους, κοινές κοσμοθεωρίες και μεγάλα οράματα, το δίκτυο της Τουρκίας είναι μισθοφορικό. Και οι δύο πρώην αυτοκρατορίες εμπλουτίζουν την ρητορική τους αφ’ ενός με ανασφάλεια, αφ’ ετέρου με μεγαλειώδη οράματα. Τα όρια ανάμεσα στην άμυνα και στην επέμβαση συγχέονται.

Η Τουρκία υπήρξε ανέκαθεν κομβικός εταίρος του Ιράν. Ειδικά το εμπόριο πετρελαίου γνώριζε μεγάλη άνθηση ακόμη και σε δύσκολες για το Ιράν εποχές, όταν η Τουρκία ποικιλοτρόπως διευκόλυνε την Τεχεράνη να παρακάμπτει τις δυτικές κυρώσεις. Είναι επίσης γνωστό το ξέπλυμα χρήματος που πραγματοποιούσε το καθεστώς Ερντογάν για λογαριασμό του Ιράν.

Η αγορά ιρανικού πετρελαίου από την Τουρκία και οι εισαγωγές τουρκικών προϊόντων από το Ιράν περιορίστηκαν το 2018, λόγω των κυρώσεων στο Ιράν που είχε επαναφέρει ο πρόεδρος Τραμπ, ειδικά μετά τον Απρίλιο 2019, όταν οι ΗΠΑ ακύρωσαν την εξαίρεση που είχε δοθεί στην Τουρκία και σε επτά άλλους σημαντικούς εισαγωγείς ιρανικού πετρελαίου. Το 2019 το μερίδιο του αργού πετρελαίου και των προϊόντων πετρελαίου στις τουρκικές εισαγωγές από το Ιράν μειώθηκε κατά 63% και το παραδοσιακό εμπορικό πλεόνασμα του Ιράν μειώθηκε κατά 79%. Παρόλα αυτά, οι εμπορικές σχέσεις των δύο παραμένουν πολύ σημαντικές για τις οικονομίες της σουνιτικής Τουρκίας και του σιιτικού Ιράν, κάτι που δεν αναμένεται να αλλάξει.

Η συνεργασία Τουρκίας-Ιράν

Τα τελευταία χρόνια, υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες που ώθησαν σε στενότερες σχέσεις την Τουρκία και το Ιράν. Την περίοδο Τραμπ, Άγκυρα και Τεχεράνη έβλεπαν την δημιουργία μιας νέας περιφερειακής τάξης πραγμάτων από τη συνεργασία των κρατών του Κόλπου με την Αίγυπτο και το Ισραήλ, που είχε τις ευλογίες των ΗΠΑ. Αυτή η συνεργασία εμμέσως πλην σαφώς στρεφόταν εναντίον του Ιράν και της Τουρκίας.

Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε τις δύο χώρες να υιοθετήσουν μια διττή προσέγγιση στις μεταξύ τους σχέσεις. Η μια όψη ήταν περιφερειακή και σχετικά ανταγωνιστική (διαφορές συμφερόντων σε Συρία και Ιράκ). Η άλλη εστιάζεται στην κοινή απειλή από τους συμμάχους των ΗΠΑ στην περιοχή.

Εκτός από αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, δύο άλλες εξελίξεις ήταν κρίσιμης σημασίας για την ανάπτυξη της τουρκοϊρανικής συνεργασίας: Ο αποκλεισμός του Κατάρ και το προ ετών δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία του ιρακινού Κουρδιστάν. Ο αποκλεισμός του Κατάρ από τις χώρες του Κόλπου που ξεκίνησε το 2017 και διήρκεσε μέχρι πρόσφατα έφερε την Τουρκία και το Ιράν πιο κοντά.

Η Άγκυρα είδε τον αποκλεισμό του Κατάρ ως άλλη μια εκδήλωση του ανταγωνισμού για μια νέα περιφερειακή τάξη πραγμάτων. Σε αυτήν την ανάγνωση, εάν το Κατάρ απομονωνόταν θα συμπαρέσυρε προς τα κάτω και την επιρροή της Τουρκίας στην περιοχή. Το Ιράν είχε παρόμοια οπτική. Έτσι, Τουρκία και Ιράν υποστήριξαν ξεκάθαρα το Κατάρ σ’ εκείνη την κρίση. Να σημειωθεί πως και το Κατάρ αποτελεί έναν πάγιο σύμμαχο της Χαμάς.

Κοινές απόψεις στο κουρδικό

Οι εξελίξεις στο Κουρδικό έπαιξαν επίσης ρόλο στην προσέγγιση Τουρκίας-Ιράν τα τελευταία χρόνια. Οι δύο αυτές χώρες έχουν τους δύο μεγαλύτερους κουρδικούς πληθυσμούς στην επικράτειά τους. Δεδομένων των προβλημάτων που έχουν και οι δύο με το κουρδικό κίνημα βρήκαν κοινόν τόπο. Με την κατάρρευση της ειρηνευτικής διαδικασίας Άγκυρας-Κούρδων (2013-2015), μια έντονα συγκρουσιακή φάση αντικατέστησε τη σύντομη περίοδο ηρεμίας.

Λόγω και της προσέγγισης με τη Μόσχα, η  Άγκυρα υποχρεώθηκε να αναδιατάξει τις προτεραιότητές της στο συριακό μέτωπο. Εγκατέλειψε τον στόχο για ανατροπή του καθεστώτος Άσαντ και εστίασε στην εξάλειψη του κουρδικού προπλάσματος κρατιδίου στη βόρεια Συρία. Η επανατοποθέτηση αυτή έθεσε τις βάσεις για την προσπάθεια επίλυσης του Συριακού από τη Ρωσία, το Ιράν και την Τουρκία, η οποία έλαβε επίσημο χαρακτήρα στις Συνόδους στην Αστάνα και στο Σότσι.

Αν αυτό ενέτεινε τη συνεργασία Άγκυρας-Τεχεράνης, το δημοψήφισμα ανεξαρτησίας του Κουρδιστάν στο βόρειο Ιράκ ήταν που τις είχε οδηγήσει σε στενότερες σχέσεις. Η Τουρκία άφησε το Ιράν και τους Ιρακινούς Σιίτες πολιτοφύλακες να επιτεθούν ενάντια στο αυτόνομο κουρδικό κρατίδιο (επίσημα Περιφερειακή Κυβέρνηση του Κουρδιστάν). Και οι δύο χώρες αντιτάχθηκαν στην ανεξαρτησία που ανακήρυξε ο Μπαρζανί, για παρόμοιους και διαφορετικούς λόγους ταυτόχρονα.

Δεδομένου ότι και Τουρκία και Ιράν αντιμετωπίζουν τις αυτονομιστικές τάσεις των κουρδικών κοινοτήτων στο εσωτερικό τους, αντιτίθενται στη δημιουργία κουρδικού κράτους. Φοβούνται ότι αυτό θα ενθαρρύνει περαιτέρω τα αλυτρωτικά και εθνικοαπελευθερωτικά αισθήματα των απανταχού Κούρδων. Η κατεστημένη αντιπολίτευση και στις δύο χώρες θεωρεί ότι η γεωπολιτική ταυτότητα μιας τέτοιας οντότητας θα ήταν φιλοδυτική, υπέρ των ΗΠΑ και του Ισραήλ.

Μία μεταβαλλόμενη δυναμική

Όμως, η δυναμική στα τρία προαναφερθέντα μέτωπα διαρκώς μεταβάλλεται. Αρχικά, η προεδρία Μπάιντεν φάνηκε να επιτρέπει στον παραδοσιακό ανταγωνισμό Άγκυρας-Τεχεράνης να ξαναπάρει το πάνω χέρι. Ο λόγος είναι πως ο νυν πρόεδρος προχώρησε σε ορισμένα ανοίγματα προς την Τεχεράνη, προκειμένου να “αναστηθεί” η συμφωνία για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, την οποία είχε εγκαταλείψει ο προκάτοχός του. Τελικώς δεν άργησε να επιστρέψει η πολεμική έναντι του Ιράν, αν και σε μικρότερο βαθμό σε σχέση με την προεδρία Τραμπ.

Στην πορεία προέκυψαν οι νέοι πόλεμοι του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, που έληξαν υπέρ των Αζέρων. Ως γνωστόν η Τουρκία πρωτοστάτησε, ενισχύοντας ποικιλοτρόπως το Αζερμπαϊτζάν, εγείροντας εμμέσως ζήτημα αζέρικου αλυτρωτισμού στο Ιράν, λόγω της πολυπληθούς αζέρικης κοινότητας στα βορειοδυτικά αυτής της χώρας.

Μπορεί ο πόλεμος στην Γάζα να προκάλεσε και πάλι την σύμπλευση Ιράν-Τουρκίας, όπως από την άλλη αναβαθμίζει και την επιρροή του σιιτικού άξονα σε Ιράκ, Συρία και Λίβανο, καθώς αυτός αντιστρατεύεται ευθέως τις ΗΠΑ και το Ισράηλ. Όμως, το δίκτυο των σιιτικών πολιτοφυλακών έρχεται σε αντίθεση με την προβολή ισχύος και επιρροής που προωθεί διαχρονικά η Τουρκία στο Ιράκ. Στον δε Λίβανο η Τουρκία αποπειράθηκε να αναπτύξει δεσμούς με σουνιτικές οργανώσεις, σε μία προσπάθεια να περιοριστεί η επιρροή της Χεζμπολάχ, χωρίς επιτυχία.

Μπορεί, λοιπόν, οι δύο χώρες να συμπλέουν στην Γάζα, αλλά οι διαφορές είναι τόσο βαθιές που μάλλον αναπόφευκτα θα επαναφέρουν τον ανταγωνισμό τους, παρόλο που Άγκυρα και Τεχεράνη έχουν πολλούς λόγους να επιδιώξουν την αποφυγή μιας ανοιχτής αντιπαράθεσης.