“Στην Ευρώπη οι ΗΠΑ δεν έχουν συμμάχους, έχουν ομήρους”

Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ναυτικές αυτοκρατορίες έλεγχαν τις θάλασσες και αστυνόμευαν το εμπόριο κρατών που δεν είχαν ισχυρό Ναυτικό. Οι αυτοκρατορίες διαλύθηκαν. Οι Αμερικανοί έγιναν κυρίαρχοι της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Αντί να έχουν μια ενιαία δομή υπό την ηγεσία τους που να τους διοχετεύει ενέργεια και πόρους (όπως έκαναν προηγούμενες αυτοκρατορίες), οι Αμερικάνοι έδωσαν προτεραιότητα στην ασφάλεια έναντι των Σοβιετικών. Διακήρυξαν ότι θα περιπολούσαν στους ωκεανούς, ώστε κάθε κράτος να μπορεί να στέλνει τα προϊόντα του σε κάθε γωνιά της Γης και φρόντισαν η ενέργεια να ρέει από τη Μέση Ανατολή στην Ευρώπη και στην Ανατολική Ασία.

Οι Αμερικανοί δεν έφτιαξαν αυτή την “ομπρέλα ασφάλειας¨, επειδή ήταν φιλάνθρωποι, ούτε επειδή ήταν ένα εμπορικό τους πρόγραμμα. Το έκαναν σαν δωροδοκία στα κράτη που κάλυπτε η “ομπρέλα ασφάλειας”, ώστε να ενωθούν μαζί τους ενάντια στους Σοβιετικούς. Αυτή η “ομπρέλα ασφάλειας” επέτρεψε στην εμπορική παγκοσμιοποιημένη οικονομία να λειτουργήσει επιτυχώς για 70 περίπου χρόνια προς όφελος πολλών αναπτυσσόμενων κρατών, με πρώτη τη Κίνα.

Μια μεγάλη αλλαγή ξεκίνησε τη δεκαετία του 1950, όταν οι άνθρωποι άρχισαν να μετακινούνται από τα αγροκτήματα στις πόλεις για να αναλάβουν θέσεις εργασίας στη μεταποίηση. Όσο ζούσαν σε αγροκτήματα, τα παιδιά κόστιζαν λίγο και προσέφεραν δωρεάν εργασία, οπότε είχαν πολλά παιδιά. Όταν, όμως, μετακόμισαν στη πόλη, τα παιδιά, κλεισμένα σε διαμερίσματα, ήταν θορυβώδη, απαιτητικά και κόστιζαν ακριβά, με αποτέλεσμα τα ζευγάρια να κάνουν λιγότερα παιδιά.

Επίσης, όταν η γυναίκα μετακόμισε από το αγρόκτημα στη πόλη είχε την ευκαιρία να κάνει περισσότερα πράγματα (μόρφωση, καριέρα) από το να είναι μητέρα. Συνέβαλε κι αυτό στο να γεννάει λιγότερα παιδιά. Το βρετανικό παράδειγμα με τα εργοστάσια βαμβακιού είναι χαρακτηριστικό: η πρώτη ομάδα ανθρώπων που αστικοποιήθηκαν δεν ήταν άνδρες αλλά γυναίκες, με άμεση επίπτωση στα ποσοστά γεννήσεων. Σήμερα, στον ανεπτυγμένο κόσμο δεν είναι μόνο ότι λιγοστεύουν τα παιδιά, αυτό συνέβη πριν από 40 χρόνια, είναι ότι λιγοστεύουν και οι ενήλικες εργαζόμενοι.

Δημογραφικό και μετανάστευση

Ο ανεπτυγμένος κόσμος προσπάθησε να μετριάσει το δημογραφικό πρόβλημα με τη μετανάστευση. Το μέλλον θα δείξει αν αυτή η πολιτική ήταν επιτυχημένη ή καταστροφική. Η εμπειρία δίδαξε τη Δύση κάτι σημαντικό: Εάν μια χώρα δεν έχει αρκετούς νέους εργαζόμενους δεν έχει οικονομία και εάν δεν έχει αρκετά παιδιά δεν έχει μέλλον! Στον αναπτυσσόμενο κόσμο έχουμε μερικές από τις ταχύτερες δημογραφικές γηράνσεις στην ιστορία (με πρωτοπόρο την Κίνα). Έχουμε παγκόσμια γεγονότα, όπως ο Covid και ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ό,τι συνέδεε επένδυση-εργασία-κατανάλωση δέχθηκε μεγάλο πλήγμα, είτε σκόπιμα είτε λόγω στρατηγικών που ήταν ήδη σε εξέλιξη.

Ενώ μειώθηκαν οι εργαζόμενοι, οι επενδυτές και ταυτόχρονα οι καταναλωτές, το οικονομικό μοντέλο της παγκοσμιοποίησης εξακολουθεί να βασίζεται στην κατανάλωση και δεν λειτουργεί χωρίς τον απαραίτητο αριθμό ανθρώπων. Ήταν αναπόφευκτο ότι κάποια στιγμή θα φτάναμε στη σημερινή κατάσταση. Οι Αμερικάνοι απλώς επιτάχυναν τη διαδικασία για τους δικούς τους λόγους.

Μετά τη πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η παγκόσμια εικόνα άλλαξε γρήγορα. Το 1992 οι ΗΠΑ ξεκίνησαν να επανασχεδιάσουν το Πολεμικό Ναυτικό τους, ώστε να πάψει να έχει ως κύριο σκοπό την περιπολία των ωκεανών. Το νέο δόγμα απαιτούσε δυνατότητα επίθεσης κατά συγκεκριμένων στόχων με βάση ναυτική ομάδα κρούσης συσπειρωμένη γύρω από αεροπλανοφόρα. Η “ομπρέλα ασφάλειας” μαζεύεται, αφού δεν υπάρχουν αρκετά πλοία στο Ναυτικό για να αντιμετωπιστούν όλες οι παγκόσμιες απειλές.

Η αστυνόμευση των ωκεανών

Καμία χώρα δεν μπορεί να αστυνομεύει τους παγκόσμιους ωκεανούς, μόνο τη γειτονιά της (π.χ. η Ινδία εκδίωξε τους Σομαλούς πειρατές από τον Ινδικό Ωκεανό), ενώ δημιουργούνται περιφερειακές δυνάμεις με σφαίρες επιρροής, μέσα στις οποίες κυριαρχούν εμπορικά και όχι μόνο. Αυτός είναι ο στόχος π.χ. της Τουρκίας (χώρα με σημαντική γεωγραφική θέση, καλή παραγωγική βάση, επιρροή σε σημαντικό κομμάτι της γειτονιάς της, και παρουσία σε ενεργειακές χώρες-κλειδιά).

Η αστυνόμευση των παγκόσμιων θαλασσών παραμένει κατακερματισμένη, εκτεθειμένη στον διακρατικό και μη ανταγωνισμό. Εάν οι ΗΠΑ συνεχίσουν να χάνουν τον διεθνή σεβασμό ως χώρα που ενεργεί προς το κοινό συμφέρον, θα στερούνται αξιοπιστίας για να ηγηθούν ναυτικών συνασπισμών. Στον οικονομικο-εμπορικό τομέα, οι ΗΠΑ ξεκίνησαν μια περίοδο “αποπαγκοσμιοποίησης” με μικρή εμπορική δραστηριότητα στον ευρύτερο κόσμο, εκτός της μεταποίησης στην Ασία.

Παραμένουν κορυφαίος εξαγωγέας ενέργειας όλων των μορφών, η μεγαλύτερη δύναμη διύλισης και η μεγαλύτερη γεωργική δύναμη στον κόσμο. Με το Μεξικό (ιδίως με τη βελτιωμένη συμφωνία NAFTA) οι ΗΠΑ έχουν εν πολλοίς αποκτήσει το εγγύς εργατικό δυναμικό με διαφορετικά σύνολα δεξιοτήτων που απαιτεί η βιομηχανοποίηση. Έχουν συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου με Κολομβία και Χιλή, που είναι δυναμικές οικονομίες, μακροπρόθεσμες συμφωνίες με Νοτιοκορεάτες, Ιάπωνες και Αυστραλούς και αμυντική-εμπορική συνεργασία με Ινδία. Όλοι μαζί στοχεύουν στη Νότια Ασία όπου βρίσκεται μεγάλο μέρος του κόσμου με θετικό συνδυασμό δημογραφίας και γεωγραφίας.

Ευρώπη και ρωσική ενέργεια

Οι ΗΠΑ θεωρούν ότι αυτή η “Μεγάλη Αμερικανική Σφαίρα Συνευημερίας” είναι ιδανική για τα συμφέροντά τους. Οι εκτιμήσεις τους για το μέλλον είναι αισιόδοξες, παρότι δεν λαμβάνουν υπόψη τους γεγονότα στο εσωτερικό της χώρας. Από τη πλευρά τους, οι αναπτυσσόμενες χώρες ανταποκρίθηκαν στις εξελίξεις με τη δημιουργία του συνασπισμού BRICS που δραστηριοποιείται έντονα, συχνά κόντρα στην αμερικανική πολιτική.

Και η Ευρώπη; Όταν κατέρρευσε το σοβιετικό σύστημα, η παραγωγή ενέργειας συνέχισε απρόσκοπτα, κρατώντας τις τιμές σχετικά χαμηλές για 35 χρόνια. Στο γεωπολιτικό περιβάλλον που διαμόρφωσε ο πόλεμος στην Ουκρανία, η Ευρώπη κινδυνεύει να χάσει το ρωσικό αργό πετρέλαιο που τροφοδότησε σε μεγάλο βαθμό την οικονομική επέκτασή της. Επειδή η ζήτηση ενέργειας είναι ανελαστική, μια απώλεια 12% περίπου του παγκόσμιου πετρελαίου, που αντιπροσωπεύει το ρωσικό αργό, μπορεί να αυξήσει δραματικά την τιμή του.

Για μεγάλο διάστημα η Ευρώπη δεν αποφασίζει να επιβάλλει ουσιαστικές κυρώσεις στο ρωσικό αργό, αφού αυτό θα ήταν καταστροφικό για όλες τις οικονομίες του κόσμου, εκτός από την αμερικανική. Αυτή, αν χρειαστεί, μπορεί να ανταπεξέλθει εύκολα, σταματώντας τις εξαγωγές ενέργειας, ρίχνοντας έτσι τις εσωτερικές τιμές. Σε αυτή τη περίπτωση ο υπόλοιπος κόσμος θα χάσει ταυτόχρονα την πρόσβαση τόσο στο ρωσικό όσο και στο αμερικανικό πετρέλαιο.

Το δίλημμα στην Ευρώπη 

Οι υπερδυνάμεις έχουν σταθερή εξωτερική πολιτική που δεν επηρεάζεται από ευκαιριακές υποσχέσεις στους συμμάχους τους. Η πολιτική της Αμερικής είναι να μην αναπτύξει η Ευρώπη σχέσεις με τη Ρωσία. Απαιτεί τήρηση των νατοϊκών δεσμεύσεων, ενώ φροντίζει να πουλάει ενέργεια σε υψηλές τιμές και να ευνοεί τη μετακόμιση μεγάλων ευρωπαϊκών βιομηχανιών στις ΗΠΑ. Το ενεργειακό πρόβλημα της Ευρώπης δεν απασχολεί σοβαρά τις ΗΠΑ. Είναι ενδεικτικό ότι η πολιτική τους στέρησε την Ευρώπη από τρεις φθηνές πηγές ενέργειας: Ιράν, Λιβύη, Ρωσία.

Με αυτά τα δεδομένα, τα ευρωπαϊκά κράτη ίσως χρειαστεί να επιλέξουν ανάμεσα στην αφοσίωσή τους στο ΝΑΤΟ και στο οικονομικό τους συμφέρον – κατά πολλούς ανάμεσα στο περιθώριο και στη πρωτοπορία. Η γερμανική οικονομία π.χ. βασίζεται στο φθηνό ρωσικό φυσικό αέριο (μεταποίηση σε πετροχημικά με χρήση σε ολόκληρο τον βιομηχανικό τομέα). Αν χάσουν αυτό το φυσικό αέριο, όχι μόνο οι τιμές ηλεκτρικού ρεύματος θα φτάσουν στα ύψη, αλλά ολόκληρο το γερμανικό βιομηχανικό μοντέλο θα κινδυνεύσει. Οπότε οι Γερμανοί έχουν δύο επιλογές: ή να μειώσουν τις νατοϊκές δεσμεύσεις τους και να “κρατήσουν τα φώτα αναμμένα”, ή να ξεχάσουν το ρωσικό αέριο και να πάψουν να έχουν μια ανταγωνιστική βιομηχανία.

Υπάρχει φόβος ότι η ζημιά της Ευρώπης δε θα περιοριστεί στην απώλεια φθηνής ρωσικής ενέργειας, αλλά θα επεκταθεί και σε άλλους τομείς, λόγω της τάσης που έχει η ουκρανική κρίση να παγκοσμιοποιηθεί και να συνδεθεί με άλλες κρίσεις. Τι είναι, λοιπόν, πιο σημαντικό για την Ευρώπη; Τυφλή νατοϊκή αφοσίωση, ή η ευημερία των λαών της; Οι λαοί θα κρίνουν τις κυβερνήσεις με βάση αυτό που θα επιλέξουν. Aν επιμείνουν στη πρώτη επιλογή, ίσως δικαιώσουν τον Dirk Pohlmann που έγραψε: «Στην Ευρώπη, οι ΗΠΑ δεν έχουν συμμάχους, έχουν μόνο ομήρους».