Μεγάλες ώρες – Οδοιπορικό στη Μονή Βατοπαιδίου – Μέρος 3

Εξερχόμενοι από τον ξενώνα, ακριβώς μπροστά από τα σκαλοπάτια, ήταν η μικρή Εκκλησία της Αγίας Ζώνης, που δυστυχώς ήταν κλειστή εκείνη την ώρα. Απέναντι ακριβώς και σε απόσταση λιγότερη των πενήντα μέτρων, σχεδόν στη μέση μιας ελαφρά επικλινούς αυλής, βρίσκεται μια ωραιότατη, νεοκλασική τρίκρουνη βρύση. Ονομάζεται η “κρήνη του Μύλερ”. Είναι δωρεά του Γερμανού Μηχανικού Μύλερ, ο οποίος προς τα τέλη του 19ου αιώνα κατάφερε να φέρει νερό στην Ιερά Μονή Βατοπαιδίου από την απόμακρη Σκήτη του Αγίου Δημητρίου. Μια μαρμάρινη επιγραφή θυμίζει το σπουδαίο αυτό δώρο.

Το Παρεκκλήσι της αρχαιολογίας

Λίγα μέτρα στ΄ αριστερά της κρήνης, πίσω από κάποια δέντρα και πολύ κοντά στο Καθολικό, είδαμε μια εκκλησία που η μπροστινή της πρόσοψη ήταν σκεπασμένη με μεγάλα πάνινα παραπετάσματα. Σε αυτό το παρεκκλήσι, μας οδήγησε ο ομιλητικότατος “ξεναγός μας. Εκεί, στο μισοσκόταδο, είδαμε τις αναστηλώσεις που γίνονται εντός του Ναού, αλλά και τις αρχαιολογικές εργασίες, οι οποίες φαίνεται πως μπορεί να οδηγήσουν στο συμπέρασμα πως οι θεμελιώσεις ναού που βρέθηκαν μπορεί να ανάγονται και στον 4ο αιώνα μ.Χ.

Έτσι μπορεί να “τεκμηριωθεί” και η βατοπαιδινή παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο γιός του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α΄, ο νεαρός Αρκάδιος, μετέπειτα όχι και τόσο ικανός αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, βρέθηκε ναυαγός κάτω από μια βάτο κοντά στο σημερινό Μοναστήρι του Βατοπαιδίου. Από αυτό το γεγονός ετυμολογείται και η λέξη “Βατοπαίδι”: Από τις λέξεις “βάτος” και “παιδίον”.

Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄, ο γνωστός διώκτης των εθνικών, θεωρώντας ότι η Παναγία ήταν αυτή που έσωσε το παιδί του, έχτισε εκεί σε ένδειξη ευγνωμοσύνης έναν ναό – έξι αιώνες πριν την “επίσημη” ίδρυση της Μονής. Εκτός αυτού, υπάρχουν και αυτοκρατορικά χρυσόβουλα και πριν την λεηλασία της Μονής από τους Άραβες πειρατές το 904 μ.Χ. – απ΄ όπου συνάγεται το συμπέρασμα ότι στον Άθω υπήρχαν Μονές και πριν τον δέκατο αιώνα. Εκτός από το Καθολικό, στο Βατοπαίδι υπάρχουν ακόμη και άλλα τριάντα Παρεκκλήσια, από τα οποία τα δεκαοκτώ είναι εντός της Μονής και τα υπόλοιπα εκτός.

Το Καθολικό του “Ευαγγελισμού της Θεοτόκου”

Μετά τις αρχαιολογικές προσλαμβάνουσες στο Παρεκκλήσι, με τις πανέμορφες τοιχογραφίες, μεταβήκαμε στον (επισήμως) αρχαιότερο Ναό του Βατοπαιδίου, χτισμένο πριν τον δέκατο αιώνα, στο Καθολικό του “Ευαγγελισμού της Θεοτόκου”. Ο Ναός είναι σταυροειδής αποτελούμενος από πέντε μέρη: Νάρθηκας – Πρόναος, Λιτή, Μεσονυκτικό, Κυρίως Ναός, Ιερό Βήμα.

 

Η πρόσοψη του Νάρθηκα στην είσοδο του Καθολικού είναι καλυμμένη σε σειρές με πολυπρόσωπες και σχεδόν αδιαχώριστες τοιχογραφίες, με έντονους χρωματισμούς. Πρόκειται για αναπαραστάσεις από τη ζωή της Παναγίας και στιγμιότυπα από την Καινή και την Παλαιά Διαθήκη.

Παρατηρώντας στους εξωτερικούς τοίχους τους αγιογραφημένους ρωμφαιούχους και λογχοφόρους Άγιους της Εκκλησίας, όπως ο Άγιος Μερκούριος και ο Άγιος Νικήτας, ήρθε συνειρμικά στο νου μου το δημοτικό: «Του Πλαπούτα τ΄ άρματα και του Νικηταρά την πάλα».

Δίπλα στους, στην τέταρτη σειρά, κοσμούν την είσοδο του ναού οι επίσης οπλοφορούντες Άγιος Δημήτριος και Άγιος Γεώργιος. Πολύ πιθανόν πρόκειται για τοιχογραφίες του Πανσέληνου, από την ίδια περίοδο που έγινε η αγιογράφηση του Πρωτάτου.

 

Δεξιά και αριστερά από την πύλη εισόδου στη Λιτή βρίσκονται τοποθετημένες οι δεσποτικές εικόνες της Παναγίας και του Χριστού, ρωσικής τεχνοτροπίας, δωρεά του Τσάρου Μέγα Πέτρου από τον 17ο αιώνα. Μια ακόμα ένδειξη για το πόσο πίσω πάνε η σχέσεις του Αγίου Όρους με την Ρωσία.

Η είσοδος στο Μεσονυκτικόν είναι υπό τη σκέπη ενός πανέμορφου ψηφιδωτού από τον 11ο αιώνα με την Παναγία και τον Ιησού, το λεγόμενο “Τριμόρφι” και παραδίπλα στην είσοδο ένα άλλο με τον Αρχάγγελο Γαβριήλ.

Η κεντρική δίφυλλη πύλη εισόδου στον κυρίως ναό του Καθολικού, η λεγόμενη και «Χυτή», καλύπτεται από μπρούντζινες εγχάρακτες πλάκες, με τους θυρεούς των Καντακουζηνών και των Παλαιολόγων, υπό την σκέπη μιας εξαιρετικής ωραιότητας εικόνα του Παντοκράτορα.Η πύλη αυτή οδηγεί στον Νάρθηκα του Ναού και λέγεται ότι προέρχεται από τον Ναό της Αγίας Σοφίας της Θεσσαλονίκης.

Στην είσοδο του Κυρίως Ναού βρίσκεται ίσως η μοναδική εικόνα της Παναγίας, απεικονισμένη σε μια πόρτα, που βρίσκεται κάτω από το ύψος των ματιών του ανθρώπου. Εντυπωσιακό!

Ο “Δεσποτικός” και ο “Ηγουμενικός”

Εδώ, υπάρχουν και δύο θρόνοι, στηριγμένοι σε μαρμάρινους κίονες. Ο αριστερός είναι ο “Δεσποτικός” και ο δεξιός είναι ο “Ηγουμενικός”, πάνω από τον οποίο επικρέμαται η παλατινή εικόνα των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, δωρεά του Ανδρόνικου Παλαιολόγου. Στον κυρίως Ναό ξεχωρίζει ένα ψηφιδωτό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου από τον 11ο αιώνα. Το ξυλόγλυπτο εικονοστάσι του Ναού μένει αμετάβλητο από το 1788.

Στο Ιερό Βήμα δεσπόζει η “Κτιτορική” δεσποτική εικόνα της “Βηματάρισσας Παναγίας” (16ος αι.) αντίκρυ από τον Τίμιο Σταυρό του Μεγάλου Κωνσταντίνου που είναι πάνω στην Άγια Τράπεζα. Στο Ερμάριο του Ναού φυλάσσονται μέσα σε αργυρή θήκη λείψανα Αγίων, όπως επίσης ένα μικρό τεμάχιο Τίμιου Ξύλου και τρία μικρά τεμάχια της Αγίας Ζώνης.

Δυστυχώς, δεν υπήρχε χρόνος να δούμε στο διπλανό Παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου την θαυματουργό εικόνα της “Παναγίας Εσφαγμένης” (λέγεται ότι ο “θύτης” ήταν κάποιος Κρητικός ιεροδιάκονος) με τα “ακοίμητα” τρία κανδήλια, ούτε την θαυματουργό εικόνα της “Παναγίας της Παραμυθίας” του 14ου αιώνα, που βρίσκεται σ΄ ένα τμήμα της τοιχογραφίας στο διπλανό ομώνυμο παρεκκλήσι. Αντ΄ αυτού, για παρηγοριά, αγόρασα μια εικόνα της από το εντυπωσιακά πλούσιο πωλητήριο της Μονής.

Πάνω από τον Νάρθηκα του Παρεκκλησίου του Αγίου Νικολάου βρίσκεται από το 1805 το Μέγα Ωρολόγιον, με τον ξύλινο “Άραβα” να κρατά τον κώδωνα. Δίπλα ακριβώς από το ρολόι υπάρχει η φιάλη του αγιασμού σκεπασμένη μ΄ έναν θόλο που κρατούν μαρμάρινοι κίονες.

Παρά την περασμένη ώρα, ακολούθησε η επίσκεψή μας στη βιβλιοθήκη της Μονής. Ο πατέρας που διακονεύει τη βιβλιοθήκη της Μονής μας περίμενε σε μια σχεδόν άδεια βιβλιοθήκη. Αυτή την περίοδο γίνονται έργα επισκευής-αποκατάστασης της βιβλιοθήκης και σχεδόν όλα τα χιλιάδες βιβλία, χειρόγραφα κλπ εκθέματα έχουν μεταφερθεί σε άλλο χώρο. Παρ΄ όλα αυτά μας έδειξε κάποια σημαντικά αυτοκρατορικά και πατριαρχικά έγγραφα που αφορούσαν τη Μονή και δεν είχαν ακόμη απομακρυνθεί. Ανάμεσα σε αυτά ήταν και ένα χρυσόβουλο, με την πορφυρή υπογραφή του Ιωάννη Καντακουζηνού.

 

Σκήτη του Αγίου Δημητρίου

Είχε μεσημεριάσει για καλά όταν με οδηγό τον μηχανικό της Μονής ξεκινήσαμε για την επί τόπου επιθεώρηση των αναστηλωτικών έργων στη βατοπαιδινή Σκήτη του Αγίου Δημητρίου. Προηγουμένως περάσαμε από τους αρσανάδες στο λιμάνι της Μονής.

Πριν απομακρυνθούμε από το Μοναστήρι σταματήσαμε για λίγο σε κάποιες σύγχρονες μονάδες παραγωγής ελαιόλαδου και θυμιάματος, που θεωρούνται από τα καλύτερα αγιορείτικα προϊόντα.

Για αρκετή ώρα ταξιδεύαμε μέσα σ’ ένα πυκνό και δύσβατο δάσος, όταν σ΄ ένα ξέφωτο μιας πλαγιάς πρόβαλλε, όσο γινόταν “κρυμμένο”, το φωτοβολταϊκό πάρκο για τις ενεργειακές ανάγκες του Μοναστηριού. Η θέα της εγκαταλελειμμένης Σκήτης προξενεί μια δυσάρεστη εντύπωση, καθώς μοιάζει με μικρό μοναστήρι χωρίς μοναχούς. Όπως διαπιστώσαμε τα έργα της αναστήλωσης στα οικήματα που βρίσκονται στον περιβάλλοντα χώρο του Ναού προχωρούν με πολύ ικανοποιητικό τρόπο και σύντομα αναμένεται να ολοκληρωθούν.

Άφησα για λίγο τους συναδέλφους στο έργο, περιφερόμενος “άσκοπα” και με προσλαμβάνουσες μυστηριακού περιεχομένου γύρω από τον κλειστό και σε αρκετά καλή κατάσταση Ναό. Ήταν φανερό πως εδώ για πολλά χρόνια δεν ακούσθηκε κανένα «Κύριε Ελέησον», ούτε το «Σοφία ορθοί» ή το «Ειρήνη πάσι» και το «Σὲ ὑμνοῦμεν, σὲ εὐλογοῦμεν, σοὶ εὐχαριστοῦμεν, Κύριε, καὶ δεόμεθά σου, ὁ Θεὸς ἡμῶν».

 

Αθωνιάδα Σχολή

Στην επιστροφή από τη Σκήτη Αγίου Δημητρίου, σε κοντινή απόσταση και απέναντι από την Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, κάναμε μια μικρή παράκαμψη στα δεξιά του δρόμου προς τα ερείπια της “πολυκροτουμένης” Αθωνιάδος Σχολής που ίδρυσε το 1749 ο πεφωτισμένος Πατριάρχης Κύριλλος Ε΄.

Εδώ, που αιώνες πριν “εσπάρη καταλλήλως” ο σπόρος της ελευθερίας του Γένους, τώρα «μονάχα η σαύρα σέρνεται στη στεγνή πέτρα…». Παντού πετρώδη λείψανα περιτριγυρισμένα από έναν όμορφο ελαιώνα. Κλειστή ήδη από το 1811, όταν η Σχολή για οικονομικούς λόγους μετατράπηκε σε μια μεγάλη «φωλέα κοράκων». Μόνο ένα μικρό, καλά συντηρημένο παρεκκλήσι θυμίζει τις ημέρες δόξας της Αθωνιάδας Σχολής.

Αυτό που μένει τελικά στον επισκέπτη από την καταθλιπτική εικόνα είναι ένα “χώνεμα” ακαθόριστων συμπυκνωμένων συναισθημάτων. Μια χαρμολύπη για τον καθαγιασμένο Τόπο όπου σε σκληρές εποχές για το έθνος δίδαξαν επιφανείς Διδάσκαλοι του Γένους, όπως ο “κλεινός” Ευγένιος Βούλγαρης, ο πρώτος διδάξας, ο Μελέτιος Βατοπεδινός, ο Νικόλαος Ζερζούλης, ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης κ.α.

«Μια βολή όμματος θλιβερά…» σήμερα, αλλά και δέους για το σπουδαστήριο του υπόδουλου Γένους, τον «Ελικώνα νέων Μουσών και μουσοτρόφων», όπου σπούδασαν μεγάλες προσωπικότητες όπως ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Ιώσηπος Μοισόδαξ, ο Χριστόδουλος Παμπλέκης, ο Αθανάσιος Πάριος, ο εθνεγέρτης Ρήγας Βελεστινλής και πολλοί άλλοι.

Σταθερή σκέψη, καθώς βάδιζα παράμερα ξεμοναχιασμένος μέσα στον αθωνικό ερειπιώνα με τα όρθια ακόμα υψηλά εξωτερικά τείχη και τα ορθάνοιχτα παράθυρα, το πως θα μπορέσει να αναστηλωθεί αυτός ο χώρος που στην τουρκοκρατία στάθηκε για μερικές δεκαετίες πνευματικός φάρος του Γένους και να αποκτήσει ξανά την παλιά του μορφή και αίγλη.