Το γεωπολιτικό πεντάγωνο του Κίσινγκερ και τα τρίγωνα στη Μεσόγειο

Αρκετοί αμφισβητούν πλέον την ύπαρξη γεωπολιτικών κριτηρίων και κινήτρων στην σύγχρονη εποχή, παρατηρώντας πως άλλοι παράγοντες ισχυροποιούνται συνεχώς, διαμορφώνοντας ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον στην υδρόγειο. Το βασικό αίτιο για την διατύπωση απόψεων αυτής της λογικής εστιάζεται κυρίως στην υποχώρηση της ισχύος των ΗΠΑ στην διεθνή σκηνή και στην εμφάνιση άλλων δυνάμεων με χαρακτηριστικά που φαινομενικά δεν ανταποκρίνονται στα γνωστά που επιτάσσει η γεωπολιτική, όπως τουλάχιστον αυτή διαμορφώνεται κατά την διάρκεια του προηγούμενου αιώνα.

Ο 21ος αιώνας έχει να επιδείξει μεταξύ των άλλων, μετά την πρώτη δεκαετία του, μερικές ενδιαφέρουσες εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο, με κυριότερες στο οικονομικό πεδίο τις χρεοκοπίες της Ελλάδος και της Κύπρου. Στον τομέα των πολιτικών εξελίξεων σημαδεύεται από την παρ’ ολίγον επικράτηση των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο και την απόπειρα μετατροπής της σε ισλαμικό κράτος με θεοκρατικό καθεστώς, την σταδιακή μετεξέλιξη της Τουρκίας σε χώρα με ισλαμικό καθεστώς κατά τα πακιστανικά πρότυπα και βέβαια τον μακροχρόνιο εμφύλιο πόλεμο στην Συρία.

Στο περιβάλλον αυτό, το οθωμανικό μεγαλείο που προβάλλει ο Ερντογάν (και όχι μόνον για προεκλογικούς λόγους) αποκλείει προς το παρόν την στροφή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής σε σχέσεις που αποκλείουν την πρωτοκαθεδρία και επιβάλλουν την αλληλεξάρτηση. Επιπλέον, η Τουρκία οραματίζεται την ανάδειξή της σε περιφερειακή υπερδύναμη στην Ανατολική Μεσόγειο, υιοθετώντας πρότυπα της γεωπολιτικής του προηγούμενου αιώνα και αδιαφορώντας για τις εξελίξεις που επιβάλλουν διαφορετικές προσεγγίσεις.

Η Ελλάς, παρά την δεινή οικονομική της κατάσταση και τους κλυδωνισμούς της, αποτελεί μία χώρα της ΕΕ-Ευρωζώνης, στοιχείο που της παρέχει (δυνητικά τουλάχιστον) αξιοποιήσιμα γεωοικονομικά πλεονεκτήματα. Ένα από τα κυριότερα αφορά το γεγονός ότι συνιστά πύλη εισόδου για μία από τις μεγαλύτερες αγορές της υδρογείου και σημαντικό πιθανό μελλοντικό ενεργειακό κόμβο. Ταυτόχρονα, εξελίσσεται σε σημείο σύγκλισης πολλών νέων αναδυόμενων συμφερόντων που σχετίζονται με την αξιοποίηση της θέσης της για το διαμετακομιστικό εμπόριο προς την ΕΕ.

Το πεντάγωνο στην Ανατολική Μεσόγειο

Η ρευστή κατάσταση που επικρατεί στην περιοχή, ειδικά μετά και τις τελευταίες εξελίξεις, οδηγεί σχεδόν αβίαστα στις τριγωνικές σχέσεις που επιτάσσει το πενταγωνικό πρότυπο του Κίσινγκερ. Σ’ αυτό τις πέντε κορυφές καταλαμβάνουν η Τουρκία, η Ελλάς, η Κύπρος, το Ισραήλ και η Αίγυπτος. Εάν παρατηρήσει κάποιος το πεντάγωνο θα καταλήξει αβίαστα στο συμπέρασμα πως η αλλοπρόσαλλη εξωτερική πολιτική του καθεστώτος Ερντογάν, με την αναζήτηση νέων εταίρων στην Ρωσία και το Ιράν, το αποξενώνει από τους παραδοσιακούς δυτικούς συμμάχους της Τουρκίας.

Επιπλέον ορισμένοι αστάθμητοι παράγοντες, όπως η αλλοπρόσαλλη στάση του Αμερικανού προέδρου, η δυναμική εμφάνιση του νέου ηγέτη της Σαουδικής Αραβίας πρίγκηπα Μοχάμεντ Μπιν Σαλμάν στην διεθνή σκηνή, η μάλλον απερίσκεπτη επιλογή του Ερντογάν να υποστηρίξει την παράταξη των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο, χωρίς να συνεκτιμήσει την πιθανότητα της κατάρρευσής τους, αποτελούν μερικά από τα δείγματα που αναιρούν σε μεσοπρόθεσμο τουλάχιστον ορίζοντα, την προσέγγιση της Τουρκίας με τις υπόλοιπες τέσσερις κορυφές.

Με δεδομένο ότι η Τουρκία αδυνατεί λόγω της εξωτερικής πολιτικής της να σχηματίσει κάποια τριγωνική σχέση από τις 10 πιθανές του πενταγώνου, έχει να αντιμετωπίσει τον σχηματισμό μίας άλλης από τις υπόλοιπες κορυφές. Η ισχυρότερη αναμφίβολα είναι η σχέση Ελλάς-Ισραήλ-Αίγυπτος, που ευνοείται από τις τρέχουσες συγκυρίες και την κλιμάκωση της έντασης μεταξύ ΗΠΑ-Ιράν, η οποία θίγει και την Τουρκία, λόγω των στενών της σχέσεων με την Τεχεράνη. Παράλληλα, η πρόσφατη εικοσιπενταετής συμφωνία με την Κίνα που φέρει το Ιράν υπό τον έλεγχο του Πεκίνου, επιδεινώνει ακόμα περισσότερο την ήδη ρευστή κατάσταση.

Οικονομικές και ενεργειακές παράμετροι

Επιπλέον οι οικονομίες των τριών χωρών, όπως και οι παραγωγικές τους δραστηριότητες παραμένουν σε σημαντικό βαθμό συμπληρωματικές, στοιχείο που σταθεροποιεί τον σχηματισμό μίας τριγωνικής σχέσης. Η Αίγυπτος εξέρχεται από μία μακροχρόνια κρίση με αφετηρία το 2011 και τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης. Ο ρυθμός ανόδου του ΑΕΠ είναι ανώτερος του 5% από το 2018, ενώ οι ξένες επενδύσεις στην χώρα κατά το 2019 ανέρχονται σε 46 δισ. δολ. αντιπροσωπεύοντας το 13% του ΑΕΠ.

Το Ισραήλ, από την άλλη πλευρά, έχει εντείνει με την είσοδό του στον 21ο αιώνα τα βήματά του προς την οικονομία της ελεύθερης αγοράς, κερδίζοντας συνεχώς έδαφος στο διεθνές ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η οικονομία της χώρας εξελίσσεται με εξαιρετικούς ρυθμούς με ισορροπημένα σχεδόν ισοζύγια και κατατάσσεται στις πολύ ανεπτυγμένες χώρες, ειδικά στην τεχνολογία αιχμής.

Στο τρίγωνο αυτό, είναι λογικό να προσκολληθεί και η Κύπρος, κυρίως λόγω της τριμερούς συμφωνίας του Αυγούστου του 2013 μεταξύ Ελλάδος, Κύπρου και Ισραήλ, που σχηματίζει το αποκαλούμενο ενεργειακό τρίγωνο, με αντικειμενικό στόχο την αξιοποίηση και εκμετάλλευση των κοιτασμάτων του φυσικού αερίου. Η συμφωνία ακολουθεί την ανακάλυψη του κοιτάσματος Tamar το 2009, της τάξης των 535 BCM (δισ. κυβ, μέτρων), ή 18,9 TCF (τρισ. κυβ. ποδών), του Leviathan το 2010 της τάξης των 515 BCM ή 18,9 TCF και του κυπριακού Aphrodite το 2011 των 127,5 BCM (4,5 TCF). Στα κοιτάσματα αυτά προστίθενται μετά το 2015 το αιγυπτιακό κοίτασμα Zohr της τάξης των 850 BCM ή 30 TCF και το κυπριακό Calypso της τάξης των 170,0-226,7 BCM.

Παράλληλα η Αίγυπτος έχει την υποστήριξη του νεοπαγούς συνασπισμού της Σαουδικής Αραβίας με τα Εμιράτα, με την νέα συμφωνία μεταξύ του Ισραήλ και των Εμιράτων να εδραιώνει ακόμα περισσότερο τις στενές σχέσεις των συγκεκριμένων χωρών. Φυσικά δεν είναι αναγκαίο να σημειωθεί πως Ισραήλ και Σαουδική Αραβία χαίρουν της αμέριστης υποστήριξης των ΗΠΑ.