Από την Ιστορία στο storytelling – Το τέλος των Μεγάλων Αφηγήσεων

Με αυτούς τους φιλοσοφικούς στοχασμούς ο Γάλλος ιστορικός και ειδικός στον ναζισμό Johann Chapoutot στο βιβλίο του «Η μεγάλη αφήγηση – Εισαγωγή στην ιστορία του καιρού μας» (μετ. Γ. Καράμπελας, εκδ. ΠΟΛΙΣ, 2023) μας προετοιμάζει για κάτι όχι τόσο αισιόδοξο που έρχεται ολοταχώς καταπάνω μας. Στην ουσία μας παρέδωσε μία εργαλειοθήκη ερμηνείας του παρόντος και ιχνηλάτισης του μέλλοντος αφού η ανθρωπότητα (τουλάχιστον στη δυτική της έκφανση) κουβαλάει υποδόριες ιστορικές δυναμικές που τη στοιχειώνουν….

Με μια καταλυτική ευρυμάθεια σύγχρονων μελετών και μιας μεγάλης λογοτεχνικής γκάμας ο Γιοχάν Σαπουτό φεύγει από τη γεγονοτολογία και στρέφεται στο πνεύμα, την κουλτούρα για να μας εισάγει στις αιτίες που οδήγησαν στην αποδόμηση και στην κατάρρευση των μεγάλων αφηγήσεων. Στην ουσία πρόκειται για μια πραγματεία της φιλοσοφίας της ιστορίας του καιρού μας, μια συγκέντρωση αποδείξεων της επικείμενης αλλαγής παραδείγματος…

Η θεώρησή του είναι κυρίως γαλλοκεντρική, εντάσσεται και πάσχει από το σύνδρομο του Δυτικού Κανόνα. Αναμφίβολα η θεώρηση αυτή έχει μεγάλη αξία για μας τους δυτικούς, διότι το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων αφορά πρωτίστως τη δυτική ρητορεία. Οι άλλοι δεν έχουν μιλήσει ακόμα.

Οι αιτίες της κατάρρευσης των μεγάλων αφηγήσεων

Το πρώτο αποδεικτικό στοιχείο που προσκομίζει ο Σαπουτό αναφέρεται στην «εξάντληση της προνοιοκρατίας». Γράφει για την Καθολική Εκκλησία και την διανοητική εξουσία της μετά την απόσχισή της από το ιουδαϊσμό, εξουσία που άσκησε μέσα από τη θεολογία στην πρόσληψη και την υφή του χρόνο επί αιώνες, εγκαινιάζοντας ένα «χριστιανικό καθεστώς ιστορικότητας» σε αντίθεση με τον κυκλικό χρόνο των Ελλήνων. Η «αμετάκλητη περατότητα του χρόνου» που χορηγεί η Εκκλησία ως «δηλητήριο» (Νίτσε), διαθέτει το αντίδοτο της «αιώνιας ζωής». Τη μέθοδο αυτή χρησιμοποίησαν πάπες, κρίσιμοι θεολόγοι και Καθολικοί φιλόσοφοι μέχρι την αντιμετώπιση του Διαφωτισμού που εκκοσμίκευσε τον διανυσματικό χρόνο των χριστιανών με τη μορφή της «προόδου».

Η δεύτερη απόδειξη που πραγματεύεται ο Σαπουτό είναι η διαπίστωση που προέκυψε σοκαριστικά μετά τον Μεγάλο Πόλεμο, επικαλούμενος τον ποιητή Πολ Βαλερύ ότι «η άβυσσος της ιστορίας είναι αρκετά μεγάλη για όλους. Νιώθουμε ότι ένας πολιτισμός είναι τόσο εύθραυστος όσο μια ζωή». Γράφει: «Ο Μεγάλος Πόλεμος προκάλεσε αναταραχές στη γλώσσα, αμφιβολίες στην αφήγηση, έως και εξέγερση ενάντια στη διήγηση» και ακόμα «η κρίση της επιστημονικής αφήγησης, η κρίση του Διαφωτισμού έτσι όπως τον αναθεώρησε, διόρθωσε και εμβάθυνε ο επιστημονισμός, είναι επίσης κρίση του νοήματος». Και επιστρέφει στον Βαλερύ με το ότι «η ιστορία είναι το πιο επικίνδυνο προϊόν που έχει αναπτύξει η χημεία της διάνοιας»… για να φτάσει στους υπαρξιστές και να εξηγήσει πως αφού δεν υπάρχει Θεός για να μας δώσει μια ουσία, άρα ούτε και πρόνοια, δηλαδή δεν έχουμε πια την πολυτέλεια να σκεφτόμαστε με όρους πεπρωμένου ή προορισμού, ο άνθρωπος «γίνεται από πρόσωπο χαρακτήρας» με αποτέλεσμα η «εμπειρία του παραλόγου ως ριζική συνειδητοποίηση» προκαλεί «ναυτία».

Η τρίτη απόδειξη – δυναμική αλλαγής παραδείγματος στην Ιστορία αφορά στην κατάρρευση της «μαρξιστικής εσχατολογίας» που είχε προσλάβει θρησκευτικά χαρακτηριστικά, συγγενή με αυτά της Καθολικής Εκκλησίας, όχι μόνο οραματικά και οργανωτικά, αλλά και ψυχαναλυτικά. Ο διαλεκτικός υλισμός έρχεται να εκκοσμικεύσει τις ελπίδες των ανθρώπων και να διαυγάσει την ιστορία που εν τέλει είναι ταξικός ανταγωνισμός. Υπό το πρίσμα του ιστορικού υλισμού, ο Σαπουτό διέρχεται τις τραγικές εσωτερικές περιπέτειες του κομμουνισμού και της «φετιχοποίησης του κόμματος» μέσα από τις μεταλλάξεις που επέβαλαν οι πραγματικές συνθήκες και η διαστροφή της διάνοιας του Ιωσήφ Στάλιν.

Η τέταρτη απόδειξη αφορά την αποδόμηση στην ιστορική πράξη της κοσμοθεωρίας του ναζιστικού κόμματος (Weltanschauung) η οποία προσέλαβε και αυτή χαρακτηριστικά πολιτικής θρησκείας ανταποκρινόμενη στις βαθύτερες ψυχολογικές ανάγκες της γερμανικής κοινωνίας του Μεσοπολέμου. Στην τελευταία απολογία του στη Νυρεμβέργη (1948) όπου δικάζεται για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, ο στρατηγός των SS και διοικητής του Einsatzgruppe D –ομάδα επέμβασης που έδρασε στην Ουκρανία και την Κριμαία- δρ Όττο Όλεντορφ αναλύει τον ναζισμό ως «πολιτισμικό ή ακόμα και πνευματικό φαινόμενο» και λέει:

«Ο ναζισμός δεν είναι η αιτία, αλλά η συνέπεια μιας πνευματικής κρίσης. Απευθυνόμενος στους δικαστές του λέει πως η ήττα του ναζισμού δεν έλυσε επ’ ουδενί αυτή τη μεγάλη κρίση του καιρού μας, διότι οι «υπέρτατες αξίες και κριτήρια για το πώς πρέπει να αισθάνεται, να σκέφτεται και να δρα κανείς εξακολουθούν να απουσιάζουν. Τα μεταφυσικά θεμέλια είναι απόντα». Έτσι, «η δημοκρατική ιδέα είναι πολύ επιφανειακή. Δεν εμπεριέχει αυτή τη βεβαιότητα που θα όριζε την ανθρώπινη ζωή στην ολότητά της. Απονέμει καθήκοντα και δικαιώματα σε πρόσωπα και σε κοινωνικές οργανώσεις, χορηγεί ατομικές ελευθερίες –αλλά ποτέ δεν τις δικαιολογεί».

Πέμπτον, ο Σαπουτό, στο κεφάλαιο με τίτλο «Με λευκή φωνή» διερευνά τη μεταπολεμική λογοτεχνία στη Γερμανία, την «λογοτεχνία των ερειπίων», για να περάσει στη συνέχεια στη γαλλική. Ξεκινάει με τη διαπίστωση πως μετά το 1945 ξέσπασε μια «πραγματική κρίση της αφήγησης» αφού «η μελέτη των λόγων που δίνουν νόημα στην ιστορία συνεπάγεται εξέταση των στιγμών κατά τις οποίες η ιστορία μοιάζει να εκδικείται το νόημα».

Επικαλείται τον φιλόσοφο της Σχολής της Φρανκφούρτης Τέοντορ Αντόρνο που στο κείμενό του 1951 «Κριτική του πολιτισμού και κοινωνία» γράφει πως «η κριτική του πολιτισμού έρχεται αντιμέτωπη με το τελευταίο στάδιο της διαλεκτικής μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότητας: το να γράφει κανείς ποιήματα μετά το Άουσβιτς είναι πράξη βάρβαρη». Παρ’ όλα αυτά γράφει ο Σαπουτό «το γράψιμο δηλώνει μια ορισμένη πίστη στον άνθρωπο. Γράφω σημαίνει απευθύνομαι σε ανθρώπους ως ανθρώπους, αξιώνω μια ανθρώπινη κοινότητα όπου είναι δυνατή η επικοινωνία. Όμως αυτή η ανθρώπινη κοινότητα και η ίδια η ανθρώπινη ταυτότητα μοιάζουν να έχουν διαλυθεί από το συμβάν του πολέμου, του Ολοκαυτώματος και της Χιροσίμα».

Το έκτο αποδομητικό στοιχείο της αποχώρησης των μεγάλων αφηγήσεων που προσκομίζει ο Σαπουτό είναι η «συνομωσία» και το φαντασιακό που την περιβάλει. Διαπιστώνει λοιπόν ότι «η επιθυμία για ένα νόημα ευανάγνωστο, απλό και σαφές, για μια αφήγηση κατανοητή, μέσα σε ένα κόσμο που είναι πιο περίπλοκος από ποτέ» και την ορθολογική κι επιστημονική κριτική να αποδεικνύονται καχεκτικές, χωρίς «υπερβατικούς και ενοποιητικούς λόγους» φαίνεται να είναι το πεδίο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι θεωρίες της συνομωσίας. Έτσι, οι δολοπλοκίες απαντώνται από τη λογοτεχνία μέχρι την οικονομική και πολιτική πραγματικότητα. Η «δυσοίωνη συνδήλωση» ότι ο κόσμος κυβερνάται από συμφέροντα που συνεννοούνται παράνομα, καθώς και η προσθήκη –ισμών ή –λογίας «σηματοδοτεί μια αλλαγή διανοητικού καθεστώτος, ή μάλλον τη μετάβαση από τη διάνοια στο ένστικτο».

Αντίδοτα στην κατάρρευση των μεγάλων αφηγήσεων

Κατόπιν όλων αυτών, ο Σαπουτό καταλήγει στο συμπέρασμα πως οι μεγάλες αφηγήσεις έχουν χρεοκοπήσει. Οπότε ψάχνεται στον Φρανσουά Λυοτάρ και στη «Μεταμοντέρνα κατάσταση» όπου «ο άνθρωπος γίνεται εντελώς περιττός … η ανάπτυξη αναπτύσσεται χωρίς σκοπό ή αξία». Άλλωστε, οι γνώσεις στις «μηχανογραφημένες κοινωνίες» γίνονται πληροφορίες, big data, πληροφοριακό εμπόρευμα…

Από εκεί και πέρα, δεν το γράφει έτσι, το παίρνουμε εμείς επάνω μας, είναι ένα τσιγάρο δρόμος από την «εκτόπιση του αφηγηματικού» μέχρι τη «διάλυση του κοινωνικού δεσμού και τη μετάβαση των κοινωνικών συλλογικοτήτων στην κατάσταση της μάζας αποτελούμενης από μεμονωμένα άτομα που επιδίδονται σε μια παράλογη κίνηση Μπράουν» διαπιστώνει ο Λυοτάρ που δεν αποκλείει την καταφυγή στο αφηγηματικό, αφού στη μεταμοντέρνα κατάσταση του πολιτισμού, «λείπει η νομιμοποίηση του αληθούς και του δικαίου»! (Σ.Σ: το θαυμαστικό δικό μας). Και γνωμοδοτεί πως «οι γενικές θεωρήσεις της κοινωνίας έχουν εγκαταλείψει την ιδέα μιας ενότητας, μιας οικουμενικής ιστορίας, οτιδήποτε θα συνεπαγόταν ένα πιθανό μοντέλο πρόβλεψης».

Ο Σαπουτό δεν πτοείται. Μπορεί οι εγελιανές μεγάλες αφηγήσεις να χάθηκαν προσωρινά, «η ανάγκη όμως για νόημα διατηρήθηκε» έστω στις μικρές αφηγήσεις, τις stories, στο storytelling. Εξ ου και η έκρηξη σπουδών δημιουργικής γραφής (creative writing). Ποιες είναι όμως οι καταστάσεις που φιλοδοξούν να υποκαταστήσουν τις μεγάλες αφηγήσεις που έδιναν νόημα και κινητοποιούσαν; «Οι αφηγήσεις του χρόνου» υποστηρίζει ο Σαπουτό.

Πρώτη, η απεριοριστικότητα (illimitisme – only the sky is the limit) με το διαδίκτυο να μην σταματά ποτέ, με τη σωματοδόμηση του ατόμου και αμέτρητες άλλες εκφάνσεις και υποσχέσεις της που φθάνουν μέχρι τον διανθρωπισμό. Η δεύτερη, η ανιδεότητα ή σκοταδισμός που την κατατάσσει στις τεχνικές κυριάρχησης των μαζών και ως «σύμπτωμα μιας χρεοκοπίας του ορθού λόγου σε δημοκρατίες» με τον bullshit-ισμό και τον αντιδραστικό λαϊκισμό. Επικαλείται τον Αμερικανό φιλόσοφο Χάρι Φράνκφουρτ που έγραψε το On Bullshit όπου επισημαίνει πως η μπουρδολογία είναι απανταχού παρούσα και χαρακτηριστικό του πολιτισμού μας, την οποία διακρίνει από το «ψέμα». Εξηγεί πως «παραγκωνίζεται το ιδεώδες της αλήθειας για χάρη ενός άλλου ιδεώδους, της ειλικρίνειας, που γίνεται εφεξής το μόνο θεμέλιο νομιμότητας του λόγου».

Δύο άλλα σοβαρά υποκατάστατα της μεγάλης αφήγησης είναι ο Μεσσιανισμός που ο Σαπουτό θεωρεί ότι αναδύθηκε μετά τις επαναστάσεις στην Αμερική και στη Γαλλία και η Παρακμιακότητα, η εμμονή της παρακμής, «σύστοιχο» του μεσσιανισμού, που σημαίνει «αποδυνάμωση της ισχύος» αλλά και ηθική κατάπτωση και βιολογικός εκφυλισμός και εντάσσεται σε μια «αγχώδη αντίληψη του χρόνου», την οποία αποκαλούμε «εποχή μετάβασης». Τέλος, ισχυρή λύση είναι και το πολυπαραγοντικό φαινόμενο του τζιχαντισμού που φέρει το νόημα της απολύτου Αποκάλυψης. Αν και η βίαιη ριζοσπαστικοποίηση δεν είναι εγγενής στο ισλάμ, μάλλον πρόκειται για «εξισλαμισμό της ριζοσπαστικοποίησης» υποστηρίζει ο Ολιβιέ Ρουά που παραθέτει ο Σαπουτό.

Ο Σαπουτό καταλήγει γυρίζοντας στη γλώσσα, μέσω της οποίας αφηγούμαστε και γράφουμε ιστορία, για να υπογραμμίσει εξ αρχής ότι «οι γλώσσες σκέφτονται διαφορετικά» και ότι «οι συνδηλώσεις των σημασιολογικών και ετυμολογικών διακρίσεων είναι ιλιγγιώδεις»… «Ο ιστορικός καλά θα κάνει να είναι καλός γλωσσολόγος και επαρκής φιλόλογος, προσεκτικός στους βόμβους της γλώσσας και στα φαντασιακά που επικαλείται η σημασιολογία».

Επιπλέον, ο ιστορικός χρειάζεται «να γίνει ανθρωπολόγος, εντός και διά μέσου της γλώσσας» και κάπως έτσι φτάνει στην ανάγκη μιας ιστορίας του Πολιτισμού, όχι τόσο μέσω των πολιτισμικών θεσμών, όσο μέσω των συλλογικών αναπαραστάσεων που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία. Και συμφωνεί μάλλον με τον Πιέρ Μπαγιάρ που αποφάνθηκε ότι «η μυθοπλασία μπορεί να είναι χρήσιμη για τον θεωρητικό στοχασμό», ώστε να επιστρέψει στη σημασία της γλώσσας: «Αν η ομιλία είναι το ίδιον του ανθρώπου, η λογοτεχνία, με την έννοια της συνείδησης της γλώσσας, μας επιτρέπει να επανοικειοποιηθούμε την ανθρωπιά μας, την αξιοπρέπειά μας, την ελευθερία μας».