Από τον Αυγουστίνο στην Τζούντιθ Μπάτλερ – Το εσωτερικό ρήγμα του δυτικού πνεύματος

Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τη σημερινή σύγχυση – από την πολιτική πόλωση μέχρι τη διαμάχη γύρω από την ταυτότητα φύλου – οφείλουμε να επιστρέψουμε στις απαρχές και να δούμε πώς συγκροτήθηκε οντολογικά ο δυτικός άνθρωπος. Αναλυτικότερα, η αρχαία ελληνική παράδοση αντιμετώπισε τον άνθρωπο ως ψυχοσωματική ενότητα. Από τον Όμηρο μέχρι τους Πατέρες της Εκκλησίας, η ψυχή χωρίς το σώμα δεν ήταν πλήρης. Στην Οδύσσεια, οι ψυχές των νεκρών είναι σκιές, ένα “υπόλειμμα” ζωής. Ο άνθρωπος όφειλε να αναζητήσει την αλήθεια και την ελευθερία, όχι αποκομμένος από το σώμα του αλλά μέσα στην ενότητά του. Στη Δύση, όμως, με τον Αυγουστίνο, άρχισε να προκύπτει ένας άλλος δρόμος.

Υπό την επίδραση φιλοσόφων σαν τον Πλωτίνο και πνευματικών ρευμάτων όπως ο γνωστικισμός, ο άνθρωπος ορίζεται ως ένα ιεραρχικό και ανταγωνιστικό δίπολο. Ψυχή / πνεύμα εναντίον σώματος. Η δε ανώτερη ψυχή οφείλει να κυριαρχήσει πάνω στο κατώτερο σώμα και στα πάθη του, απαλλάσσοντας τον άνθρωπο από το βάρος του και οδηγώντας τον στην τελειότητα. Έτσι, το σώμα αντιμετωπίζεται ως πεδίο αδυναμίας και υποταγής, ενώ η σωτηρία συνδέεται με την υπέρβαση ή ακόμη και με την περιφρόνησή του.

Αυτό το σχήμα δεν έμεινε μια θεολογική λεπτομέρεια αλλά διαμόρφωσε τον τρόπο που η Δύση αντιλαμβάνεται τον εαυτό της μέχρι σήμερα. Το σώμα προβάλει αντιστάσεις, οι οποίες πρέπει να κατανικηθούν. Το ανώτερο πνεύμα πρέπει να νικήσει το κατώτερο σώμα δια της ισχύος. Η ισχύς και η βούληση λοιπόν τοποθετούνται στον πυρήνα της οντολογίας του ανθρώπου, έχοντας ήδη πριν τοποθετηθεί στην οντολογία του Θεού.

Συγκεκριμένα, ο Καθηγητής π. Νικόλαος Λουδοβίκος, είναι αυτός που έχει πρώτος μιλήσει για τη “θεολογία της δύναμης”, η οποία χαρακτήρισε μεγάλο μέρος της δυτικής χριστιανικής παράδοσης. Σύμφωνα με αυτήν, ο Θεός νοείται πρωτίστως ως απόλυτη βούληση και ισχύς και ο άνθρωπος καλείται να μιμηθεί αυτήν την κυριαρχία. Αυτή η πρόσληψη ενίσχυσε την πολιτισμική έμφαση στη βούληση, στην υπέρβαση των ορίων, στην κατάκτηση της φύσης. Αντιθέτως, η ορθόδοξη παράδοση προβάλλει τον Θεό ως σχέση αγάπης, ως κοινωνία προσώπων, και τον άνθρωπο ως μέτοχο αυτής της κοινωνίας.

Ο Αυγουστίνος συναντά τη Τζούντιθ Μπάτλερ

Από τη μεσαιωνική κυριαρχία του πνεύματος στην μετανεωτερική επιλογή του φύλου

Επιστρέφοντας στη διάκριση σώματος–πνεύματος, θα πρέπει να πούμε ότι αυτή δεν έμεινε μόνο στη σφαίρα της θεολογίας. Στον Μεσαίωνα πήρε πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις. Αν ο άνθρωπος καλείται να κυριαρχήσει στο σώμα του, δηλαδή στη φύση, τότε και οι κοινωνίες καλούνται να κυριαρχήσουν στη φύση, στους άλλους λαούς, στον ίδιο τον κόσμο. Το βουλησιαρχικό πνεύμα μετατρέπεται σε δύναμη κυριαρχίας στον υλικό κόσμο. Ο Αυγουστίνος μιλά για την “πόλη του Θεού”, αλλά στην πράξη η Δύση οικοδόμησε μια “πόλη της βούλησης για ισχύ”.

Αυτό το υπόστρωμα εξηγεί γιατί η δυτική νεωτερικότητα στράφηκε τόσο έντονα στην επιστήμη και στην τεχνολογία, όχι απλώς ως γνώση αλλά ως εργαλείο ελέγχου. Από την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό η φύση αντιμετωπίζεται ως αντικείμενο προς κατάκτηση. Η αποικιοκρατία δεν ήταν μόνο ένα οικονομικό ή πολιτικό φαινόμενο αλλά και μια ανθρωπολογική προέκταση της ανάγκης επιβολής του πνεύματος πάνω στο σώμα. Έτσι, το ανώτερο “πνεύμα” της Δύσης όφειλε να επιβληθεί πάνω στο κατώτερο “σώμα” των άλλων πολιτισμών.

Η λογική της ισχύος έφερε αναμφισβήτητα εντυπωσιακά αποτελέσματα: τεχνολογική πρόοδο, οικονομική ανάπτυξη, πολιτικές ελευθερίες. Ταυτόχρονα όμως προκάλεσε και καταστροφές, πολέμους και αποικιοκρατικά εγκλήματα. Το αποτέλεσμα ήταν μια κρίση ενοχής. Έτσι, η Δύση άρχισε να αμφιβάλλει για τον ίδιο της τον εαυτό και από τον αυτοθαυμασμό κατέληξε σε μια ανορθολογική αυτοαπέχθεια. Αυτή η αντιστροφή επεκτάθηκε και στη σχέση πνεύματος – σώματος. Έτσι, σήμερα η σχέση κυριαρχίας τείνει να αντιστραφεί. Το σώμα, που επί αιώνες καταπιεζόταν ή περιθωριοποιούνταν, επέστρεψε εκρηκτικά στο προσκήνιο: στη σεξουαλική επανάσταση, στην έμφαση στα ατομικά δικαιώματα, στην κουλτούρα της κατανάλωσης.

Κι όμως, η κρίση δεν λύθηκε. Αντί να αποκατασταθεί η ισορροπία ψυχής και σώματος, η Δύση κινήθηκε από το ένα άκρο στο άλλο: από την περιφρόνηση του σώματος οδηγήθηκε στην απολυτοποίηση του σώματος. Από την ασκητική άρνηση στη λατρεία της επιθυμίας. Ο 21ος αιώνας βρίσκει τη Δύση διχασμένη ανάμεσα σε δύο φωνές: την παλιά κληρονομιά της βούλησης για ισχύ και τη νέα εμμονή στην αυτονομία του σώματος.

Η διαμάχη γύρω από την ταυτότητα φύλου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Γκουρού του δικαιωματισμού, όπως η Judith Butler, υποστηρίζουν ότι το φύλο είναι μια κοινωνική κατασκευή, αποτέλεσμα λόγων και πρακτικών που μπορούν να αλλάξουν. Στην ουσία, οι αντιλήψεις αυτές αποτελούν μια νέα εκδοχή του ίδιου παλιού σχήματος: το πνεύμα, η βούληση, η επιθυμία καλείται να επαναπροσδιορίσει και να “ξαναγράψει” το σώμα. Η βιολογία, τα όρια της φύσης, θεωρούνται εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν.

Έτσι, η Δύση δεν απομακρύνεται από την κληρονομιά του Ιερού Αυγουστίνου αλλά τη μεταφέρει σε ένα νέο πεδίο. Το σώμα εξακολουθεί να θεωρείται ως κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί, όχι πλέον μέσω της ασκητικής άρνησης αλλά δια της τεχνολογικής και κοινωνικής επαναδιατύπωσης. Στην εποχή της βιοτεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης, η λογική αυτή βρίσκει νέα ερείσματα: η υπόσχεση της “βελτίωσης” του ανθρώπου, της υπέρβασης των φυσικών ορίων, δεν είναι παρά συνέχεια μιας πορείας αιώνων.

Σώμα, ψυχή και γεωπολιτική διάσταση

Η κρίση ταυτότητας έχει και γεωπολιτικές συνέπειες. Η Δύση εμφανίζεται σήμερα διχασμένη απέναντι στην άνοδο άλλων πολιτισμών, όπως είναι η Κίνα και οι άλλες κουλτούρες της Ανατολής. Ενώ διαθέτει τεχνολογική και στρατιωτική υπεροχή, δυσκολεύεται να αρθρώσει ένα πειστικό αφήγημα για το ποια είναι και ποιον δρόμο προτείνει στην ανθρωπότητα.

Αν η Δύση ορίστηκε ιστορικά από την κυριαρχία της βούλησης, σήμερα, αυτό το αφήγημα μοιάζει όλο και πιο κενό. Ο κόσμος αναζητά νοήματα, όχι μόνο ισχύ. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η μεγαλύτερη πρόκληση: μπορεί άραγε η Δύση να ξαναβρεί μια ταυτότητα που να συνθέτει σώμα και πνεύμα, ελευθερία και όρια, πρόσωπο και κοινότητα;

Η λύση δεν μπορεί να είναι η επιστροφή σε ένα ιδεατό παρελθόν. Ούτε όμως και η φυγή προς μια απεριόριστη αυτονομία χωρίς δεσμούς. Αυτό που χρειάζεται είναι ένα νέο ανθρωπολογικό όραμα που να αναγνωρίζει την ενότητα του ανθρώπου. Να βλέπει το σώμα όχι ως εχθρό ούτε ως αντικείμενο χειραγώγησης, αλλά ως αναπόσπαστο μέρος της προσωπικής ύπαρξης. Να αναγνωρίζει ότι η ελευθερία δεν είναι απόλυτη αυθαιρεσία αλλά σχέση: με τον άλλον, με την κοινότητα, με τον κόσμο.

Η Δύση σε σταυροδρόμι

Κάποιοι βλέπουν σε αυτό το όραμα στοιχεία που μπορεί να προσφέρει η ορθόδοξη παράδοση, με την έμφαση στο πρόσωπο ως σχέση και στη θέωση ως ενότητα ψυχής και σώματος. Άλλοι αναζητούν έμπνευση σε ασιατικές παραδόσεις, που προβάλλουν την αρμονία και τη συλλογικότητα. Σε κάθε περίπτωση, το κλειδί είναι η υπέρβαση της παλιάς διχοτομίας που η Δύση κουβαλά επί αιώνες.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η Δύση βρίσκεται σε μια κρίσιμη πολιτισμική καμπή. Από τον Αυγουστίνο μέχρι τη Judith Butler, το βασικό μοτίβο παραμένει το ίδιο: η βούληση καλείται να κυριαρχήσει, να ξεπεράσει, να αναδομήσει το σώμα. Αυτό το μοτίβο έφερε πρόοδο αλλά και κρίση, ισχύ αλλά και αδιέξοδα. Σήμερα, η ανθρωπότητα χρειάζεται ένα νέο αφήγημα που να συμφιλιώνει σώμα και πνεύμα, ελευθερία και όρια, άτομο και κοινότητα.

Αν η Δύση δεν βρει έναν τέτοιο δρόμο, θα συνεχίσει να ταλαντεύεται ανάμεσα σε ακραία άρνηση και ακραία αποθέωση, χωρίς ποτέ να φτάνει σε αληθινή ενότητα. Και τότε ίσως άλλοι πολιτισμοί αναλάβουν να προσφέρουν το όραμα που εκείνη φαίνεται να έχει ξεχάσει.