Δημοκρατικός Πατριωτισμός – Ο Άνταμ Σμιθ, ο Ρουσσώ και ο Ρήγας

Αναλύοντας στο παρελθόν τον ιδεολογικό και πολιτικό κόσμο του Ρήγα και προσπαθώντας να ανακαλύψω και διερευνήσω τις πηγές άντλησης στοιχείων για την συγκρότηση της όποιας ιδεολογίας του, έφτασα σε ορισμένα συμπεράσματα που ενισχύουν, φρονώ, την εξής άποψη: Ο Ρήγας όχι μόνον υιοθετεί, αλλά και οργανικά ενσωματώνει στην σύνολη αντίληψή του τον Δημοκρατικό Πατριωτισμό, που και θα αποτελέσει το υπόβαθρο της όποιας πολιτικής του θεωρίας και πρακτικής.

Ο Ρήγας είναι ένας εμμανής της ελευθερίας και της δημοκρατίας, ένας αυθεντικός ριζοσπάστης που ζητεί την εκ βάθρων ανατροπή της απολυταρχίας, του στυγνού οθωμανικού ζυγού και την λειτουργία γνήσιων φιλελεύθερων δημοκρατικών θεσμών. Εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι το έδαφος της αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας, όπου για πρώτη φορά βλάστησαν οι ιδέες  και οι θεσμοί αυτοί, είχε κατ’ επανάληψη καεί και στην θέση του βρισκόταν ο πέτρινος όγκος της οθωμανικής πραγματικότητας.

Δικαιολογημένα, λοιπόν, η κοινή ιστορία χιλιετιών βαραίνει επάνω στον Ρήγα αποφασιστικά και με τον πιο έντονο και ουσιαστικό τρόπο αποτυπώνεται στην Χάρτα του, όπως, επίσης, δικαιολογημένα η βαθιά δημοκρατική παιδεία του αποτυπώνεται στον άκρως δημοκρατικό και θεσμικό χαρακτήρα του Συντάγματός του. Με αυτό το αφετηριακό υπόβαθρο ο Ρήγας επεκτείνει τους αναγνωστικούς-ερευνητικούς του ορίζοντες, ερχόμενος σε επαφή με τις νέες ιδέες, όπως αυτές αποτυπώνονταν στο σταδιακά ογκούμενο ρεύμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Σε αυτή την αναζήτηση ισχυρό έρεισμα του παρείχε η δεδομένη πολυγλωσσία του.

Η συνάντηση αυτή του Ρήγα με τις νέες ιδέες περνά από διάφορα στάδια, αγκαλιάζοντας πλήθος τομέων, που εντάσσονται οργανικά στο σταδιακά διαμορφούμενο στρατηγικό του σχέδιο. Αρκετές είναι οι αναφορές στην επιρροή που άσκησε στην συγκρότηση της οπτικής του ο υπό την ευρεία έννοια Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και τα γαλλικά επαναστατικά Συντάγματα.

Το δίπολο δημοκρατία-πατριωτισμός

Η επιστημονική έρευνα έχει καταδείξει ότι αν η αναφορά μας στον Ρουσσώ, τον Μοντεσκιέ, τον Βολταίρο, τους Εγκυκλοπαιδιστές με την ευρεία έννοια, αλλά και στα γαλλικά επαναστατικά Συντάγματα του 1793 και 1795 είναι άμεσα αποδεικτέα, η αναφορά μας όμως στους Άνταμ Σμιθ, Τζων Λοκ, Τόμας Πέιν και στο αμερικανικό Σύνταγμα, προκύπτει έμμεσα.

Το εναγώνιο ερώτημα-δίλημμα του Ρήγα για το σχήμα που θα διαδεχθεί το κυρίαρχο οθωμανικό συγκρότημα εξουσίας, κινείται σταθερά στο δίπολο της δημοκρατίας και του πατριωτισμού. Κι αυτό γιατί το βαθύτατο έως υπαρξιακό πρόβλημά του, αυτό της ελευθερίας, προσλαμβάνεται με την αναγκαστική διεύρυνση του όρου (Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά και κάλλιο ’ναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή!).

Η διεύρυνση του όρου της ελευθερίας ζυγίζει και αποφασίζει για το νόημα της υπάρξεως ανάμεσα σε σαράντα χρόνια σκλαβιάς ή μιας ώρας ελεύθερη ζωή. Είναι σαφές ότι η λογική του Ρήγα ξεπερνά ένα απλό αίτημα ελευθερίας συνδεδεμένου με οικονομικά, κοινωνικά, θρησκευτικά και πολιτικά αιτήματα. Είναι αυτή η βαθιά πεποίθηση που οδηγεί τον πατριωτισμό του Ρήγα στην λογική συνολικής ρήξης με το κυρίαρχο συγκρότημα εξουσίας από την μια, και που τον προσανατολίζει όμως από την άλλη στην αντικατάσταση της αφόρητα δεσποτικής υπάρχουσας κατάστασης από μια νέα οραματική, ακραιφνώς δημοκρατική.

Η μήτρα του Δημοκρατικού Πατριωτισμού

Αυτή η βαθύτερη πεποίθησή του αποτελεί και την γέφυρα που συνδέει την ιδέα του πατριωτισμού με την ιδέα των γενικών φιλελεύθερων και ισονομικών ρυθμίσεων, διαμορφώνοντας το υπόβαθρο του Δημοκρατικού Πατριωτισμού. Όπως ανέφερα στο παρελθόν: «Με εξαιρετική διαύγεια ένας από τους πατέρες του σύγχρονου φιλελευθερισμού ο Άνταμ Σμιθ επισημαίνει: “Στη φιλοπατρία μας φαίνεται να συντρέχουν συνήθως δύο διαφορετικές αρχές. Πρώτον, ένας ορισμένος σεβασμός και μια ευλαβής υπακοή για το σύνταγμα ή την υφιστάμενη μορφή διακυβέρνησης. Και δεύτερον, μια ειλικρινής επιθυμία να καταστήσουμε τη θέση των συμπολιτών μας όσο το μπορούμε πιο ασφαλή αξιοσέβαστη και ευτυχή”.

»Θερμός  θιασώτης των παραπάνω, ο εκ των δασκάλων του Ρήγα, Ζαν Ζακ Ρουσσώ, παράλληλος, χρονικά, του Άνταμ Σμιθ και κατεξοχήν ριζοσπάστης στις απόψεις, τα προεκτείνει, συνδέοντας την ιδέα της ελευθερίας με τις ιδέες του πατριωτισμού και το καθόλου δημοκρατικό πνεύμα που εμπεριέχει μια λογική κοινωνικού συμβολαίου. Η στάση του Ρουσσώ, αλλά και όλης της ριζοσπαστικής πτέρυγας των Διαφωτιστών, συγκλίνει  στην πεποίθηση ότι η παραδοχή της ελευθερίας ως αναντικατάστατης φυσικής αξίας, αποτελεί απαραίτητο προαπαιτούμενο της αυθεντικής αγάπης προς την πατρίδα, του αληθινού πατριωτισμού.

»Αυτή, η βασική διαπίστωση, που αποτελεί και την μήτρα του δημοκρατικού πατριωτισμού, υποτιμήθηκε, παρακάμφθηκε, διαστρεβλώθηκε και δυσφημίστηκε από το μεγαλύτερο τμήμα της ιστορικής Αριστεράς, που έδειξε  πρωτοφανή ανεπάρκεια στο να προσεγγίσει νηφάλια και επιστημονικά το εθνικό/πατριωτικό ζήτημα, είτε στο σύνολό του, είτε στις επιμέρους πολύσημες και αντιφατικές εκφάνσεις του».

Ο Ρήγας συνδέει το παρελθόν με το παρόν

Είναι σαφές, φρονώ, ακόμα και για τους απλούς αναγνώστες του Ρήγα, ότι η -στο μέτρο των δυνατοτήτων του- σπουδή πάνω στα κείμενα των Ρουσσώ-Μοντεσκιέ και η ακόμη συστηματικότερη εντρύφησή του αλλά και δημιουργική μετάφραση-ανάπλαση του γαλλικού Συντάγματος, αποτελούν σαφή απόδειξη ότι «η περιδιάβασή του στον κόσμο των ιδεών τους, αποτελούσε μιαν εύκολα διαβατή διαδρομή που συνέδεσε οργανικά την αφετηριακή αρχαιογνωσία-αρχαιολατρία του Ρήγα με τα κείμενα του Διαφωτισμού και της  Επανάστασης, που λόγω των ιδιαιτεροτήτων που επισημάναμε, του φαίνονταν όχι απλώς οικεία, αλλά και προέκταση ή τμήμα της “δικής του εθνικής κληρονομιάς”…

»Ο Ρήγας φτάνει στην απέναντι όχθη του θολού ποταμού των ιδεολογικοπολιτικών ζυμώσεων της εποχής του με την βοήθεια του “γέρικου αλόγου” που είναι η μακραίωνη ιστορία ενός λαού που πολλές φορές βρέθηκε σε ανάλογου τύπου διλήμματα. Η κατάκτηση της νεωτερικότητας δεν έρχεται από το πουθενά, δεν έρχεται ως ανακάλυψη Νέου Κόσμου από τη Δύση, αλλά επαναβαπτίζεται και ξαναγονιμοποιείται σε ένα έδαφος που για αιώνες είχε μείνει χέρσο».

Είναι σαφές ότι η υπό του Ρήγα αναληφθείσα προσπάθεια συγκρότησης μιας σύγχρονης πολιτικής θεωρίας που να συνδέει το παρελθόν με το παρόν και την θλιβερή νεοελληνική πραγματικότητα με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά ρεύματα σκέψης συνιστά μια θεωρητικά ολοκληρωμένη προσπάθεια πολιτικού διαφωτισμού. Όχι όμως και πρακτικώς επιτευχθείσα, κρίνοντας  εκ του αποτελέσματος, με δεδομένα στοιχεία πρώτον τα όρια του ίδιου του Ρήγα και της μυστικής εταιρείας της Βιέννης και δεύτερον την βίαιη ανακοπή του όλου εγχειρήματος πριν εκκολαφθεί.

Ως εκ τούτου θα ήταν λάθος η άσκηση κριτικής χωρίς να ληφθεί το αφετηριακά ελλειπτικό πλαίσιο της όλης ιστορίας. Είναι γνωστό ότι το σύνολο του έργου του Ρήγα είναι κατάστικτο από έμμεσες ποικίλου χαρακτήρα πολιτικοϊστορικές αναφορές. Εντούτοις φρονιμότερο είναι να ανιχνεύσουμε τα στοιχεία που συνιστούν, συγκροτούν ή σχετίζονται με την έννοια του Δημοκρατικού Πατριωτισμού στα κατά τεκμήριο πιο πολιτικά του έργα.

Ο Ρήγας και η Νέα Πολιτική Διοίκηση

Αναγκαστικά θα σταθώ μόνο στην Νέα Πολιτική Διοίκηση (Ν.Π.Δ.), που και αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη πρότασή του. Αναφερόμενοι στην «κάλυψη» του σκέλους πατριωτισμός, και εξετάζοντας συστηματικά και συγκριτικά άρθρο προς άρθρο και λέξη προς λέξη το κείμενο του Ρήγα με το αντίστοιχό του γαλλικό, θα διαπιστώσουμε κάτι που και εμένα με αιφνιδίασε, στον βαθμό που κανένας ερευνητής του έως σήμερα δεν είχε επισημάνει και καταγράψει. Και αυτό το κάτι είναι ότι καθόλου τυχαία, ο Ρήγας κάνει εκτεταμένη χρήση της λέξης πατρίς, εκεί που το γαλλικό Σύνταγμα δεν κάνει καμία αναφορά, ή σε μία μόνο περίπτωση χρησιμοποιεί την λέξη κοινωνία (societé).

Συγκεκριμένα: Στην προμετωπίδα της Ν.Π.Δ., στην θέση της αντίστοιχης διατύπωσης «Declaration des droits de l’homme et  du citoyen», ο Ρήγας βάζει «Ελευθερία, ισοτιμία, αδελφότης ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ», με κεφαλαία, μάλιστα, γράμματα. Η συνέχεια είναι ανάλογη, παρακολουθώντας άρθρο προς άρθρο τα δύο συνταγματικά κείμενα.

Η αναφορά από τον Ρήγα της λέξης πατρίδα στα άρθρα 18, 19, 21 (δύο φορές), και 30 (δύο φορές), στο τμήμα που αφιερώνεται στα Δίκαια του Ανθρώπου, ως και στα άρθρα 4 (τρεις φορές), 5 (τρεις φορές), 43, 48, 51, 54, 55 (δύο φορές), 69 και 85, στο τμήμα που περιλαμβάνει το «κυρίως Σύνταγμα», «Acte Constitionnel» κατά το γαλλικό πρωτότυπο, «Αρχή της νομοθετημένης πράξεως και ψυχή της διοικήσεως» κατά τον Ρήγα, δεν έχει αντίστοιχό της στο γαλλικό πρότυπο. Με δύο λόγια από τα αντίστοιχα άρθρα του γαλλικού Συντάγματος απουσιάζει παντελώς η λέξη πατρίς.

Εκεί που υπάρχει η μόνη διασταλτική ερμηνεία-αναλογία, είναι το άρθρο 22 του τμήματος των «Δικαίων του Ανθρώπου», όπου στην θέση της λέξεως societé του γαλλικού πρωτοτύπου ο Ρήγας χρησιμοποιεί την λέξη πατρίς. Τελικά, σε όλο το γαλλικό συνταγματικό κείμενο, η μοναδική αναφορά που υπάρχει στην λέξη πατρίδα, είναι αυτή του άρθρου 120, όπου ο Ρήγας μεταφράζει την γαλλική λέξη patrie στην αντίστοιχη ελληνική της.

Ίσως ξενίσει  κάποιους η υπαρκτή αυτή διαφορά ανάμεσα στην συνταγματική πρόταση του Ρήγα και στο γαλλικό Σύνταγμα. Η αναφορά δεν ανάγεται στην περισσότερη ή λιγότερη χρήση των λέξεων, ούτε φυσικά ότι το γαλλικό Σύνταγμα στερείται Δημοκρατικού Πατριωτισμού, αλλά στο πραγματικό γεγονός ότι οι Γάλλοι νομοθετούν σε μιαν αυτονόητα ανεξάρτητη πατρίδα, όπου το κυρίαρχο γεγονός είναι η αλλαγή ταξικής σκυτάλης. Αντιθέτως, η Ελληνική Δημοκρατία του Ρήγα θα αναδυθεί μόνο αν προηγηθεί πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

---

* Ολοκληρωμένη ανάλυση του φαινομένου του Δημοκρατικού Πατριωτισμού, ο αναγνώστης μπορεί να βρει στο τελευταίο βιβλίο του συγγραφέα Ρήγας Βελεστινλής. Ο Πατέρας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας.