Είναι η Ακροδεξιά το μακρύ χέρι του νεοφιλελευθερισμού;

Ο φιλελευθερισμός –ως η κοινωνική και οικονομική θεωρία του βιομηχανικού καπιταλισμού τον 19ο και ένα μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα– θεωρεί ότι όπως η οικονομική οργάνωση στηρίζεται στον ελεύθερο ανταγωνισμό και επέρχεται η ενότητα των ανόμοιων ιδιωτικών οικονομικών υποκειμένων, έτσι και στη κοινωνική οργάνωση ο ελεύθερος διάλογος και το δικαίωμα άσκησης κριτικής σε κάτι αντίθετο (ελευθερία λόγου, δημοσιότητα, κοινοβουλευτισμός κλπ.) οδηγούν στην αναζήτηση της αλήθειας, την εναρμόνιση, την ενότητα αντιθέτων.

Στο πλαίσιο αυτό υπήρξαν –μετά από εργατικές κινητοποιήσεις και κοινωνικούς αγώνες– παραχωρήσεις πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Μετά το 1990 εξέλειψε ο “κίνδυνος” του κομμουνισμού λόγω της παλινόρθωσης του καπιταλισμού στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Μερικά χρόνια αργότερα θα χτυπήσει η χρηματοπιστωτική κρίση και τότε θα αρχίσουν σιγά σιγά να λαμβάνονται μέτρα αυταρχικού χαρακτήρα. Τι συνέβη;

Ο φιλελευθερισμός μεταπολεμικά

Στον ίδιο τον φιλελευθερισμό θα πρέπει να αναζητηθούν οι φραγμοί που τον εμπόδισαν να “συμπεριφερθεί” με τον ίδιο τρόπο που αντιμετώπισε την κοινωνία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γιατί ενυπάρχουν σε αυτόν ανορθολογικά στοιχεία που διαλύουν τη θεώρησή του περί εναρμόνισης γενικού και ιδιωτικού συμφέροντος. Στην ουσία του ο φιλελευθερισμός δικαιολογεί τις καπιταλιστικές οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις στη βάση “φυσικών νόμων”.

Έτσι, η σύγκρουση ανάμεσα στις διαφορετικές ανάγκες, η πάλη ανάμεσα στο γενικό συμφέρον και τα ιδιωτικά συμφέροντα και η κοινωνική ανισότητα, όταν συντρέχουν οι κατάλληλες περιστάσεις-κρίσεις, αφήνονται σε ανορθολογικές δυνάμεις, δηλαδή, σε μια τυχαία αρμονία, σε μία φυσική ισορροπία και όχι σε διορθωτικές παρεμβάσεις του κράτους ως εκπροσώπου του “γενικού συμφέροντος”. Από αυτό βέβαια δεν προκύπτει κάποια ταξική ουδετερότητα των κρατικών οργάνων.

Η στροφή από το φιλελεύθερο στο αυταρχικό κράτος γίνεται μέσα στο πλαίσιο του ίδιου κοινωνικού συστήματος. Ο ίδιος ο φιλελευθερισμός γεννά το αυταρχικό κράτος που εμφανίζεται με το νεοφιλελευθερισμό και την παραφυάδα του την Άκρα Δεξιά. Ο μεν νεοφιλελευθερισμός προτάσσει την “οικονομική ελευθερία” έναντι άλλων ελευθεριών και τον ακραίο ατομικισμό (τον βαφτίζει “αυτονομία”), καθαγιάζοντας έτσι την ταξική κοινωνία εφόσον αποτελεί “προσωπική επιλογή” του κάθε πολίτη σε ποια τάξη θα ανήκει με βάση τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς. Κανόνες που εκλαμβάνουν ως a priori δεδομένο αυτό το οποίο οφείλουν να αποδείξουν, το γιατί η καπιταλιστική οικονομία διαθέτει έναν φυσικό αυτορρυθμιζόμενο χαρακτήρα, κάτι σαν την “ελέω θεού” μοναρχία.

Η νομοτέλεια της ελεύθερης αγοράς του φιλελευθερισμού, ως μη αμφισβητήσιμος “φυσικός” νόμος και ως εκ τούτου μη εμπεριέχων την έννοια της ηθικής, φθάνει στο απόγειό του με το νεοφιλελευθερισμό. Αποτέλεσμα αυτής της ακραίας εκδοχής είναι οι ιδιωτικοποιήσεις τομέων, που μέχρι πρότινος βρίσκονταν εκτός των άμεσων ενδιαφερόντων της αγοράς και του συστήματος συσσώρευσης, τομέων που εντάσσονται στις δημόσιες υπηρεσίες και το κράτος πρόνοιας με το επιχείρημα μάλιστα ότι ενισχύεται η “αυτοδυναμία” του ατόμου.

Το “γενικό” συμφέρον

Το κράτος δεν λειτουργεί ως εκπρόσωπος του “γενικού συμφέροντος”, αντιθέτως το νεοφιλελεύθερο κράτος λειτουργεί αποκλειστικά ως εκπρόσωπος των νόμων της αγοράς, οι οποίοι εν τέλει καθορίζουν την πολιτική και τους θεσμούς της, συμπαρασύροντας στο βωμό του κέρδους τον κοινοβουλευτισμό και τη διάκριση των εξουσιών. Έτσι, το αυταρχικό κράτος είναι παρόν και προσλαμβάνει χαρακτήρα κανονικότητας γιατί οι μονεταριστικοί νόμοι της αγοράς αποτελούν “φυσική νομοτέλεια”!

Η δε Άκρα Δεξιά επικαλείται τον “λαό”, την “εθνικότητα” ως το πρωταρχικό δεδομένο που επειδή είναι “φυσικό” είναι και “προγενέστερο” από τις “τεχνητές” συμφωνίες στο πλαίσιο ευρωπαϊκών ή διεθνών Οργανισμών. Θεωρεί ότι τα ιστορικά-πνευματικά γεγονότα γεννούν μία “κοινότητα πεπρωμένου”. Ασφαλώς, κάθε λαός έχει το δικό του πεπρωμένο, αλλά ακριβώς σε αυτό το πεπρωμένο υπάρχουν και οι αιτίες που διασπούν την ενότητά του. Αυτό το πεπρωμένο επηρεάζει διαφορετικά τις κοινωνικές ομάδες και τάξεις μέσα στο λαό και η καθεμιά αντιδρά διαφορετικά. Να λοιπόν που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ο καπιταλισμός αναγάγει οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις σε φυσικά αρχέτυπα. Αυτή είναι η κοινή ρίζα φιλελευθερισμού-νεοφιλελευθερισμού-Άκρας Δεξιάς.

Και οι λαοί; Γιατί δεν αντιδρούν και παρουσιάζεται μία συντηρητική στροφή; Ο έλεγχος των αντιδράσεων στον αυταρχισμό έχει δρομολογηθεί πολλές δεκαετίες πριν, όταν η ταυτότητα του καταναλωτή υποκατέστησε την ταυτότητα του πολίτη. Η καπιταλιστική θεώρηση της κοινωνίας με τη φιλοσοφική διάσταση του πραγματισμού υποβίβασε τον Λόγο ως εγγενή αρχή της πραγματικότητας σε υποκειμενική ικανότητα συσσώρευσης έτσι ώστε οι ιδέες να αποτιμώνται με βάση τη λειτουργική τους αξία στον κόσμο της αγοράς και οι ιδέες με ανθρωπιστικό περιεχόμενο (δημοκρατία, ισότητα, ελευθερία, δικαιοσύνη) να εξοβελισθούν ως μη ωφελιμιστικά αποτελεσματικές.

Η χειραγώγηση των αντιδράσεων περνά μέσα από τα μέσα ενημέρωσης με τη διοχέτευση ψευδών πληροφοριών –δεν διαστρέφεται απλώς το νόημα ενός γεγονότος, αλλά συχνά “εξαφανίζεται” το ίδιο το γεγονός– και τη δαιμονοποίηση όσων δεν πειθαρχούν στη βούληση της Δύσης και της ελεύθερης αγοράς. Η χειραγώγηση δεν περιορίζεται σε θέματα πολιτικής και οικονομίας, αλλά επεκτείνεται και στον τομέα της ψυχαγωγίας προωθώντας τη φαντασίωση μιας ζωής με λεφτά, σεξ, εξουσία και βία. Ολοκληρώνεται δε με την προώθηση της κουλτούρας της “χρηστικότητας” και “αποτελεσματικότητας” και στον χώρο της παιδείας με την ιδιωτικοποίηση και την υποβάθμιση της θεωρητικής γνώσης.

Αποτέλεσμα της χειραγώγησης είναι η υπονόμευση έως και ακύρωση της ελευθερίας βούλησης και κριτικού στοχασμού, ώστε να μην αμφισβητείται η αυταρχική διακυβέρνηση, ή έστω οι πολίτες απογοητευμένοι να αποσύρονται, αλλά να μην διαμαρτύρονται. Σήμερα δεν χρειάζεται η ανώτερη κρατική βία για να στερηθεί ο άνθρωπος την ελευθερία και κατ’ επέκταση την αξιοπρέπειά του. Επίσης, κυρίως μετά το 2000, όταν άρχισαν να εφαρμόζονται οικονομικές πολιτικές που δημιουργούσαν αβεβαιότητα και ανασφάλεια στα μικρομεσαία και λαϊκά στρώματα. H μεσαία τάξη έβλεπε τις αποταμιεύσεις της να εξανεμίζονται, οι νέοι να μην έχουν σίγουρη δουλειά, η προσφυγική κρίση και οι διαρκείς γεωπολιτικές εντάσεις να εντείνουν τα εσωτερικά προβλήματα της κάθε χώρας και παράλληλα να αμφισβητούνται τα έθνη κράτη.

Το κίνημα woke

Τότε το νεοφιλελεύθερο σύστημα επέδειξε την αξιοθαύμαστη ικανότητά του να ενσωματώνει τον λόγο των αντιπάλων του στα δικά του συμφέροντα και άρχισε να προωθεί ιδέες που συνδέονται με την woke κουλτούρα, χωρίς ασφαλώς να θέτει υπό αμφισβήτηση το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο. Το κίνημα των δικαιωμάτων στη woke κουλτούρα είναι ένα ευρύ φάσμα απόψεων και πρακτικών σε ποικίλα θέματα ανισοτήτων, οι απόψεις δεν είναι ενιαίες ούτε ο τρόπος εκφοράς τους. Το πρόβλημα δεν είναι αυτή η πολυπλοκότητα, αλλά η ανυπαρξία διαμεσολάβησης των διαφορών ανάμεσα στις επί μέρους ποικίλες ταυτότητες και αυτή η κουλτούρα κατακερματισμού ενέχει τον κίνδυνο του ατομικισμού.

Όπως και να έχει ο σεβασμός των δικαιωμάτων είναι αυτονόητος, όμως το νέο πνεύμα του καπιταλισμού προωθεί μία στρεβλή αντίληψη ελευθερίας με το πρόσχημα της αυτοπραγμάτωσης, σχεδόν καταναγκαστικής. O καθένας μπορεί να γίνει ό,τι επιθυμεί με άπειρες υποτίθεται δυνατότητες ανεξάρτητα από τις κοινωνικές συνθήκες. Εν ολίγοις προωθείται το μοντέλο μιας αυτοπραγμάτωσης ενταγμένης στον ανταγωνισμό με αποτέλεσμα την αλλοτρίωση, τη “δυστυχή συνείδηση” (Hegel). Η εθνική ταυτότητα, την οποία ανελλιπώς επικαλούνται τα κόμματα της Άκρας Δεξιάς, προσφέρει την πολιτισμική ασφάλεια μέσα στη διαρκή αβεβαιότητα. Η ανασφάλεια πολλές φορές ενεργοποιεί στους ανθρώπους αυταρχικά αντανακλαστικά που μαζί με τις “ταυτότητες” των διαφόρων ομάδων συμπαρασύρουν και κατακτήσεις των τελευταίων δεκαετιών, εδραιώνοντας τον απολυταρχισμό.

Το αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης, είτε με τον νεοφιλελευθερισμό της Θάτσερ ή των Μπλερ και Κλίντον με το απαραίτητο προοδευτικό επίχρισμα και της EΕ μετά το Μάαστριχτ, είτε με την Άκρα Δεξιά, είναι παρόν. Αν κοιτάξουμε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού θα δούμε ότι η νέα κυβέρνηση Τραμπ –με το πρόσχημα της εξοικονόμησης πόρων και της ενδυνάμωσης της ατομικής ευθύνης– προχωρά στην ολοκλήρωση του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού με την εξόντωση των ομοσπονδιακών δημόσιων οργανισμών των ΗΠΑ, την επίθεση στην κοινωνική πρόνοια, τα νοσοκομεία, τα σχολεία. Τα κόμματα της Άκρας Δεξιάς εκμεταλλευόμενα τη φτωχοποίηση και επειδή δεν θίγουν τη μήτρα που γεννά τις ανισότητες (τον πόλεμο και τη μετανάστευση) κατασκευάζουν εσωτερικούς εχθρούς για να συγκαλύψουν τις αιτίες των οικονομικών προβλημάτων.

Λαοί χειραγωγούμενοι

Το αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι ότι ένας μεγάλος αριθμός πολιτών στις δυτικές κοινωνίες δεν στοχάζεται και δεν δρα αυτόνομα παρά τους ισχυρισμούς των mainstream κομμάτων και ιδεολογικών ρευμάτων. Ο ατομικισμός του νεοφιλελευθερισμού με τις διάφορες εκδοχές του, είτε ως Άκρα Δεξιά είτε όχι, καθώς και η “αταξική” υποκειμενικότητα της woke κουλτούρας, όπως κυριαρχεί σήμερα, δεν έχει ουδεμία σχέση με την έννοια της αυτονομίας, δηλαδή με την καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία ωθεί τον άνθρωπο σε μία πράξη που δεν προσδιορίζεται από κάποιον προσωπικό σκοπό.

Νεοφιλελευθερισμός και woke κουλτούρα, ενώ εκκινούν με επιχείρημα την αυτονομία, καταλήγουν στην ετερονομία. Ο μεν νεοφιλελευθερισμός αξιακά αποδέχεται τον καπιταλισμό ως νομοτελειακό σύστημα καθορισμού της ανθρώπινης δράσης, οι περισσότεροι δε οπαδοί της woke κουλτούρας πολλές φορές –αγνοώντας πως ο Φρανσουά Ντυβαλιέ, ο Papa Doc της Αϊτής δεν ανήκε στη λευκή φυλή– παραβλέπουν τις ταξικές σχέσεις εξουσίας.

Κάτι το οποίο θεωρούμε ορθό μπορεί στη συνέχεια να το εγκαταλείψουμε αν εξαφανισθούν οι περιστάσεις στις οποίες αναφερόταν. Η αλήθεια παραμένει σχετική και ταυτόχρονα απόλυτη, δηλαδή η μετέπειτα αναθεώρηση δεν σημαίνει ότι το προηγούμενο δεν ήταν αληθές. Η διαλεκτική θεώρηση –σε αυτήν ανήκουν οι μη χειραγωγούμενοι– υπερβαίνει τόσο τον σχετικισμό της woke κουλτούρας, όσο και τον δογματισμό του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού με ή χωρίς Άκρα Δεξιά.