Γιατί εξακολουθούμε να ζούμε στην εποχή των εθνικών κρατών

Αυταπάτη, ψευδαίσθηση, πλάνη, όπως και να το ονομάσουμε το φαινόμενο είναι κοινό. Ενώ ζούμε σ’ έναν κόσμο άλφα, οι ιδεολογικοί μας πόθοι μάς κάνουν να νομίζουμε ότι ζούμε σ’ έναν κόσμο βήτα. Από τα περίπου 50 εθνικά κράτη που ίδρυσαν τον ΟΗΕ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σήμερα έχουμε φτάσει τα 200. Μόνο στην Ευρώπη και την πρώην ΕΣΣΔ μετά το 1990 ιδρύθηκαν 26 νέα εθνικά κράτη. Στον υπόλοιπο κόσμο η τάση είναι ανάλογη: Ερυθραία, Παλάου, Ανατολικό Τιμόρ, Νότιο Σουδάν… Και από τη Γροιλανδία ώς το Κουρδιστάν πολλά περισσότερα περιμένουν, λιγότερο ή περισσότερο υπομονετικά, τη σειρά τους.

Τότε, θα ρωτήσει κανείς, γιατί τόσοι πολλοί μιλούν και γράφουν για την “μεταεθνική εποχή”, για την “νομοτέλεια” της υπερεθνικής ολοκλήρωσης, τον One World; Οι λόγοι όπως είπα πρέπει να αναζητηθούν στην κρατούσα ιδεολογία και τις ιστορικές της καταβολές. Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, τόσο ο σοβιετικός σοσιαλισμός όσο και ο αμερικανικός φιλελευθερισμός ρητόρευαν διεθνιστικά.

Καθώς διεκδικούσαν την οικουμενική ηγεμονία ήταν υποχρεωμένοι να κρύβουν τις αξιώσεις ισχύος τους πίσω από τη γλώσσα του κοσμοπολιτισμού. Από την Αρχαιότητα άλλωστε, ο κοσμοπολιτισμός είναι εκείνο το ιδεολογικό όπλο που καθιστά ευκολότερη την απορρόφηση του μικρού από τον μεγάλο, στο μέτρο που υπερτονίζει τις ομοιότητες και υποβαθμίζει τις διαφορές τους.

Στο πλαίσιο αυτό της ψυχροπολεμικής ρητορείας, το επιμέρους εθνικό συμφέρον βαφτιζόταν οικουμενικό, και ήθελε να επιβληθεί ως αυτονόητη αλήθεια. Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, ο ένας εκ των δύο ανταπαιτητών εξέλιπε, όχι όμως και η αξίωση του άλλου πάνω στην παγκόσμια ηγεμονία. Όσο η Δύση επεξέτεινε την οικονομική της ισχύ στον πλανήτη (ό,τι παραπλανητικά αποκαλούμε “παγκοσμιοποίηση”), τόσο τα ανεξάρτητα εθνικά κράτη έπρεπε να παρουσιάζονται αρνητικά, ως μοντέλο υπό απόσυρση, κατάλοιπο του παρελθόντος.

Στην πραγματικότητα, οι αληθινές κοσμοϊστορικές αλλαγές επισυνέβαιναν στη σκιά του Ψυχρού Πολέμου: το αντιαποικιακό κίνημα, η άνοδος της Κίνας και της Ινδίας, η χειραφέτηση της Λατινικής Αμερικής από τις ΗΠΑ, η αφύπνιση του αραβομουσουλμανικού κόσμου, η ανάδυση της υποσαχάρειας Αφρικής. Και όλες αυτές οι εξελίξεις εκφράστηκαν κατά κύριο λόγο μέσω των εθνικών κρατών, παλαιότερων και νέων.

Ακόμα και οι διεθνιστές Αμερικανοί

Τώρα που ακόμη και οι ίδιοι οι Αμερικανοί εγκαταλείπουν τον διεθνισμό, ακριβώς επειδή διαπιστώνουν ότι δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στον ανταγωνισμό (αυτό είναι το νόημα του τραμπικού “America First!”), αρχίζει να διαφαίνεται στον ορίζοντα καθαρά ό,τι ήταν πάντοτε εκεί, αλλά οι ιδεολογικές μας παρωπίδες δεν μας άφηναν να το δούμε. Δεν ζούμε στην εποχή της πλανητικής ολοκλήρωσης, του “μεταεθνικού αστερισμού”, του ενός και μόνου κόσμου και των άλλων ουτοπικών προσδοκιών.

Εδώ και εβδομήντα τουλάχιστον χρόνια (στην Ευρώπη ήδη από τον 19ο αιώνα) ζούμε στην “Εποχή της Απόσχισης”, την εποχή των χειραφετούμενων εθνών, της διάλυσης όχι μόνο των αυτοκρατοριών του παρελθόντος αλλά και των πολυεθνικών κρατών που απέμειναν. Δανείζομαι την έκφραση από τον Ryan D. Griffiths και το πρόσφατο βιβλίο του “Age of Secession: The International and Domestic Determinants of State Birth”, 2017.

Μάλιστα ο παράγοντας που ενισχύει τα εθνικά κινήματα του καιρού μας είναι ακριβώς η… παγκοσμιοποίηση. Όπως το έθεσε ο σπουδαίος Σκώτος μελετητής Tom Nairn (ο ίδιος που είχε προβλέψει την τάση προς διάλυση του Ηνωμένου Βασιλείου 40 χρόνια πρωτύτερα στο βιβλίο του “The Break Up of Britain”), το ζητούμενο για τους λαούς που ζητούν την ανεξαρτησία τους σήμερα δεν είναι η επιβεβαίωση του ενός ή του άλλου εθνικιστικού και αυτάρεσκου μύθου.

Αλλά η απάντηση στο ερώτημα ποια μορφή πολιτικής οργάνωσης εγγυάται σήμερα αντιπροσωπευτικότερη και αποδοτικότερη διακυβέρνηση. Δυναστικά απολιθώματα όπως η Μεγάλη Βρετανία, η Ισπανία και το Βέλγιο ή ζωντανές ιστορικές και αλληλέγγυες συλλογικότητες όπως η Σκωτία, η Καταλωνία και η Φλάνδρα; «Scotland is big enough to prosper and small enough to care!» είναι το σύνθημα των οπαδών της σκωτικής ανεξαρτησίας.

Ποιος μπορεί να πει το ίδιο για το Ηνωμένο Βασίλειο ή το Βασίλειο της Ισπανίας; Είναι δυνατή καν η λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος σ’ αυτές τις χώρες, όταν η βούληση των λαών που ζουν στην περιφέρεια δεν παίζει τον παραμικρό ρόλο στους σχεδιασμούς της κεντρικής και απομακρυσμένης διοίκησης;

Μπορούν οι κάτοικοι της Βαρκελώνης ή του Εδιμβούργου να βρουν ευήκοον ους στις Βρυξέλλες ή τη Νέα Υόρκη, όταν δεν εισακούονται καν στο Λονδίνο ή τη Μαδρίτη; Ποιο μπορεί να είναι το αντιστάθμισμα στην αποχαλίνωση του οικονομικού συστήματος που επέφερε η παγκοσμιοποίηση, αν όχι η αυτοκυβέρνηση και ανεξαρτησία των εθνών;