Γιατί σκοτώνει ο άνθρωπος;

α. «Η ανθρώπινη ιστορία άρχισε με μια πράξη βίας» (Φρομ)
β. «Και είπε Κάϊν προς Άβελ τον αδελφόν αυτού∙ διέλθωμεν εις το πεδίον. Και εγένετο εν τω είναι αυτούς εν τω πεδίω, ανέστη Κάϊν επί Άβελ τον αδελφόν αυτού και απέκτεινεν αυτόν» (Γένεσις, 4, 4-8)

Ανιχνεύοντας τις απαρχές της ανθρώπινης ιστορίας διαπιστώνουμε πως αυτή είχε ως αφετηριακό σημείο έναν φόνο και μάλιστα μία αδελφοκτονία. Ίσως το κείμενο της Γένεσης (β) να είναι το πρώτο που καταγράφει τη θανάτωση ενός ανθρώπου από συνάνθρωπό του. Έκτοτε η βία και ο φόνος κατέστησαν οι μόνιμοι συνοδοί του ανθρώπου προδιαγράφοντας έτσι και την ηθική του πορεία.

Φαίνεται πως η βία και ο φόνος ανθρώπου από άνθρωπο αποτελούν δομικό στοιχείο της συγκρότησης των ανθρώπινων κοινωνιών. Δεν υπάρχουν κοινωνίες χωρίς βία και φόνους. Οι νόμοι, η ηθική, η θρησκεία και ο πολιτισμός αποδείχτηκαν ανίκανοι να αποτρέψουν συμπεριφορές βίας ή φόνων τόσο σε ατομικό ή και σε συλλογικό επίπεδο.

Αν στον πρωτόγονο άνθρωπο μπορούμε να κατανοήσουμε κάποια μορφή βίας, στον πολιτισμένο με ποια επιχειρήματα θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε τη βία και το φόνο; Ο Homo Sapiens σε όλη τη διαδρομή του στάθηκε αδύναμος να ελέγξει κάποια πρωτόγονα ένστικτά του και συχνά προβαίνει σε πράξεις βίας και θανάτωσης ανθρώπου: Μήπως τελικά πρέπει να αποδεχτούμε πως η βία και ο φόνος ως συμπεριφορές αποτελούν βασικά στοιχεία του ψυχογενετικού μας φορτίου;

Τα τελευταία εγκλήματα, που τρομάζουν με τη συχνότητα και την ωμότητά τους, ανησυχούν τους ανθρώπους και αναγκάζουν τους ειδικούς επιστήμονες (εγκληματολόγους, ψυχίατρους, κοινωνιολόγους…) να αναζητήσουν τόσο τα πρωτογενή αίτια του φόνου όσο και το γενικό περίγραμμα της ταυτότητας του φονιά. Το ερώτημα πλανιέται και αναζητά μία πειστική απάντηση εδώ και αιώνες: «Γιατί σκοτώνουμε;».

Οι αιτίες και τα κίνητρα

Κάθε προσπάθεια ταξινόμησης και κατηγοριοποίησης των βαθύτερων αιτιών και κινήτρων που οδηγούν στο φόνο κινδυνεύει να οδηγηθεί σε γενικεύσεις που δεν βοηθούν στην ιχνηλάτηση του βαθύτερου «γιατί». Ωστόσο το πλήθος των εγκλημάτων μάς επιτρέπει μία κατάταξη των βαθύτερων αιτιών του φόνου σε όλες τις παραλλαγές του. Η σκιαγράφηση της ταυτότητας του “εν δυνάμει” φονιά είναι δύσκολη έως ανέφικτη, γιατί οι εκδοχές του φόνου είναι σύνθετες και πολλές.

Ίσως η επιθυμία του ανθρώπου να αυξήσει τον πλούτο του (ατομικό και εθνικό), να στάθηκε η σημαντικότερη αιτία της ανθρωποκτονίας από τον πρωτόγονο έως τον σύγχρονο πολιτισμένο άνθρωπο. Ο καθένας διεκδικεί συνειδητά μεγαλύτερο χώρο από όπου πιστεύει ότι θα αντλήσει τα αναγκαία υλικά αγαθά για την εξασφάλιση της ποθητής υλικής ευζωίας.

Σε αυτό το πλαίσιο αιτιολόγησης του φόνου υπάγονται όλα τα εγκλήματα κάποιων στυγερών δολοφόνων αλλά και οι συχνές περιπτώσεις των “κτηματικών διαφορών” των παραδοσιακών κοινωνιών. Διαφορές που οδηγούν σε φόνους ακόμη και μεταξύ συγγενών ή αδελφών. Η έννοια της ιδιοκτησίας κυριαρχεί απόλυτα και καθορίζει καταλυτικά την συμπεριφορά των ανθρώπων.

Ο ρόλος του φόβου

Θεωρείται ο πιο ζωτικός χώρος για την υλική επιβίωση του ανθρώπου, ακόμη και σε εκείνα τα καθεστώτα που διακήρυξαν την κατάργησή της. Πολλοί πόλεμοι έχουν ως αφετηριακό σημείο την προάσπιση ή την αύξηση-διεύρυνση της “εθνικής ιδιοκτησίας”. Ο Ρουσώ δικαιώθηκε όταν τόνιζε πως το ανθρώπινο κακό ξεκίνησε όταν κάποιος έβαλε έναν πάσαλο στη γη και είπε «αυτό είναι δικό μου».

Στον κύκλο των βασικών αιτιών-κινήτρων για τη θανάτωση ανθρώπου ανήκει και ο φόβος σε όλες τις εκδοχές του. Το ζώο σκοτώνει όταν αισθάνεται ότι απειλείται και κυριαρχείται από το φόβο της επιβίωσης. Κατά παρόμοιο τρόπο αντιδρά και ο άνθρωπος μπροστά σε θανάσιμους κινδύνους. Ο νόμος του «Ο θάνατός σου η ζωή μου» ισχύει απαρέγκλιτα.

Ωστόσο στην κατηγορία του φόβου ως κυρίαρχου κινήτρου συγκαταλέγεται και κάθε συναίσθημα που μεταφράζει το εξωτερικό περιβάλλον ή τις σχέσεις των ανθρώπων ως απειλή. Έτσι ο φόβος ενεργοποιεί το ένστικτο αυτοσυντήρησης που μπορεί να οδηγήσει σε μία συμπεριφορά άμυνας ή ακόμη και σε επιθετικότητα που όχι σπάνια εκδηλώνεται ως φόβος του άλλου. Ο φόβος –έμφυτος ή επίκτητος– συνιστά ένα μηχανισμό προειδοποίησης για κάποιο πραγματικό ή φανταστικό κίνδυνο.

Ο έρωτας ως παράγων

Είναι συχνό φαινόμενο οι φονιάδες να επικαλούνται το φόβο –σε όλες τις εκφάνσεις του– για να αιτιολογήσουν ή να δικαιολογήσουν την πράξη τους. Φόβος για την απώλεια της ζωής τους μέχρι και το φόβο απώλειας της ερωτικής συντρόφου. Τα εγκλήματα ερωτικής αντιζηλίας ή ερωτικού πάθους είναι συχνά και φανερώνουν τη συγγένεια του ανθρώπου προς το ζωικό βασίλειο.

Τα ζώα “σκοτώνουν” διεκδικώντας τον ερωτικό σύντροφο. Είναι περίεργο πως ένα τέτοιο συναίσθημα –ο έρωτας– καταλήγει σε βασική αιτία θανάτωσης. Είναι η περίπτωση που χάνεται η λογική και κυριαρχεί το ένστικτο κι ένα ακαθόριστο συναίσθημα αυτοϋποτίμησης ή προσβολής της τιμής μας ή ακόμη και της αξίας μας ως φύλου, όταν ο/η ερωτικός/ή σύντροφος μάς εγκαταλείψει.

Τα εγκλήματα ερωτικού πάθους αναδεικνύουν το ρόλο του ερωτικού στοιχείου στη δόμηση ή αποδόμηση της ανθρώπινης ταυτότητας αλλά και των ανθρώπινων σχέσεων. Κι αυτό γιατί ο έρωτας βιώνεται, εκτός των άλλων, και ως στοιχείο αυτοεπιβεβαίωσης ή και ανάδειξης της μοναδικότητάς μας. Οτιδήποτε μπορεί να διαψεύσει ή να αμφισβητήσει τα δύο αυτά στοιχεία πολλές φορές πυροδοτεί και τα φονικά μας ένστικτα.

Ο θρησκευτικός φανατισμός

Οπωσδήποτε σε κάθε μορφή φανατισμού ενυπάρχει ως προοπτική η φυσική εξόντωση των αντιπάλων. Η απόλυτη πίστη θολώνει το νου, αδυνατίζει τους μηχανισμούς σκέψης κι απελευθερώνει τα πιο εκδικητικά ένστικτα. Οι άλλοι θεωρούνται «άπιστοι» και εχθροί της πίστης μας, του δικού μας θεού. Οι διάφοροι θρησκευτικοί πόλεμοι και οι σύγχρονες διενέξεις επικυρώνουν τον αρνητικό ρόλο του θρησκευτικού φανατισμού στη διάπραξη εγκλημάτων.

Ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός δρα ως πυροκροτητής συμπεριφορών που στοχεύουν συνειδητά στην κυριαρχία ενός θρησκευτικού δόγματος έναντι των άλλων. Οι διώξεις των ειδωλολατρών, των χριστιανών ή άλλων θρησκειών είναι τα απτά ιστορικά παραδείγματα που αισθητοποιούν το ρόλο της “άλογης” πίστης στη διάπραξη ανθρωποκτονιών. Κάποιες θρησκείες περιλαμβάνουν στα δόγματά τους και την φυσική εξόντωση των αντιπάλων μέσα από τον ιερό πόλεμο (Τζιχάντ).

Οι πολιτικές διώξεις χαρακτηρίζουν αυταρχικά καθεστώτα που στο όνομα της πολιτικής επιβίωσης –που την ταυτίζουν με την εθνική– προβαίνουν σε πράξεις θανάτωσης-φυσικής εξόντωσης των αντιπάλων. Η σφοδρή επιθυμία για πολιτική κυριαρχία υπερτερεί οποιουδήποτε άλλου στοιχείου της ηθικής ή του ορθολογισμού. Η ιστορία –από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα– έχει να μας προσφέρει πολλά παραδείγματα.

Πολιτικά εγκλήματα

Από τους τυραννοκτόνους μέχρι τις σύγχρονες θηριωδίες κάποιων δικτατόρων, η πολιτική εξόντωση των αντιπάλων θεωρείται ένα “σύνηθες” φαινόμενο. Φαίνεται πως η εξουσία συνιστά δομικό στοιχείο τόσο της ανθρώπινης φύσης όσο και της άσκησης της πολιτικής. Γιατί αυτή και η άσκησή της προσδίδει στο υποκείμενο το αναγκαίο αίσθημα επιβεβαίωσης και κοινωνικής αποδοχής. Άσκηση εξουσίας πάνω σε ανθρώπους που θεωρούνται “κατώτεροι” ή απειλή για τη δύναμή μας.

Βέβαια στην παραπάνω κατάταξη θα μπορούσαν να προστεθούν κι άλλες κατηγορίες αιτιών ανθρωποκτονίας που άμεσα ή έμμεσα απαντούν στο διαχρονικό ερώτημα «Γιατί σκοτώνουμε;». Ωστόσο δύσκολη είναι και η ιχνηλάτηση ή σκιαγράφηση της ψυχοπαθολογίας του ανθρωποκτόνου. Οι συχνές εκφράσεις σκότωσε «δι ασήμαντον αφορμήν» ή «εν βρασμώ ψυχής», πολύ λίγο βοηθούν στην χαρτογράφηση του «εν δυνάμει ανθρωποκτόνου».

Το ερώτημα που αιωρείται είναι αν στο φόνο οδηγεί περισσότερο η αίσθηση της δύναμης του υποκειμένου ή η ανασφάλειά του; Ο ανθρωποκτόνος με την πράξη του περισσότερο τι εκφράζει, την απόλυτη αίσθηση της δύναμης-εξουσίας του ή την άρρητη ανασφάλεια και φόβους του; Τα φοβικά κι ανασφαλή άτομα σκοτώνουν περισσότερο και συχνότερα ή τα εγωιστικά και ναρκισσιστικά; Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου.

Εν δυνάμει εγκληματίες;

Κάποια εγκλήματα ίσως –ίσως ανατρέπουν κάποια παραδοσιακά στερεότυπα– που ενισχύθηκαν από διάφορες κοινωνιολογικές μελέτες και λογοτεχνικά έργα. Πως ο φτωχός, ο πεινασμένος και ο περιθωριακός σκοτώνει συχνότερα από ό,τι ο πλούσιος και ο “χορτάτος”. Η σημερινή κοινωνία φαίνεται να ισοπέδωσε κάποια στερεότυπα του ανθρωποκτόνου αλλά και να αποδυνάμωσε τη δύναμη της ηθικής ως αποτρεπτικού παράγοντα τέλεσης εγκλημάτων.

Η εξέταση όλων των παραπάνω μόνο μελαγχολία μπορεί να σκορπίσει για το μέλλον του ανθρώπου. Ίσως –ίσως να δικαιώνονται όλοι εκείνοι (Στορ, Φρόϋντ) που φανερά τόνισαν πως ο άνθρωπος κρύβει μέσα του έναν λύκο που ψάχνει ευκαιρίες για το επόμενο θύμα του. Εύκολα αναδύεται το ερώτημα: Πόσα βήματα έκανε το ανθρώπινο γένος από τον τροφοσυλλέκτη της προϊστορικής περιόδου; Μήπως τελικά ψυχογενετικά είμαστε πλασμένοι να σκοτώνουμε το συνάνθρωπό μας;

Η γλώσσα μας είναι γεμάτη από όρους που έχουν δεύτερο συνθετικό το ρήμα κτείνω: Ανθρωποκτονία, αδελφοκτονία, πατροκτονία, μητροκτονία, συζυγοκτόνος, παιδοκτόνος, γυναικοκτόνος, γενοκτονία… Για κάθε μία από τις λέξεις αυτές υπάρχει/ουν και μία πραγματική ιστορία. Εάν οι Κρο-μανιόν και οι Νεαντερτάλιοι έπρεπε να σκοτώσουν για να ζήσουν, εμείς σήμερα γιατί “σκοτώνουμε”; Τελικά «είμαστε όλοι εν δυνάμει εγκληματίες»;

«Αν ο άνθρωπος χάσει την ικανότητα της αδιαφορίας,
γίνεται δυνάμει φονιάς…»
(Εμίλ Σιοράν)