H Δύση και εμείς – Αρχαιολατρεία και Μισελληνισμός

«Ο μόνος δρόμος για να μεγαλουργήσουμε και να καταστούμε αμίμητοι είναι να μιμηθούμε τους Έλληνες», Winkelman “Η τυραννία της Ελλάδος πάνω στην Γερμανία” (Ε. Μ. Butler)

Ανιχνεύοντας τον τρόπο που είδαν και βλέπουν, αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν οι Ευρωπαίοι διαχρονικά του Έλληνες. Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μέρος ευρύτερης μελέτης για τον ευρωπαϊκό φιλελληνισμό, ανθελληνισμό και τα αίτια τους. Σήμερα ξαναπαρουσιάζουμε, κριτικά, το γνωστό πια, κείμενο του Νίτσε για αίτια του ευρωπαϊκού ανθελληνισμού. Το κείμενο βρίσκεται στο βιβλίο του Νίτσε “Η Γένεση της Τραγωδίας”, που κυκλοφόρησε στα 1872.

Είναι χρήσιμο νομίζω να πούμε (δυο λόγια) για το ιστορικό κλίμα, το πολιτισμικό και πολιτικό κλίμα στο οποίο κυκλοφορεί αυτό το καταλυτικό, για τις ευρωπαϊκές πολιτιστικές εξελίξεις νιτσεϊκό μανιφέστο. Χωρίς αυτές τις αναφορές, ασφαλώς δεν θα γίνει κατανοητή ούτε η στόχευση του συγγραφέα, ούτε η απήχηση του κειμένου στην εποχή του. Εκ των προτέρων επιτρέψτε μου να αποσαφηνίσω ότι ο Νίτσε με την γένεση της τραγωδίας και την αποκαλυπτική καταγγελία του για τα αίτια του ευρωπαϊκού ανθελληνισμού δεν επιδιώκει να υπερασπιστεί τους Έλληνες. Επιδιώκει μια σεισμική παρέμβαση σε αυτό που θεωρεί σαθρό οικοδόμημα του κυρίαρχου πολιτισμού, του κυρίαρχου ήθους, στην Γερμανία και την Ευρώπη.

Υπό την ηγεσία του Βίσμαρκ η προτεσταντική μιλιταριστική Πρωσία προσπαθεί να ενοποιήσει την θρησκευτικά διαιρεμένη και εθνικά κατακερματισμένη Γερμανία. Δημιουργεί αρχικά την Βόρειο-Γερμανική Ομοσπονδία, ενοποιώντας τα βορειογερμανικά κρατίδια με την Πρωσία και στα 1870 επιτυγχάνει την προσχώρηση και των νοτιογερμανικών κρατιδίων και δημιουργεί την Γερμανική Αυτοκρατορία, το Β’ Ράιχ.

Στην Αυτοκρατορία μετέχουν 26 γερμανικά κρατίδια, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν οι Προτεστάντες του Βορά, οι Καθολικοί της Ρηνανίας και του Νότου, όπως πολωνικά ομιλούντες Γερμανοί της ανατολής. Στόχος του Βίσμαρκ είναι, πάση θυσία, να ενοποιήσει γλωσσικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά, εκπαιδευτικά την αυτοκρατορία που έκτισε. Θα το κατόρθωνε, καθιστώντας την γερμανική κυβέρνηση, το γερμανικό κράτος, μοναδική πηγή, επιρροής στους πολίτες του. Μοναδική πηγή εξουσίας και εκπαιδευτικής πολιτικής.

Η Γερμανία του Βίσμαρκ

Στα 1871 ο Βίσμαρκ επιχειρεί την μεγάλη σύγκρουση με την γερμανική Καθολική Εκκλησία, τον μεγάλο εσωτερικό πολιτιστικό πόλεμο (Kulturkampf). Η σύγκρουση αυτή είναι μάλλον καρπός μιας επιθετικότατης πολιτικής του Βατικανού που εκδηλώνεται τουλάχιστον από τα 1864 με το ιεροεξεταστικό “εξορκιστικό” κάθε προόδου πολιτικά, πολιτισμικά, επιστημονικά και θρησκευτικά, “Καταλόγου των λαθών” (Syllabus of errors του 1864) και της διακήρυξης του “Αλάθητου του Πάπα”, του 1870 ,όπως την διατύπωσε το (Concilium Vaticanum Primum), πρώτο Συμβούλιο του Βατικανού, του 1870, που διακήρυττε το αλάθητο του Πάπα.

Με τον “Κατάλογο των λαθών”, το Βατικανό αποκήρυττε–καταδίκαζε, τα νέα ιδεολογικά ρεύματα, τις πολιτικές βάσεις του έθνους κράτους, την ελευθερία της πίστης, τον διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας, τον πολιτικό γάμο, την λαϊκή κυριαρχία, τον φιλελευθερισμό, τον σοσιαλισμό και την δημοκρατία, την λογική ως την μοναδική πηγή νομιμοποίησης της ανθρώπινης δράσης και γενικότερα την ιδέα της συμφιλίωσης με την θέση περί αναπόδραστης προόδου.

Ο “Κατάλογος των λαθών” συνοδευότανε από έναν κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων και 80 πολιτικών και φιλοσοφικών παραδοχών. Καθολικοί Γερμανοί κληρικοί και διανοούμενοι αντιδρούν στην παπική πολιτική και αποκοπτόμενοι από το Βατικανό ιδρύουν αυτόνομη καθολική εκκλησία, την Παλαιά Καθολική Εκκλησία. Αλλά και οι πιστοί στο Βατικανό Γερμανοί Καθολικοί συσπειρώνονται και δημιουργούν δικό τους πολιτικό κόμμα, το Κόμμα του Κέντρου.

Στην κατασταλτική πολιτική του ο Βίσμαρκ, θα ποινικοποιήσει, τις από του “άμβωνος” πολιτικές παρεμβάσεις, θα απελάσει τους Ιησουίτες μοναχούς, θα εντάξει στην απόλυτη δικαιοδοσία του κράτους τα καθολικά σχολεία και θα διακόψει διπλωματικές σχέσεις με το Βατικανό. Παράλληλα επιδιώκει οργανωτικό εκσυγχρονισμό της Προτεσταντικής Εκκλησίας με μέτρα όπως η Δημιουργία περιφερειακών συνόδων με την συμμετοχή εκλεγμένων λαϊκών

Η στροφή στην Ελληνολατρεία

Στο πολιτιστικό επίπεδο το ενδιαφέρον για την πνευματική και πολιτισμική αναγέννηση μετατρέπεται από αναζήτηση πηγών, πολιτισμικής αναγέννησης, σε κίνημα αμφισβήτησης και ανατροπής. Καταλύτης σε αυτή την αναγεννητική λειτουργία θα αποδειχτεί ένας ταπεινής καταγωγής, ο ελληνοτραφής και ελληνολάτρης, γιός ενός αμόρφωτου τσαγκάρη, ο Johan Joachim Winkelman. Τα τρία έργα τομές, στις “αισθητικές αντιλήψεις του ύστερου διαφωτισμού και του κλασικισμού”, στην Ευρώπη, του Winkelman, είναι:

• Δοκίμιο για την ικανότητα αντίληψης του ωραίου στην τέχνη,1763.
• Ιστορία της τέχνης στην αρχαιότητα,1764.
• Σκέψεις για την μίμηση των Ελληνικών έργων στην ζωγραφική και την γλυπτική,1755

Κατά τον Winkelman… «ο μόνος δρόμος για να μεγαλουργήσουμε και να καταστούμε αμίμητοι είναι να μιμηθούμε τους Έλληνες». Κατά τον Michael Dietler, (Archaeologies of Colonialism University of California Press 2010), ο Winkelman είναι ο καταλύτης που θα μετατρέψει το Γερμανικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα σε «έμμονη ιδέα» (obsession), που θα καταλάβει, θα κυριαρχήσει στην διανόηση και την μεσαία τάξη αρχικά της Γερμανίας και στην συνέχεια της Ευρώπης, χωρίς να αφήσει ανεπηρέαστη την ανερχόμενη δύναμη των ΗΠΑ.

Τα κείμενα του αποτελούν μανιφέστα για το ελληνικό ιδεώδες στην παιδεία, στην τέχνη… στην ζωή. Σε αυτά τα κείμενα το ελληνικό ιδεώδες παρουσιάζεται ως ικανό να προσφέρει οικουμενικά standards στην αναζήτηση και την κατάκτηση της ομορφιάς και της αλήθειας. Η αναγέννηση του ελληνικού πολιτισμού δεν παρουσιάζεται απλά ως ζητούμενο, είναι ηθικό χρέος

Η ανάγκη ανατροφοδότησης από την Ελλάδα και τον πολιτισμό της, κατά τον Ditler, τελικά θα καταστεί κίνημα που θα ονομαστεί Ελληνολατρία, Ελληνοφιλία. Θα χαρακτηριστεί ως η αποικιοποίηση του ευρωπαϊκού και του ευρωαμερικανικού πολιτισμού από τους Έλληνες. Θα ονομαστεί “Τhe Tyranny of Greece over Germany” (Ε.Μ.Butler πρώτη έκδοση το 1935 και επανεκδόσεις όπως του Cambrige Univercity Press 2012). Ο Winkelman θα επηρεάσει μορφές όπως ο Γκαίτε, ο Σίλερ, ο Σλέγκελ, ο Μπάιρον.

Η οπτική του Σίλερ

O Σίλερ, φίλος του Γκαίτε θα εκφράσει την Ελληνολατρία του σε κάθε ευκαιρία… και ιδιαίτερα στις επιστολές για μια αισθητική παιδεία. (πχ. Στην 6η επιστολή): «Οι Έλληνες μας ντροπιάζουν όχι μόνον με την απλότητα τους, άγνωστη στην εποχή μας, αλλά συνεχίζουν να παραμένουν αντίπαλοι μας… Βλέπουμε αυτούς τους υπέροχους ανθρώπους να εναρμονίζουν την πληρότητα της μορφής με την πληρότητα του περιεχομένου. Συγχρόνως να φιλοσοφούν και να δημιουργούν. Συγχρόνως να είναι τρυφεροί και στιβαροί, να ενοποιούν μια νεανική φαντασία με ένα σφρίγος ώριμης λογικής, σε μια άξια δόξας ανθρωπιά… Έλληνα! Όπου και αν στρέψω την σκέψη την ψυχή μου. Σε βρίσκω μπροστά μου. Όταν αποζητώ την τέχνη, όταν αναζητώ την ποίηση, το θέατρο, την αρχιτεκτονική… την φιλοσοφία, την ισότητα την δημοκρατία την ισονομία… Στέκεσαι μπροστά μου αξεπέραστος ηγέτης οδηγός».

Ο Γκαίτε αναφερόμενος στο έργο του έργο του Winkelman θα παρατηρήσει ότι μπορεί να μην μας είπε τίποτα καινούργιο, όμως η ανάγνωση του σε κάνει άλλο άνθρωπο. Σε αυτή την οδό των παραδοχών για την αναγεννητική δύναμη του Ελληνικού πολιτισμού ο Γκαίτε θα καταλήξει στην προτροπή: «Ας καταστεί κάθε άνθρωπος Έλληνας με τον δικό του τρόπο, αλλά ας καταστεί Έλληνας» και ο Άγγλος ποιητής Σέλλευ (Percy Bysshe Shelley) θα κατέληγε στο συμπέρασμα: «Είμαστε όλοι Έλληνες» (We are all Greeks. Our laws, our literature, our religion, our arts have their root in Greece).

Η προσέγγιση του Emerson

Ρίχνοντας μια ματιά στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, η Ελληνολατρία εκφράζεται χαρακτηριστικά από το κείμενο που αφιερώνει ο Ralf Waldo Emerson στον Πλάτωνα στα 1850, με τίτλο “Πλάτων ο φιλόσοφος”. Το κείμενο αποτελεί κάτι πολύ περισσότερο από ύμνο. Αποτελεί μια μοναδική και αποκαλυπτική παρουσίαση του Πλάτωνα στην σχέση της με την φιλοσοφική, πολιτική θρησκευτική παράδοση και ζωή της ανθρωπότητας.

Με επίγνωση ότι αδικώ το κείμενο, επιτρέψτε μου να παρουσιάσω ένα ενδεικτικό απόσπασμα, αποκαλυπτικό του δέους και ενδόμυχου φθόνου που προκαλεί ο Πλάτωνας, αλλά και η πατρίδα του. Κατά τον Αμερικανό Θεολόγο, φιλόσοφο, και ιδρυτική μορφή του κινήματος του υπερβατισμού, Emerson, «ο Πλάτων είναι η φιλοσοφία και η φιλοσοφία είναι ο Πλάτων. Συγχρόνως η δόξα και η ντροπή της ανθρωπότητας, εφόσον κανένας ούτε Σάξονας ούτε Ρωμαίος κατόρθωσαν να προσθέσουν έστω μια ιδέα στο έργο του».

Δεν είχε ούτε σύζυγο ούτε παιδιά, όμως, οι σκεπτόμενοι άνθρωποι του κόσμου αποτελούν απογόνους του και βρίσκονται σε βαθύτατη πνευματική σχέση μαζί του… Oι Πλατωνιστές οι Αλεξανδριανoί οι Ελισαβετιανοί… και συνεχίζει ο Emerson με ένα μακρύ κατάλογο που περιλαμβάνει από τον Thomas Moore, τον Henry Moore μέχρι τον Marcillio Ficino και τον Picus Mirantola. Θεωρεί το Χριστιανισμό βαθύτατα επηρεασμένο από τον Πλατωνισμό, τον Καλβινισμό ιδιαίτερα, την Μωαμεθανική Φιλοσοφία, ενώ ο Μυστικισμός βρίσκει στον Πλάτωνα τα πάντα.

Αυτή η ελληνική κυριαρχία στο απόγειό της θα αποτυπωθεί όχι μόνον στην πολιτική φιλοσοφία, την εκπαίδευση, την πολιτική, αλλά και σε μνημειώδη έργα αρχιτεκτονικής στις πρωτεύουσες και τις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Για παράδειγμα η εκκλησία Sainte Marie Madeleine στο Παρίσι, το Altes Mουσείο στο Βερολίνο, το Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο, το Field Moυσείο στο Σικάγο, ο Παρθενώνας στο Nashville του Tennessee των ΗΠΑ.

“Η Γένεση της Τραγωδίας” του Νίτσε

Κατά συνέπεια ο Νίτσε γράφοντας την “Γένεση της Τραγωδίας”, μετέχει σε έναν πολιτισμικό διάλογο για την πολιτισμική παρακμή στην Ευρώπη και στην αναζήτηση εξόδου από αυτήν. Στις απόψεις για την σημασία που μπορεί να έχει ο Ελληνικός πολιτισμός στην αναζήτηση αυτής της εξόδου ο Νίτσε καταθέτει την δική του ανάγνωση του Ελληνικού πολιτισμού. Σε αυτό το πλαίσιο μας παρουσιάζει και την άποψη του για τα αίτια του ευρωπαϊκού ανθελληνισμού.

“Η Γένεση της Τραγωδίας” κυκλοφορεί από το Νίτσε στα 1872. Ο ευρωπαϊκός φιλελληνισμός με την έννοια της στήριξης του νεοελληνικού κράτους, και ιδιαίτερα ο γερμανικός φιλελληνισμός έχουν καταρρεύσει. Η έξωση του Όθωνα στα 1863 έχει εξοργίσει τους Γερμανούς. Η έξωση του Όθωνα, κυρίως γιατί αρνήθηκε να αναγνωρίσει την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γιατί επιχείρησε την απελευθέρωση της Θεσσαλίας και της Ηπείρου κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο, αρνήθηκε ακόμα και την Ένωση των Επτανήσων όταν του προσεφέρθη γιατί συνοδευότανε με επαίσχυντους όρους, όπως οριστική ειρήνη με την Τουρκία και αναγνώριση του δόγματος της ακεραιότητας της.

Η Ελλάδα ουσιαστικά έχει μετατραπεί σε “εστεμμένο” βρετανικό προτεκτοράτο. Έχει επιλέξει για “βασιλιά της”, με δημοψήφισμα και ποσοστό 95%, τον Άγγλο πρίγκιπα Αλφρέδο και αντ’ αυτού κατέληξε να αποδεχτεί, μετά από Αγγλική υπόδειξη, τον Δανό πρίγκιπα Γεώργιο. Έχει πεθάνει ο Φαλμεράγιερ (26/4/1861) ο Αυστριακός καθηγητής, ο οποίος στο όνομα του «σλαβικού-ρώσικου κινδύνου» για την Ευρώπη, επιχείρησε να ξεριζώσει ό,τι έχει απομείνει από την ευρωπαϊκή στήριξη στην ελληνική υπόθεση, υποστηρίζοντας την εξαφάνιση του Ελληνισμού. Το έργο όμως επηρέασε τη γερμανική σκέψη σχετικά με το ελληνικό ζήτημα και το ελληνικό έθνος.

Ο Νίτσε για τον ανθελληνισμό

Σε αυτό το κλίμα, ο Νίτσε θέτει το θέμα της σημασίας και της πρόκλησης του Ελληνικού πολιτισμού στην Ευρώπη. Θέτει το θέμα της βαθύτατης και αδιάκοπα επαναλαμβανόμενης εχθρότητας προς τον Ελληνικό πολιτισμό και των αιτίων της. Είναι προφανές ότι το θέμα δεν είναι μονοδιάστατα πολιτισμικό. Είναι άρρηκτα δεμένο με την στήριξη η μη στήριξη του ανερχόμενου Ελληνισμού. Το θέμα των γεωγραφικών ορίων του νεοελληνικού κράτους αφορά την ύπαρξη και το μέλλον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αφορά την λύση του Ανατολικού ζητήματος.

Ας αφήσουμε όμως το Φρειδερίκο Νίτσε, βαθύτατο μελετητή του “ευρωπαϊκού πνεύματος”, να φωτίσει τις πηγές του ευρωπαϊκού ανθελληνισμού. Η Γένεση της τραγωδίας: Κεφάλαιο XV: «Αποδεδειγμένα σε κάθε περίοδο της εξέλιξής του ο δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός προσπάθησε να απελευθερώσει τον εαυτό του από τους Έλληνες. Η προσπάθεια αυτή είναι διαποτισμένη με βαθύτατη δυσαρέσκεια, γιατί οτιδήποτε κι αν (Δυτικοευρωπαίοι) δημιουργούσαν, φαινομενικά πρωτότυπο και άξιο θαυμασμού, έχανε χρώμα και ζωή στη σύγκρισή του με το ελληνικό μοντέλο, συρρικνωνόταν, κατέληγε να μοιάζει με φθηνό αντίγραφο, με καρικατούρα.

»Έτσι ξανά και ξανά μια οργή ποτισμένη με μίσος ξεσπάει εναντίον των Ελλήνων, εναντίον αυτού του μικρού και αλαζονικού έθνους που είχε το νεύρο να ονομάσει βαρβαρικό (για κάθε εποχή) ό,τι δεν είχε δημιουργηθεί στο έδαφος του. Μα ποιοι επιτέλους είναι αυτοί των οποίων η ιστορική αίγλη υπήρξε τόσο εφήμερη, οι θεσμοί τους τόσο περιορισμένοι, τα ήθη τους αμφίβολα έως απαράδεκτα και οι οποίοι απαιτούν μια εξαίρετη θέση ανάμεσα στα έθνη, μια θέση πάνω από το πλήθος;

»Κανένας από τους επανεμφανιζόμενους εχθρούς τους δεν είχε την τύχη να ανακαλύψει το κώνειο με το οποίο θα μπορούσαμε μια για πάντα να απαλλαγούμε απ’ αυτούς. Όλα τα δηλητήρια του φθόνου, της ύβρεως, του μίσους έχουν αποδειχθεί ανεπαρκή να διαταράξουν την υπέροχη ομορφιά τους. Έτσι οι άνθρωποι συνεχίζουν να νιώθουν ντροπή και φόβο απέναντι στους Έλληνες.

»Βέβαια πού και πού κάποιος εμφανίζεται που αναγνωρίζει ακέραιη την αλήθεια, την αλήθεια που διδάσκει ότι οι Έλληνες είναι οι ηνίοχοι κάθε επερχόμενου πολιτισμού και σχεδόν πάντα τόσο τα άρματα, όσο και τα άλογα των επερχόμενων πολιτισμών είναι πολύ χαμηλής ποιότητας σε σχέση με τους ηνίοχους (Έλληνες), οι οποίοι τελικά αθλούνται, οδηγώντας το άρμα στην άβυσσο την οποία αυτοί ξεπερνούν με “αχίλλειο πήδημα”».

Ο επίλογος δικός σας.