Η αμφισβήτηση της δημοκρατίας έχει ρεύμα – Ποσοστά που σοκάρουν

Δύο πρόσφατες μεγάλες έρευνες που εμφανίζονται τον Ιανουάριο του 2020, στοιχειοθετούν πως σε διεθνές επίπεδο στις κοινωνίες η αμφισβήτηση της δημοκρατίας αποκτά ρεύμα. Η αξιοπιστία των, δυτικού τύπου δημοκρατικών καθεστώτων διανύει φάση συνεχούς συρρίκνωσης. Η πρώτη αναλυτική έρευνα προέρχεται από το νεοσύστατο Κέντρο για το Μέλλον της Δημοκρατίας (Centre for the Future of Democracy), που υπάγεται στο επίσης σχετικά πρόσφατα συγκροτημένο ινστιτούτο Bennett του πανεπιστημίου του Cambridge (2018).

Η τελική δημοσίευση αξιοποιεί στοιχεία και δεδομένα που προέρχονται από περισσότερους από 4 εκατ ανθρώπους σε 154 χώρες και καλύπτουν μία περίοδο καταγραφής από το 1973 έως το 2020, μέσω διαφόρων ερευνών. Συνολικά συνδυάζονται περισσότερες από 25 αρχειακές βάσεις δεδομένων και 3.500 έρευνες σε εθνικό επίπεδο, που σχηματίζουν μία νέα τεράστια δεξαμενή δεδομένων. Τα δεδομένα αυτά είναι ικανά να αποτελέσουν τον πυρήνα μίας μεγάλης ολοκληρωμένης αναφοράς με κεντρικό θέμα τη δημοκρατία.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, η πλειοψηφία των πολιτών σε χώρες της Βορείου και Νοτίου Αμερικής, της Ευρώπης, της Αφρικής, της Ασίας και Αυστραλίας, εμφανίζεται ικανοποιημένη με την αξιοπιστία και την επάρκεια των δυτικού τύπου δημοκρατικών καθεστώτων. Όμως, από τότε αναδύεται μία ανησυχητική τάση ανόδου της αμφισβήτησης της δημοκρατίας που κινείται από το 47,9% στο 57,5%.

Το συγκεκριμένο ποσοστό αποτελεί το υψηλότερο μίας ουσιαστικά παγκόσμιας τάσης που εκφράζει ανησυχία, δυσπιστία και ισχυρές αμφιβολίες, με αφετηρία το 1995. Αν και κατά το 2005 η αποκαλούμενη διεθνής δημοκρατική ύφεση υποχωρεί στο 38,7%, η επόμενη δεκαπενταετία παρουσιάζει το φαινόμενο μίας αντίστροφης τάσης που αυξάνει τους δυσαρεστημένους αμφισβητίες στο 57,5%, δηλαδή αυξημένους κατά 18,8 ποσοστιαίες μονάδες.

Σε παράλληλη τροχιά το γνωστό βαρόμετρο του οργανισμού Edelman καταγράφει εξίσου ανησυχητικές τάσεις με τα ποσοστά δυσπιστίας και αμφισβήτησης προς τα δημοκρατικά καθεστώτα, ανά την υδρόγειο, να φθάνουν ακόμα και στο 70%. Μάλιστα, κυριαρχεί η άποψη πως η δημοκρατία έχει απολέσει την αποτελεσματικότητά της με την έννοια της διακυβέρνησης και της διαχείρισης. Αν και τα συμπτώματα είναι προφανή, τα αίτια δεν ανιχνεύονται με ευχέρεια. Ο λόγος είναι πως αναδύονται πολλές παράμετροι που αντί να αποσαφηνίζουν, περιπλέκουν ακόμα περισσότερο το πρόβλημα.

Ανησυχητικές παράμετροι

Μία πρώτη εστιάζεται στις ανησυχίες που εκφράζονται για την περιβόητη παγκοσμιοποίηση, καθώς τα πανηγυρικά προβαλλόμενα πλεονεκτήματα και οφέλη του ελεύθερου εμπορίου περιθωριοποιούνται. Η θέση τους καταλαμβάνεται από προβλήματα μετατόπισης οικονομικών κέντρων με γνώμονα το κόστος εργασίας, διεύρυνσης των οικονομικών ανισοτήτων και αύξησης των φαινομένων αποσύνθεσης των παγιωμένων κοινωνικών δομών και ιστών.

Ένα δεύτερο σημαντικό πρόβλημα αναφύεται με την εισβολή στο Ιράκ κατά το 2003. Παρά την αρχική υποστήριξη της κοινής γνώμης, σταδιακά αντιμετωπίζεται αρνητικά, λόγω των αντίξοων καταστάσεων που δημιουργεί. Επιπλέον, το ευρύτερο περιβάλλον της Μέσης Ανατολής οδηγείται σε τρομακτική αναστάτωση λόγω της περιβόητης Αραβικής Άνοιξης. Με αφετηρία τον Δεκέμβριο του 2010 διαταράσσει όλες τις ισορροπίες σε μία εξαιρετικά ευαίσθητη ζώνη. Παράλληλα, εκτός της εμφάνισης του αποκαλούμενου Ισλαμικού Κράτους, οι χαίνουσες πληγές της Συρίας και της Λιβύης εξακολουθούν να ταλανίζουν την Ανατολική Μεσόγειο με άδηλες προς το παρόν συνέπειες.

Ένα άλλο ισχυρό αρνητικό φαινόμενο αποτελεί η διετής οικονομική κρίση της περιόδου 2008-2009, που οδηγεί σε αντίξοες και εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες επιβίωσης εκατομμύρια ανθρώπους στον Δυτικό Κόσμο. Ο κόσμος πλήττεται από την ανεργία, τις κατασχέσεις των περιουσιακών τους στοιχείων και μία απίστευτη, αλλά και εντελώς απρόβλεπτη ανέχεια.

Διάχυση της ενημέρωσης

Επίσης, μία παρενέργεια της τεχνολογικής εξέλιξης που ενισχύεται με την άνοδο των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων επιταχύνει την παρακμή των παραδοσιακών ΜΜΕ. Έτσι, υποχρεώνονται οι άλλοτε πανίσχυροι ειδησεογραφικοί όμιλοι σε περικοπές προσωπικού, σε γενικό δραστικό περιορισμό δαπανών και μείωση της αποτελεσματικής κάλυψης διαφόρων επίκαιρων θεμάτων.

Όμως, οι εξελίξεις αυτές αναπόφευκτα οδηγούν σε κάμψη της εμπιστοσύνης που επιδεικνύει το κοινό στα ΜΜΕ. Τα πρότυπα μετακινούνται από τα παραδοσιακά κάθετα ΜΜΕ που εξαρτώνται από παραδοσιακά ηγετικά πρόσωπα είτε σε κυβερνήσεις είτε σε επιχειρήσεις. Συντελείται κατακόρυφη διάχυση της ενημέρωσης. Συνεπακόλουθα, οι νέες τάσεις διαμορφώνουν οριζόντια πρότυπα, που οι άνθρωποι εμπιστεύονται και εξαρτώνται από τους φίλους, το οικογενειακό περιβάλλον και πρόσωπα, με τα οποία συμμερίζονται κοινές απόψεις, συνήθειες και ευαισθησίες.

Οι μεταβολές αυτές έχουν, δυστυχώς, κάποιες ανησυχητικές παρενέργειες με κυρίαρχη τη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ δύο ομάδων: μίας μειοψηφίας που εμφανίζεται εξαιρετικά ενημερωμένη και ικανή να αντιλαμβάνεται σε μεγάλο βαθμό τα τεκταινόμενα σε μία κοινωνία και μίας πλειοψηφίας που δυσπιστεί και αμφισβητεί θεσμούς και πρότυπα.

Ωκεανός λαϊκής απελπισίας

Ο σαφέστατος πλέον ιδεολογικής υφής διαχωρισμός δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για την ανάδυση φαινομένων προστατευτισμού, διχασμού και εθνικισμού. Έτσι, γίνεται αναπόφευκτη η ανάδυση λαϊκής μορφής κινημάτων που δεν οργανώνονται με βάση τους παραδοσιακούς κανόνες. Παρατηρείται, γενικά, μία εξέλιξη που επαναφέρει μνήμες της “Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων”, όπου επιπλέουν ολιγαρχικές ουσιαστικά ομάδες σε έναν ωκεανό λαϊκής απελπισίας.

Ένα ακόμα σημαντικό ζήτημα εδράζεται στον κόσμο της εργασίας. Στον εργασιακό τομέα, οι πλέον πρόσφατες εξελίξεις φέρουν τους εργαζόμενους να απαιτούν διοικήσεις που κινούνται με γνώμονα κοινωνικές αξίες και όχι με τις επιταγές της πλειοψηφίας των μεγαλομετόχων. Αναμένουν από τους διευθύνοντες συμβούλους και τα διευθυντικά στελέχη να ασχολούνται με προβλήματα της εποχής, όπως η διαφοροποίηση και η μετεκπαίδευση, που κατά κανόνα απασχολούσαν μέχρι πρότινος τις κυβερνήσεις.

Οι εργαζόμενοι αναλαμβάνουν πλέον δράση. Έρχονται σε αντιπαράθεση με τους εργοδότες και αξιοποιούν διάφορες μορφές διαμαρτυρίας. Η δυναμική αυτή εξαπλώνεται ευρύτερα και στους πολίτες –με κυρίαρχα παραδείγματα τη Γαλλία, την Ινδία, τη Χιλή, το Χονγκ Κονγκ– και εντελώς παράδοξα λάμπουν με την απουσία τους οι ΜΚΟ που υποτίθεται πως ασχολούνται με κοινωνικά ζητήματα και μεριμνούν για την επίλυσή τους.

Ενστάσεις για επιτυχία ανάκαμψης

Αναπόδραστα τα πολυποίκιλα προβλήματα που αναφύονται θέτουν ερωτήματα για τις προβαλλόμενες επιτυχείς παρεμβάσεις των κυβερνήσεων, όπως κατά τη διάρκεια της μεγάλης οικονομικής κρίσης. Μπορεί να έχουν αποτρέψει τα χειρότερα, ωστόσο, έχουν οδηγήσει εδώ και μια δεκαετία, σε διπλασιασμό του παγκόσμιου χρέους και ισχυρές ενστάσεις ως προς την επιτυχία ή μη της πολυπόθητης ανάκαμψης.

Τα μεσαία εισοδήματα αποτελματώνονται, το κόστος ανελαστικών δαπανών αυξάνεται, ενώ από την άλλη πλευρά ένα ποσοστό της τάξης μόλις του 1% καρπούται τη μερίδα του λέοντος από τον παραγόμενο πλούτο. Μάλιστα, από το 2012 παρατηρείται ένα συνεχώς διευρυνόμενο χάσμα στην κοινή γνώμη που αμφισβητεί κατοχυρωμένους θεσμούς και πλαίσια. Το χάσμα αυτό αποτελεί το γενεσιουργό αίτιο για τη δημιουργία λαϊκών κινημάτων που στρέφονται με οργή κατά των ολιγαρχικών ομάδων εξουσίας.

Η εμπιστοσύνη στις κυβερνήσεις καταρρακώνεται στις αναπτυγμένες χώρες και το αρνητικό κλίμα διαχέεται σε χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής. Εκεί το κύμα της διαφθοράς κινείται πλέον ανεξέλεγκτα με καταστροφικές συνέπειες για τους τοπικούς πληθυσμούς και τα σκάνδαλα να διαδέχονται το ένα το άλλο. Η γενική αναταραχή οδηγεί και σε μία άνευ προηγουμένου μάχη για την αλήθεια, με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να αποτελούν πρωταρχικές πηγές πληροφοριών. Με τον τρόπο αυτό, οι προσωπικές εμπειρίες περιθωριοποιούν τις εξειδικευμένες γνώσεις και την πείρα που διαθέτει η οποιαδήποτε κοινωνία. Η επιδημία των πλαστών ειδήσεων υπονομεύει διαρκώς τους δημοκρατικούς θεσμούς.

Δυσανάλογη αμφισβήτηση της δημοκρατίας

Το κοινό υποκύπτει σε μία διαδικασία εντεινόμενης δογματικής συμπεριφοράς, αποδεχόμενο κάποια περίεργα και μάλλον ύποπτα μορφώματα σκέψης που εντείνουν τις κατά τεκμήριο λανθασμένες υποθέσεις, την αλαζονεία και την προκατάληψη. Συνάμα, αυξάνεται δυσανάλογα ο σκεπτικισμός έναντι τεκμηριωμένων πληροφοριών, αλλά και η ευπιστία.

Το γενικά αρνητικό κλίμα επιδεινώνεται κυρίως στον Δυτικό Κόσμο, όπου παρατηρείται η επικράτηση της γενικής φοβίας έναντι της αισιοδοξίας. Το 83% των εργαζομένων ανησυχούν για την ασφάλεια των θέσεων εργασίας τους και το 53% αμφιβάλλει για το εάν και κατά πόσον διαθέτει την κατάλληλη εκπαίδευση για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις του μέλλοντος.

Λαϊκά κινήματα που μόλις πριν από μία πενταετία εμφανίζονται να κινούνται μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, αποκτούν ευρύτερη απήχηση στις κοινωνίες. Αυτό το πετυχαίνουν, επικρίνοντας τη μάλλον ανεπιτυχή διακυβέρνηση των χωρών τους, την παγκοσμιοποίηση και τα διευρυνόμενα κοινωνικά και οικονομικά χάσματα: από τη μια η πλειοψηφία που τρέμει την προοπτική της ανέχειας και από την άλλη μία ισχνή μειοψηφία που καρπούται σχεδόν τα πάντα.

Αναμφίβολα πρόκειται για ένα κλίμα που καταλήγει στην αμφισβήτηση της αξιοπιστίας και της επάρκειας της δημοκρατίας δυτικού τύπου. Στον αέρα υπάρχει μία γενική δυσπιστία έναντι της λειτουργικότητας και της αποτελεσματικότητας των παγιωμένων δημοκρατικών θεσμών, γεγονός που ενδεχομένως να κυοφορήσει ανατροπές…